Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузун өөредип тура чорудар оюннарның хевирлери
методическая разработка (8 класс) на тему

Муниципалдыг бюджет ниити өөредилге албан чери
Балгазынның ниити ортумак билиг школазы

Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузун өөредип тура чорудар оюннарның хевирлери

Чанзалай Оюмаа Николаевна

Балгазынның ортумак ниити өөредилге школазы-

    ның тыва дыл болгаш чогаал башкызы

2014

Киирилде ……………………………………………………………………………….

Кол кезээ ……………………………………………………………………………….

Т\ёнел …………………………………………………………………………………..

Ажыглаан литература даёзызы ……………………………………………………..

Киирилде

Оюн эё-не солун болгаш сонуурганчыг ажыл-чорудулга бооп турар.

«Школа» деп с=с бурунгу грек дылдан очулдурарга «хостуг шак, чайлыг \е» дээн, а Римде эртем-билигге ==редир башкыны “ magistesLudi ” азы «оюннар башкызы» деп адап чораан.

Оюн дыка х=й ч\веге ажыктыг: культурага, ==редилгеге, аас чугаа сайзырадырынга дээш оон-даа =ске. Оюн дараазында ч\\лдерге дузалыг: уругларны шынчы болгыш шынныг чорукка кижизидер, коллективке азы б=л\к-б=л\\-биле ажылдап билиринге ==редир, демниг болурунга чаёчыктырар, харыысалгалыг болурунга ==редир. Оон аёгыда оюн технологиязы аёгы-аёгы проблемниг айтырыгларны шиитпирлээр.

Ындыг-даа болза, школага амгы \еде кичээлдерге оюннар ажыглаарынга бергедээшкиннер база тургустунуп кээр. Ч\ге дизе кудумчуда оюннар улуундан бичиизинче салгал дамчып чораан болгай. Амгы \еде бажыёнарда компьютер, чаа \ениё тывылган херекселдери к=в\дээни-биле уругларны б=д\\н оюн хевиринче хаара тудары берге апарган. Кудумчу оюннары база хенертен эвээжээн. Школада хостуг \е шынарлыг ойнаарынга чедишпес. Ынчап кээрге, школа амыдыралынче оюн хевирин онзалап киирери чугула апарган.

Оюннуё х\лээлгелери:

- Ч\велерни танып, билип алыры болгаш сайзырал (гносеологтуг);

-  Кижизидилге (психологтуг);

- Коллективке ажылдап билиринге чаёчыктырары.

Оюн методиказы кижи б\р\з\н ажылдадыптар, уругларныё бот-тывынгыр чоруун, уран-ч\\лге сундулуун сайзырадыр.

«Автор-биле пресс-конференция»

• Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузунуё т\ёнел-кичээлинде ==реникчилер «авторга» дараазында чижек айтырыгларны салыр:
• - Чогаалчы болурундан аёгыда  кым бооп ажылдап турар силер?
• - Кайы чогаалыёарны эё эки деп санап турар силер?
• - Силерниё «Шораан» деп тоожуёарда Сандак ирейниё азы Сотпаның прототиптери бар бе? Бар болза кымнар ирги?
• - Суваё ирейни ч\ге чогаалыёарда оглу-биле кады дезип чанып келбейн, бооладып алыр кылдыр бижээн силер?
• - Суваё ирей х=й оолдарыныё чаа, эки амдыралын к=рген болза  деп бодаар силер бе?

«Аукцион»

• Чогаалда эё сонуургаан эгем…
• Сандак ирейни …   …  … деп билир мен.
• Тоожуда ажыглаттынган үлегер домактар… … …
• Ч.Кууларның эё улуг чогаалы … … …
• Солаан Базыр-оолдуң аялгалар чогааткан ырылары … … …

«Мен сеёээ – сен меёээ»

Классты 4-6 б=л\кке чарып алыр. Б=л\к б\р\з\ Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузунуё эгелерин ==ренип сайгарып к=ргеш, ооё утказынга хамаарыштыр айтырыглар белеткеп алыр. 1-ги б=л\к 2-гизинге  айтырыглар салыр, 3-к\ б=л\к  4-к\з\нге, 5-к\ б=л\к  6-гызынга. 2-ги б=л\к  айтырыгга харыылааш, улаштыр бодунуё айтырыын 1-ги б=л\кке салыр. +ске б=л\ктер база ынчаар ажылдаар. Оюн т=нч\з\нде уруглар демдектерни бот-боттарынга удур-дедир салчыр.

«Микрофон»

+=реникчилер онаалгага  с=с белеткээр.  Белеткеп алган с=з\н даап бодап алганы микрофонга чугаалаар.

Чижээ: Ч.Кууларныё «Шораан» деп тоожузун ==ренип дооскаш, «Шораан – бергелерге дүжүп бербээн маадыр» деп кыска чогаадыг.

«Чогаал маадырынга чагаа»

+=реникчилер Ч.Кууларныё «Шораан» деп тоожузунуё маадырларынга чагаа бижиир. «Чагаазында» уруглар маадырга с\ме кадар, ооё кылып чорудуп турар ажыл-херээнге хамаарыштыр сагыш-сеткилин илередир, чок болза м=з\ чок маадырныё багай аажы-чаёын сойгалаар, ол маадырныё аажы-чаёында  ч\\ ч\веге таарзынмаанын бижиир,  эттинип алырын с\мелээр.

Чижээ: Ч.Кууларныё «Шораан» деп чогаалында Багыр биле Чакыймааның аар-берге човалаңга таварышканынга кандыг сүме кадып болурул база Шораанның беш медерелиниң бирээзи караа көрбес болганынга болгаш аңаа муңгаравайн, ажып эртеринге кандыг сүме кадып болурул?

«Маадырларга дуза кадары»

Башкы уругларны чогаалда нарын, берге байдалдыг болуушкуннарга «киржи бээрин» с\мелээр. +өреникчилер маадырларга дузалажыр. Чорудар ажылдарынга план тургузар.

Чижээ: Ч.Кууларныё «Шораан» деп чогаалын өөредип тура, башкы дараазында айтырыгны салыр: «Уруглар, бо  тоожуга багай ч\\лдер, частырыглар болдурбазы-биле кандыг ажылдар чорутса экил? Силер ол чогаал иштинче кире бээр аргалыг турган болзуёарза, Чакыймаа биле Багырга кандыг с\ме кадып болур силер?»

«Илчирбе»

+=реникчилер кижи б\р\з\ чаёгыстап кайы-бир маадырныё овур-хевиринге хамаарыштыр характеристика бээр. Кижи б\р\з\ чаёгыс домак чугаалаар. Баштай бирээзи, оон ийи дугаары, /ш дугаары дээш с==лг\ кижиге чедир домактарнычугаалаар.

«Синквейн»

Синквейн д\рген тода болгаш кыска т\ёнел кылырнынга ажыктыг.  Оон аёгыда ол аас болгаш бижимел чугаа сайзырадыр.
1 одуруг – чаёгыс ч\ве ады
2 одуруг – ийи демдек ады азы причастие.
3 одуруг – /ш  кылыг  с=з\
4 одуруг – д=рт с=с – домак.  Авторнуё темага хамаарылгазы.
5 одуруг – чаёгыс  с=с – 1-ги  одуругнуё синоними.

Синквейнничогаалдамаадырларныёовур-хевиринтодарадырынгатургузупболур.
Чижээ: Ч.Кууларныё «Шораан» деп чогаалында Сандак ирей, Шораан, Сотпаныё овур-хевиринге синквейн тургузар.

Сандак ирей –
буянныг, ак сеткилдиг,
чагып, сургап, кижизидип,
ажы-т=л\н эки ч\веге ==редип чораан
өгбе.

Синквейнни ч\гле овур-хевирлерге эвес, чогаалдыё бодунга хамаарыштыр база тургузуп болур.

Чижээ:
«Шораан» -
       Солун, кээргенчиг…

«Чажыт маадыр»

Б=л\ктерге ажыл.  Чагаа хавыныныё иштинге кандыг-бир маадырга хамаарышкан с=стер бижээн карточкаларны суп каар. Башкы уругларга чагаа хаптарын  \леп бээр.  Уруглар ол с=стерни уштааш,  кайы маадырга хамаарышканын тодарадыр.
Чижээ:  Ч.Кууларның «Шораан»  деп тоожузун ==редип дооскаш,  чагаа хавында карточкаларда бижиттинген с=стер кайы  маадырга хамаарышканын тодарадыр:
        - Дыдыраш баштыг, кырлаңзымаар думчуктуг, терең кирбиктериниң адаанда, шалыңда чодураа дег, кылаңнашкан кара карактарлыг... (Шораан)
       - ...ышкаш буянныг эр кайда боор. Бүгү Чиңгениң бичии оолдарын шуптузун өөреткен (Сотпа)

«Сюжеттиг шугумну уламчылаар»

Башкы уругларга 5-ки эгениё соонда кандыг болуушкуннар болурун боттарынга чогааттырар. Азы уруглар чогаалды т=нд\р номчуп доозуптарга, сюжеттиг шугумну уламчылаар деп онаалганы база берип болур. Бо оюн уругларныё чогаадыкчы чоруун сайзырадыр.

«Чогаалда болуушкуннар картазы»

+=реникчилер чогаалда болуушкуннарныё болуп турар чери, маадырларныё эрткен оруун картага чуруп к=рг\зер.
        Чижээ: Ч.Кууларның «Шораан» деп тоожузунда Шораанның =скен ==нден \нгеш, кылган маршруду. (+скен ==нден …   чедир)

«Чогаалдыё символу»

+ён\г карандаштар болгаш фломастерлер дузазы-биле дараазында   онаалгаларны   к\\седип болур:
- Ч.Кууларның «Шораан» деп чогаалыныё символун чуруур.
- Кол маадырныё символун чуруур.
- Чогаалдыё эгелеринге хамаарыштыр чурук чуруур.
Эштери кайы эгеге хамааржырын тодарадыр. Чуруунга  өөреникчи +жегерээн бир частырыг кылып ап болур. Частырыын эштеринге тыптырар.
- Чогаалдыё сюжединге хамаарыштыр диафильм чогааттырар ( бөлүкке ажыл).

«Киносценарий»

Чугаа сайзырадылгазыныё кичээлинге Ч.Кууларның «Шораан» деп чогаалынга уругларны б=л\ктер аайы-биле киносценарий тургустуруп ажылдадыр. Режиссёр, оператор, чурукчу, овур-хевир чазакчызы, артистерни шилиир. Кинонуё адын чогаадыр. Б=л\к б\р\з\ бодунуё төлевилелин таныштырар, к=рг\зер. Эё экизин шилиир.

«Кластер»

Кластер  дээрге ==ренген ч\\л\н шыйыглар болгаш шугумнар ажыглап чураан ажыл. Кластер ч\вениё утказын азы бир-ле маадырныё овур-хевирниё тайылбырлаарынга ажыктыг. «Кластер» деп с=ст\ очулдурарга «боодал, б=л\к сылдыстар» дээн. Ук ажылды чорударга уруглар кайы-бир темага хамаарыштыр хостуг болгаш ажык боданып ==ренир.

        Кластерни тургузары б=д\\н болгаш билдингир:

- арыг саазынныё ортузунга идея, теманы ажыдарынга эптиг  с=с азы домак бижиир (чок болза самбырага бижиир);

- долгандыр бердинген темага хамаарыштыр идея, фактылар, овур-хевирлер бижээн ш=йбек саазыннарны чыпшырар.

- Бижиттинген с=стер болгаш домактарны эё кол с=ске шыйыглар-биле тудуштурар.

          Т\ёнелинде уругларныё бердинген темага хамаарыштыр бодалдары к=ст\п кээр.

Ч.Кууларныё «Шораан» деп чогаалынга хамаарыштыр кластер тургузуп болур. Чок болза, ында бар  маадырларга хамаарыштыр кластер тургузуп болур.

Чижээ: Шораанның овур-хевиринге хамаарыштыр дараазында кластерни тургузуп болур.

Ребустар

Башкы уругларны ребусту чазып номчуур чажыдынга ==редир. Оон уругларга ребус к=рг\зер. Уруглар чогаалдыё эгелериниң аттарынга хамаарыштыр ребус тургузуп болур.

Т\ёнел

Ынчангаш дараазында т\ёнелдерге келдим:

1.Оюн дээрге тускай д\р\мнерге чагырткан тургузуг. Ынчангаш ол уругларны д\р\мнерни сагып билиринге ==редир. Оюн оон аёгыда уругларныё алыс шын ажылыныё бир хевири болбушаан келир \еде амыдыраарынга белеткеп турар;

2.Оюн уругларны к\ш-биле ==ренирнче албадавйн турар, а башкы-биле кады ажылдаарынче хаара тудар;

3.Оюн ==реникчиге кичээлче чаа к=р\шт\г болу бээринге дузалыг, аёаа сонуургалын оттурар.  

4.Оюн ч\гле эртемге билиин бедидер эвес, а шынчы, ч=пт\г чорукка кижизидер болгаш бот-тывынгыр чоруун сайзырадыр;

5.Уруглар оон аёгыда б=л\кке ажылдап билиринге ==ренир, тиилеп алыксаан к\зели уругларныё ажыттынарынга, а чамдык ==реникчилер харын-даа башкыныё манавааны эки талаларын к=рг\з\п болур.