Диктантыларнын хевирлери
методическая разработка на тему

ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫӉ ЧѲѲН-ХЕМЧИК  КОЖУУН

 ЧАДААНАНЫӉ ИЙИ ДУГААР МУНИЦИПАЛДЫГ БЮДЖЕТТИГ НИИТИ БИЛИГНИӉ ОРТУМАК ѲѲРЕДИЛГЕ ЧЕРИ

  Диктантылар:

     хевирлери болгаш чорудуу

(тыва дыл, чогаал башкыларынга  методиктиг сүме)

Чадаана-2014

Тыва Республиканыӊ Чѳѳн-Хемчик кожууннуӊ

Ѳѳредилге Эргелели  чѳпшээрээн.

Рецензентилер: Чѳѳн-Хемчик кожууннуӊ  информация-методиктиг  тѳвүнүӊ удуртукчузу Куулар Н.Д., Чѳѳн-Хемчик кожууннуӊ тыва дыл болгаш чогаал башкыларыныӊ методиктиг каттыжыышкыныныӊ удуртукчузу, дээди категорияныӊ башкызы Куулар У.С.

Тургускан автор: тыва дыл болгаш чогаал                

      башкызы Шилова Чаяна Чадамбаевна.

Диктантылар:  хевирлери болгаш чорудуу.

Школага ѳѳреникчилерниӊ билиин хынаарыныӊ бир аргазы - диктант бижидери. Орфография  болгаш пунктуация талазы-биле ѳѳреникчилерниӊ чедип алган билиглерин, чаӊчылдарын быжыглап, диктантыны бүдүн кичээл дургузунда   азы каш минута иштинде-даа бижидип болур.

Диктант - бодунуӊ  ѳѳренген теоретиктиг билиглеринге даянып, сѳзүглел ёзугаар күүседир бижимел ажылдыӊ бир хевири. Диктантылар  ийи бѳлүктүг:

I.Хыналда диктант (харылзаалыг сѳзүглелден тургустунган ).

II.Ѳѳредиглиг диктант  (аӊгы-аӊгы сѳстерден, сѳс каттыжыышкыннарындан, орфограммалар болгаш пунктограммалардан тургустунган ортумак хемчээлдиг сѳзүглел).

Хыналда диктант.

Хыналда диктант - ѳѳреникчилерниӊ шын бижилгезин болгаш ѳѳренип эрткен материалын кайы хире шиӊгээдип алганын хынаар эӊ чугула арга. Хыналда диктантыны кандыг-бир тодаргай теманы ѳѳренип эрткен соонда, улдун түӊнелинде, чартык чылдыӊ түӊнелинде, ѳѳредилге  чылы дооступ турда, кылдырар. Хыналда диктантыларныӊ доктааттынган нормалары: 5 класска 90-100 сѳс,6 класска 100-110 сѳс, 7 класска 110-140 сѳс, 8 класска 140-150 сѳс, 9 класска 150-160 сѳс.

Хыналда диктантыныӊ материалы кылдыр А.К.Ойдан-оол, С.Т.-С.Ооржак, М.Ч.Ооржактыӊ 5-9 класстарга   «Диктантыларыныӊ чыындызын», тыва чогаал кичээлдеринде класстан дашкаар номчулгаларныӊ сѳзүглелдерин, уран-чечен литератураныӊ чогаалдарындан сѳзүглелдерни ажыглап болур. Сѳзүглелдерни солун-сеткүүл арыннарындан база ап болур, ынчалза-даа  башкы кижи солундан аргалыг болза, публицистика стилинге бижиттинген материалдарны шилип алыры чугула.

Сѳзүглелдерниӊ тематиказы янзы-бүрү, уругларга сонуурганчыг болурундан аӊгыда, школаныӊ кижизидикчи сорулгаларынга, уругларныӊ ниити сайзыралынга, ѳѳренип эрткен темаларынга дүүшкен турар. Чижээ, «Я,е,ё, ю деп үжүктер болгаш оларны шын бижиири» деп теманы ѳѳренип эрткен болза, хыналда диктантыныӊ сѳзүглелинде аӊаа хамаарышкан орфограммалар кирген турар ужурлуг.

Сѳзүглелди  башкы баштай долузу-биле аянныг, тода, оожум номчуур,  ооӊ  соонда уругларга утказы билдинмес сѳстерниӊ утказын тайылбырлап бээр;  шын бижилге болгаш  бижик демдектеринге тайылбыр турбас.

Диктантыны бижидерде, бир домакты ийи-үш катап номчуур. Баштай номчуп турда, ѳѳреникчилер кичээнгейлиг дыӊнаар, ийигизинде бижиир, үшкү номчулга үезинде бижик демдектерин хынап алыр. Диктантыны шупту бижип доозуптарга, башкы катап база долузу-биле номчуур, а ѳѳреникчилер эдерти хынаар. Эӊ сѳѳлүнде уруглар 2-3 минута дургузунда боттары хынааш, дужаар.

Ѳѳредиглиг  диктантылар утказыныӊ болгаш тургузунуӊ аайы-биле янзы-бүрү хевирлерлиг. Оларныӊ чамдыызын сайгарыптаалыӊар.

1. Сагындырыглыг диктант
2. Словарьлыг диктант
3.  Белеткээн диктант
4. Шилилгелиг диктант
5. Тайылбырлыг диктант
6. Хостуг диктант
7. Чогаадыкчы диктант
8. Сактып алганын хынаар диктант
9. Грамматиктиг даалгалыг диктант

1.Сагындырыглыг диктант.

Сагындырыглыг диктантыны бижидер мурнунда  ында кирген берге орфограмма болгаш  пунктограммаларны башкы тайылбырлап бээр. Самбырага ийи ѳѳреникчини (кошкак болгаш эки ѳѳренир) тургускаш база бижидип болур. Олар класс-биле катай самбыраныӊ артыы талазынга ажылды күүседир. Бижилге соонда баштай эки ѳѳреникчиниӊ ажылын хынаар, а класс боттарыныӊ частырыглары-биле шүүштүрер. Кошкак ѳѳреникчиниӊ ажылын хынап тура, чазып болгу дег сѳстерни уругларга сагындырып, тайылбырлаар. Шак ынчаар офограмма бүрүзүн катап-катап хынап, ажылдадыр.

        Сагындырыглыг диктантыны 10-15 минута дургузунда кылдырар. Бо диктантыны кайы-даа класстарга быжыглаашкын азы катаптаашкын үезинде ажыглап болур.

2.Словарьлыг диктант

Словарьлыг диктантыга  сѳстерниӊ утказын тайылбырлавышаан бижидер. Бо диктантыны кичээлдиӊ кайы-даа кезээнде чорудуп болур. Словарьлыг диктант аӊгы-аӊгы сѳстерден болгаш сѳс каттыжыышкыннарындан тургустунар.  Чижээ, 6-гы класска «Профессионал сѳстер. Терминнер» деп теманы ѳѳренип тура, малчын кижиге хамаарышкан  берге бижилгелиг сѳстерни бижидип, утказын тайылбырлаар.

Чижек диктант: Хунан ѳшкү- ийи харлыг мал. Дѳнен ѳшкү- ийиден үш хар чедир назылыг мал. Хунажын-  бир дугаар тѳрүп турар инек. Эӊгин – кыс, тѳрүүр теве. Дорум –бир хар ашкан теве.

3.Белеткээн диктант

Башкы баш удур онаалга кылдыр берге бижилгелиг  сѳстерни ѳѳредилге номундан  айтып бээр. Уруглар бажыӊга бижип, сактып алгаш кээрге, класска катап бижидер.

Бо диктантыны 5-6 минута дургузунда чорудар.

              4.Шилилгелиг диктант.

Сѳзүглелдиӊ шуптузун эвес, кандыг-бир темага хамаарышкан сѳстерни, сѳс каттыжыышкыннарын, домактарны ушта бижип, сайгарар диктант. Чижээ, чогаадылга, ѳскертилге кожумактарын  ѳѳредип тура, бо хевирни ажыглап болур. Кыдырааштыӊ арнын ийи чарып алгаш,  бирээзинге  чогаадылга кожумактарлыг сѳстерни (садыг,малчын, школачы, ийиги, тудуг), ѳскезинге ѳскертилге кожумаа кирген сѳстерни (садар, малды,школаже, ийини, тудар д.о.ѳ) бижидип болур.

           5.Тайылбырлыг диктант.

        Берге бижилгелиг сѳстерни азы домактарны башкы адап бээрге, ѳѳреникчилер бижиир. Бижилге соонда уругларныӊ бирээзин тургускаш номчудар, шын бижилгениӊ дүрүмүн чугааладыр. Арткан ѳѳреникчилер диктантызын эдерти кѳрбүшаан хынаар.

Чижээ,  аъттыг, оъттуг, эъттиг, каъттыг  деп сѳстерни бижиткеш, чүге кадыг демдек салганын ѳѳреникчиге тайылбырладыр. Диктантыныӊ бо хевирин чорударга, уругларныӊ  аас чугаазы сайзыраарынга идиг болур. Кичээлдиӊ кайы-даа кезээнге  кылдырып болур.

   6.Хостуг диктант.

Диктантыныӊ бо хевири эдертиг бижииринге  чаӊчыктырар. Башкы сѳзүглелди  ийи катап номчуур: баштай долузу-биле номчуп бээр, ийиги номчулгада кезектеп (абзацтап) номчуур. Башкыныӊ номчаан сѳзүглелин уруглар  боттарыныӊ билип алганы-биле бижиир. Номчаан чүүлдү катап номчувас. Ѳѳреникчилер билбейн барган сѳстерин синоним сѳстер-биле солуп бижип болур.

        Чорудар үези: 10 минута чедир кылдырып

болур.

          7.Чогаадыкчы диктант.

Сѳзүглелди  башкыныӊ даалгазы ёзугаар эде ѳскертип  бижиир.

Чижээ,  сѳзүглел үшкү арындан чоруп турар болза, ѳѳреникчи бирги арындан бижиир; делгереӊгей эвес домактарны ийиги черге кежигүннерни немеп тургаш делгередир чогаадып бижиир д.о.ѳ.

 5-ки класска чижек сѳзүглел:

 Хар чаапкан, чер кургаваан. Хойлар оъттавышаан. Ол- хѳлечик кижи. Тѳмүр биле Маадыр чугаалажып турганнар.  Кѳкей бай бо чедип келген (бо сѳзүглелди делгереӊгей кылдыр ийиги черге кежигүннер немеп тургаш бижиир).

 8.Сактып алганын хынаар диктант.

Бо диктантыныӊ сѳзүглели кылдыр шүлүктер шилип алыр болза, таарымчалыг. Чижээ, чогаал кичээлинде ѳѳренген шүлүүн ѳѳреникчи иштинде чугаалавышаан бижиир. Азы кожа орар эжинге бодунуӊ билири шүлүүн чугаалап бээрге, оозу бижиир д.о.ѳ.

12. минута дургузунда кылдырып болур.

           9. Грамматиктиг  даалгалыг диктант.

Сѳзүглелди бижиткеш, немей грамматиктиг даалга кылдырар. Чижээ, домак кежигүннеринге сайгарар; чүве аттарыныӊ грамматиктиг демдектерин илередир; наречиелерниӊ бѳлүүн айтыр д.о.ѳ.

         Бо диктантыны 30-40 минута дургузунда кылдырар.

         Үстүнде кѳргенивис диктантыларныӊ хевирлерин кичээлдерде доктаамал ажыглап турарын сүмеледивис.

Ажыглаан литература:

1.Беседина Н.К. О работе с "трудными" словами [Текст]  // Русский язык в школе. - 1999. -N1. - С.21-26.

2.Вовк С.М. Виды диктантов на уроке русского   языка/1september.ru.

3.Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаӊчыл.-Кызыл: Билиг, 2010.

4.Март-оол К.Б. 5-9 класстарга тыва дылды башкылаарыныӊ методиказы. – Кызыл: ТНҮЧ., 2002.

5.Ойдан-оол А.К., Ооржак С.Т.-С., Ооржак М.Ч. 5-9 класстарга диктантылар чыындызы.- Кызыл: ТНҮЧ., 2003.

6.Тихонова В.В., Шаповалова Т.Е. Контрольные и проверочные работы по русскому языку. 8-9 классы: Метод. пособие. – 2-е изд.- М.: Дрофа, 1998.

7.Филипченко М. Сборник диктантов по русскому языку для 5-11 классов.- Издательство: АСТ ISBN: 978-5-17-065792-6, 2010.