Календарь-тематиктиг план
календарно-тематическое планирование по краеведению

                               Улусчу чаңчылдар кичээлинге программа

V-XI   класстага эрттирер улусчу  чаңчылдар кичээлинге чижек программа

Эге сөс

      Улусчу ужур-  чаңчылдарны чаа езу-биле шинчилеп, ону өөредилге- кижизидилге ажылынга чогумчалыы- биле ажыглап ажылдап эгелээн Республиканың федералдыг-даа, төп-даа шенелделерже кирген школаларның арга-дуржулгазынга даянып, бо хуннерде бистиң республиканың барык шупту школалары «Тыва ужур-чаңчылдар » кичээлдерин эрттирип эгелээн.Ук кичээлдерниң кижизидилге ажылынга салдары аажок улуг бооп турары билдингир.

       Тыва чон  салгалынга бодунуң материалдыг байлактарын арттырып бээринден аңгыда, сагыш- сеткил байлаан – ужур-чаңчылдарны салгал аразынга үспейн, хумагалыы-биле дамчыдып чораан.

        Эртем-суюл сайзырап, кижилерниң угаан-медерели чаа үениң агымынче кирип, харын-даа чүгле чогумчалыг материалдыг тала колдап, сагыш-сеткил ядараар деп барган үеде чаагай чаңчылдар кичээлиниң ролью кончуг улуг апарган.

       Амгы үеде тыва улустуң ужур-  чаңчылдарынга шинчилел ажылдары уламчылап, янзы-бүрү номнар,  программалар хөйү –биле үнүп турары башкылал ажылынга улуг дузаны көргүзүп турар.

       Ажылдың үндезини кылдыр  «Тыва чоннуң бурунгу ужурларын болгаш чаңчылдарын өөредириниң программазы. 7- 9 класстар» , С.Б.Байыр- оол, С.К Монгуш, Ч.Ш. Ондар, С.Ч.Шулуу- Маадыр; «Тыва ужур-  чаңчылдар 5- 9» А.К.Ооржак, С.Б.Оюн деп болгаш өске- даа тыва чоннуң бурунгу ужурларының дугайында үнгүлээн өөредилге номнарын алган.Улусчу езу-чаңчылдар деп факультатив кичээлинге даянып тургаш кылган бо программа тыва чоннуң  чаагай чаңчылдарын школага эрттирериниң бир вариантызы болуп турар.

                                 Тайылбыр бижик

        Программада кезектер уругларның назы-харын, сонуургалын барымдаалап хувааттынган. Уругнун назы-хары бичии болган тудум, оларның чуве сактып алыры быжыг, уттунмас болур. «Аңгыр- оолдуң тоожузунда» бичии Аңгыр- оол чүгле туттунуп кылаштап, «эргин кырынче» үне берген үезинден бээр эскерип, көрген чүүлун карактарга көстүп турар кылдыр сактып ап, октаргай-делегей дугайында нарын философчу бодалдарны сонуургап, улугларның чугаазын кичээнгейлиг дыңнап ап чораанының түңнелинде  солун, үнелиг чогаал  үнүп   келген болгай. Ынчангаш, программаны уругларга төрээн чери-биле таныштырылгазындан эгелээш, чоорту амыдыралга эргежок чугула апаргы дег темалар: чаңчыл, ужур, найырал, өг- бүле, уруглар кижизидилгези дээн билиглерге чедир  ап,  аныяк  салгалды амыдыралга белеткээр сорулгалыг тургузуп кылган.

           Ажылды кылып тургаш, автор  тыва ужур- чаңчылдарга хамаарыштыр кылдынган ажылдарын өөренип көрүп, дуржулгалыг башкыларның шинчилелдериниң байлак арга- дуржулгазынга даянган. Маңаа эге школаның программазынга дүүштүр кылган  «Улусчу чаңчылдар» деп чаа үнген өөредилге номнарынга  каттыжы берги дег темалар туруп келирин баш бурунгаар  көрүп, башкы бүрүзү  чогаадыкчы езу-биле программаны өскертип болур дээрзин кичээнгейге алырын айтып кагза эки боор. Кандыг-даа ажылды эде- хере соп, ону практикага ажыглаарынга чедир арга-сүме херек, бо шенелде ажылга хамаарыштыр республиканың башкыларының  сүмези кончуг улуг дээрзин билип, ажыктыг сүмелерни манап арттывыс.

5-11 класстарга өөредир темаларның бөлүктээшкини:

5 класс «Төрээн Тывам – ава черим».

6 класс «Бурунгу чүдүлге, ужурлар, дагылгалар».

7 класс «Өг – тыва кижиниң буянныг уязы.Тыва улустуң оюннары».

8 класс «Езулалдар. Тыва хемчеглер»

9 класс «Тыва улустуң чаңчылчаан ажыл-ижи».

10 класс «Дойлар. Октаргай делегей, эмнээшкин дугайында  улусчу билииишкиннер».

11 класс «Кижиниң чаяалгазы. Өг- бүле – бичии күрүне».

        «Улусчу ужур-чаңчылдар» кичээлдериниң  өөредиглиг сорулгалары :

-уругларга бодунуң төрээн чонунуң шаг-төөгүден бээр туруп келген езу- чаңчылын таныштырып, ону ыдыкшыдып көөрүнге өөредири;

- езулуг тыва кижиниң овур-хевири, мөзү- бүдүжү кандыг чораанын улустуң аас чогаалын болгаш чогаалдарны ажыглап тургаш, делгереңгей таныштырып, бар билиглерин ханыладып өөредири;

- тыва улустуң чаңчылчаан ажыл- ижи- биле таныштырып, мергежил шилип алырынче угланган ажыл чорудуп, келир амыдыралга белеткээри;

- бурунгу чүдүлге, дагылгалар, ужурларның өөредиглиг утказын тайылбырлап, долгандыр турар бойдуска хумагалыг чорукка кижизидип, уругларны биче сеткилдиг, дузааргак, кээргээчел чорукка өөредири;

- бодунуң төрээн чериниң (кожуунунуң) онзагайы-биле таныштырып,  алдарлыг кижилерин танып ап, оларга чоргаарланып чоруурунга өөредири;

- кожа-хелбээ чурттап чоруур чоннуң байырлалдары- биле таныштырары;

- өг-бүле, ада-ие кижиниң хүлээлгелери, өг-бүлениң бюджеди  деп билиишкиннер- биле уругларны таныштырары;

- тыва улустуң уруг-дарыг кижизидеринге кандыг хамаарылгалыг, чаш төлдү кадык-чаагай кижизидериниң айтырыгларын канчаар шиитпирлеп чораанының дугайында билигни бээри.

Кижизидилгелиг  сорулгалары:

- уругларны  чоннуң ыдыктыг чаңчылдарын сагып чоруур, бедик культурлуг, кижизиг  кижилер болурунга кижизидер;

- күш-ажылга ынак, мөзүлүг чаңга уругларны чаңчыктырып кижизидер;

- долгандыр турар бойдуска хумагалыг болурунга, бойдуска хамаарылгалыг езу-чаңчылдарны сагып чоруурунга чаңчыктырар;

-  ава, ача кижиниң хүлээлгелерин медерелдии-биле билип, өг- бүле амыдыралынга бичиизинден белен болуп, уруглар кижизидилгезиниң айтырыгларын сайгарып чоруурунга кижизидер;

- каяа- даа чорааш, бодун тыва кижи мен деп медереп билип чоруур национал чоргааралды  уругларга оттурар.

Өөреникчилер

- «тыва» деп сөстүң төөгүлүг утказын,

- тыва улусчу чаңчылдарны, езулалдарны, ужурларны, дагылгаларны, дойларны, ыдыктарны,

- чоннуң чаңчылчаан ажыл-ижин,

- тыва улустуң байырлалдарын, оюннарын,

- өг- бүледе кежигүннер аразында харылзаа дугайында хоойлу-документилерни,

- өг- бүле бүрүзүнуң сагып чоруур чараш чаңчылдарын  билген турар ужурлуг.

Школаның доозукчузу:

- бодунуң аажы- чаңынга шын демдекти салып, бодунуң долгандыр турар кижилерге хамаарылгазын база бодунуң чедер, четпес талаларын анализтеп  билир;

- чоок, таныыр кижилерге, эш-өөрүнге кичээнгейлиг, эптиг-эвилең  болурун чедип алыр;

-  амыдыралдың кандыг-даа байдалында боду бот-тускайлаң, харыысалгалыг   шиитпирни үндүрүп шыдаар чорукту бодунга сайзырадыр;

- бодунуң келир үезин бүдүү сагыштап  көрүп, кады чурттаар эжинге хамаарылга кандыг болурун медереп билиринге өөренир;

- долгандыр турар кижилерниң бир-ле дугаарында эки талаларын эскерип чоруур, шыдамыккай аажы-чаңныг болурун бодунга чаңчыктырар  ужурлуг.

 Программа дараазында тургузуглуг:

5 класс

«Төрээн Тывам – ава черим».

            Өөреникчилер төрээн сууру (хоорайы, кожууну, республиказы) дугайында эге билигни алган турар. Кызыл хоорайның төөгүзү, алдарлыг кижилери, кол-кол төөгүлүг черлери- биле таныжылганы кылыр. Бодунуң болгаш өске кожууннарның туружунуң, девискээриниң, ажыктыг казымалдарының, төөгүлүг черлериниң талазы-биле онзагайын өөренир. Сагыңгырлар-тывынгырлар маргылдаазын эрттирип, кожуунун алгаан шүлүк, ырлар мөөрейлеринге киржир.

6 класс

            «Бурунгу ужурлар, чүдүлгелер, дагылгалар дугайында эге билиглерни алгаш, херек кырында амыдыралга ажыглап чоруурунга чаңчыгар. Класстар аразынга мөөрейлиг оюннарга киржип, арт- сынга, буга бажынга дээш оон-даа өске  дагылга, чүдүлге үезинде кылыр езулалдарны кылып, йөрээлдерни доктаадыры.

7 класс

                Өг - биле холбашкан езу-чаңчылдарны сагып, эптиг-эвилең чорукка чаңчыгар, өгже кирериниң езулалындан эгелээш, культурлуг чугаалажырынга, байырлажып чоруурунга чедир езулалдарны сагыырынга чаңчыгар. Тыва улустуң хоойлужуттунган болгаш эрте- бурунгудан сагып эрттирип чораан байырлалдарын сактып ап, чоруур. Наадым оюннарының дугайында тускай материалдарны чыып, рефераттар кылып өөренир.

 8 класс

            Аъш-чемге, айга, хүнге, аалдажыр, таныжар дээш оон-даа өске сагылгаларга  хамаарышкан езулалдар дугайында билиглерни ап, амыдыралда херек кырында ажыглаарын чугулалап көөр. Кичээл- эксурсиялар эрттирип, теория кырында алган билиин амыдыралда бадыткап өөренир.

9 класс

            Мергежил шилип алыры- биле улустуң чаңчылчаан ажыл-ижи- биле таныжып эге билиглерни алыр. Келир үеде кижи бүрүзү дээди эртем чедип албаза-даа, эрес-кежээ, сонуургалдыг, чүткүлдүг-ле болза, бай-шыырак, тодуг-догаа чурттап болур деп чүвени өөреникчилер билип алыр. «Малдыг кижи каас, инектиг кижи тодуг» дээн сөстерниң утказынга дүүштүр ажылдарны кылыр. Янзы-бүрү мергежилдиң кижилери-биле кичээл-ужуражылгаларны кылыр.

10 класс         

             Найырал, ынакшыл деп билиишкиннерни ханыладыр сайгарып өөренир.Тыва улустуң амыдыралга ажыглап чораан улусчу эмнээшкин, улусчу эскериглер,хамнаашкын…дээш оон-даа өске билиглери-биле эге таныжылганы кылыр. Дойлар дугайында билиглерни ап, дойларга хамаарыштыр боттарының бодалдарын үлежип, сайгарып, амгы хүннер-биле холбап, чугаа кылып өөренир. Боттарының өг-бүлезинде чаңчыл болган чараш байырлал, чаңчыл езулалдарының дугайында төөгүлүг рефераттар кылып ап, боттарынга арттырып аар.

11 класс

              Өг- бүлениң үнези деп билиишкин- биле таныжып, боттарының келир үезиниң дугайында ажык чугааны кылып, ада-ие, башкылар- биле ужуражылгалар кылыр. Ава, ача кижиниң уруглар кижизидеринге хамаарылгазының дугайында чугаа кылып, амыдыралдан чижектерден ап,  чуртталгада  кандыг чазыглар болу бээриниң дугайында чугаадан кылыр. Өг- бүле дугайында хоойлу- дептер- биле таныжар. Өг- бүле кижини чараш чүүлге хевирлээр эң-не чугула төп дээрзин уругларга билиндирер.

Класс бүрүзүнге темаларны чарып эрттирери

5 класс

«Төрээн Тывам – ава черим» деп темага дүүштүр уругларның билип алыры эге билиглери.

        Киирилде кичээлге  национал езу-чаңчылдарны аныяк чылдарындан-на сонуургап чыып эгелээн, аныяк- өскенге болгаш улуг-даа кижилерге өөредилге номнары болуп артып калыр өртээ чок шинчилел ажылдарының, «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары», «Тыва чанчыл», «Улусчу ужурлар» деп номнарның автору Тываның Улустуң Чогалчызы, эртемде М.Кенин- Лопсанның чогаадыкчы ажыл-херээ-биле таныштырары.

        Тыва деп ат-биле таныжылга. Тывада кожуун бүрүзүнүң онзагайы дугайында билиг.

        Бодунуң төрүттүнген кожуунунуң суурларының алдарлыг кижилери- биле таныжары, ужуражыры.

       Кызыл хоорай дугайында каасталгалыг сыгар альбомнарны, киночуруктарны, видеоматериалдарны ажыглап тургаш, ооң төөгүзү, төөгүлүг черлери, ат-сураглыг кижилери-биле таныжылга.

      Тыва улустуң тоолчуларының дугайында делгеренгей чугаа. Тоолчу кижи – эң- не хүндүткелдиг кижилер дээрзин  сактып чугаалажыры.

      ТР-ниң солуннары- биле таныжылга. Солунче чүүл бижип өөренири.

      Төрел бөлүк аттарын сактып алыры, төрел дугайында билиг.

       Төрел кижилер аразында харылзаалар дугайында билиг, оларнын кижизидикчи ужур- утказы.

      Хар- назынынга дүүштур сагыыр чүүлдер, өгбелериниң чагыы.

      Практиктиг кичээлдерге сагынгырлар, тывынгырлар мөөрейлериң (СТМ), биче конференцияларның хевирлерин, кичээл- ужуражылга, кичээл-эксурсия хевирлерин эрттирери.

 6 класс

  “Чүдүлге, дагылга, ужурлар, ыдыктар» деп темага уругларның билип алыры эге билиглери

     Чүдүлге, дагылга, ужурлар, ыдыктар дугайында эге билиглер. Оларның тус- тузунда хевирлеринге хамаарышкан езулалдарны  өөренири.

    Тус-тус дагылгаларга хамаарыштыр оларнын ужур- утказы, чуруму, үези, чылдагааннары, тыптып келгенинин төөгүзү, езу- чуруму.

Дээрни дагыыры. Тыва кижинин октаргай, делегей  дугайында бурунгу бодалдары.

Танды дагыыры. Танды дагыырынын езу- чуруму, үези.

     От дагыыры. От дагыырынын ужуру. Өг- бүлезиниң болгаш төре херээниң чаагай болурун йөрээп дагыыры.

Суг бажын дагыыры. Суг бажын дагыырының тус-тус уткалыы болгаш езу- чуруму.

     Хам ыяш дагыыры. Хам ыяш, хам дыт дугайында эге билиишкин. Оран- чуртунуң байлаан камгалаарының бир аргазы.

     Тел ыяш дагыыры. Тел ыяш- биле таныжылга. Тел ыяшты дагыырынын езу- чуруму, үези.

     Оваа дагыыры. Оваа дагыырынын үези, чуруму, ужур-утказы.

     Буга бажын дагыыры. Мал болгаш чер ажылы кылырынга буга бажы дагыырының хамаарылгазы.

       Көжээ дагыыры. Көжээ дагыырының ужур- утказы.Бурунгу өгбелерниң көжээ дагыырынга хамаарышкан күзел- бодалдары.  

       Дагылгалар үезинде  чугаалаар алгыш- йөрээлдерни, чалбарыгларны  шээжилеп сактып алыры.

          Дойлар. Чаш уруг төрүттүнгенде, уруг бажын хылбыктаарынын дойлары.  Бо дойлар үезинде эң хүндүткелдиг кижилер, эрттирер  ужур- утказы, чуруму.

     Мал ажылы- биле холбашкан дойлар: тарак дою, өг дою, кыштаг дою.

     Чер ажылы- биле холбашкан дойлар:  тараа дою, сиген дою.

      Чүдүлгеге хамаарышкан дой: дүнгүр дою.

      Дойларның эрттирер үези, чылдагааннары, чуруму - сагылгазы, ужур – утказы.

      Кижиниң амыдыралының сөөлгү дою. Сөөлгү дой үезинде хоруглуг чүүлдер. Бичии уругларның анаа хамаарылгазы.

       Амгы үеде дойлрның эртип турарыныга хамаарыштыр эки азы багай талаларын сайгаржып чугаалажыры.

        Тыва улустун аас чогаалында тос деп сан. Тос аржаан, оон амыдыралга хереглели, холуксаазы.

      Тос дээрлерниң аттары. Тос дээрлер дугайында тоолчургу чугаалар.

      Тос эртине, оларнын аттары. Тос сыртык. Оларны тус- тус ажыглаарының  байдалдары.

      Тос таңды. Тос Таңдыга чүдүүрүнуң ужур- утказы. Тос сүзүк. Сүзүк деп билиишкин. Тос эрээ, оларның ажыглап чораанының коргунчуг уржуктары. Тыва чогаалда тос эрээни көргүскен чижектер.

      Кыс уругларның болгаш оол уругларнын бо назы - харында сагыыр ужурлуг чүүлдери- биле таныжылга.

       Өске омак чоннарның езу- чанчылдарың, чүдүлгезин хүндүлеп өөрениринге чаңчыгары.

      Дагылга,  чүдүлге, дойларга хамаарышкан алгыш- йөрээлдер, чалбарыглар.

7 класс

 Өг -- кижиниң буянныг уязы», «Тыва улустун байырлалдары, оюннары».

      Өгнүң төөгүзү. Тыва өг аас чогаалында, чогаалдарда. Өгнүн дериг- херексели. Өг иштиниң кижизидикчи ужур- утказы. Өг иштинде шак-үе санаашкыны.

      Өгге  аъттыг, чадаг чоокшулап  кээриниң езулалы. Өгже кирериниң, өгге олурарының езулалдары. Амырлажыр езулал. Аалга келген кижини хүндүлээр езулалдар: шайладыры, хондурары, үдээри. Аалдажыр чаңчыл. Аалчы кижиниң  төрел аалынга кээриниң чылдагааннары. Аалчы кижиниң сөңү. Аалчыны үдээр – хап дүптээр езулал. Өгге улуг улус олурда  бичии уругларның сагыыр чүүлдери.

      Тыва чоннуң  шаандан бээр байырлап чораан байырлалдары. Шагаа– чаа-чыл уткуурунуң байырлалы. Шагаага белеткел. Шагааның бүдүү хүнү, шагаа хүнүнде, бүдүүзүнде сагыыр чүүлдер.

     Шагаа үезиниң оюннары: баг кагары, баг адары, шыдыраа оюннары, кажык оюннары, тевектээри.

      Баг кагары, оюннуң сорулгазы, киржикчилери. «Баг» деп сөстүң утказы, оюнга хереглээр баг аймаа.

      Баг адары. Оюннуң дериг-  херексели. Баг адары – эрте- бурунгу оюннарның бирээзи.

      Шыдыраа оюннарының хевирлери : хөл- шыдыраа, буга- шыдыраа, муң- муң, чирги шыдыраа. Шыдыраа оюннарының тус-тус ойнаар  сорулгазы, чуруму, тывылган үези.

     Кажык оюннары: дөрт берге, кажыкты чыттырып кагары, дүжүрүп кагары, хожулап кагары. Кажык адары. Кажык- биле аът чарыштырары, бодалажыры.

     Наадым– малчыннар байырлалы. Наадымны эрттирериниң үези. Ужур- утказы, чуруму.

     Наадым үезиниң оюннары: хуреш, аът чарыштырары, ча адары. Сүр- күчүнүң  үш оюнунуң  төөгүзү. Тываның төөгүзүнде  болуп турган Наадымнарының  үезинде шүүп турган мөгелер, чарыштарга эртип турган аъттар. Тываның алдар- аттыг мөгелери, ча адыкчылары.

     ТАР начыннарының суму, кожууннарга хүрешпес чораанының чылдагааннары.

Эзир- Кара – төөгүлүг аът.

    Шагаа, Наадым үезиниң алгыш- йөрээлдери.

     Уругларның  тус- тус хар- назынынга дүүштүр ойнаар оюннары : сайзанак, хан- дамыр сайзырадыр оюннар, угаан оюннары. Салаалар- биле ойнаар оюннар.

      Ойтулааш. Оюннуң ужур- утказы, үези. Ойтулааш үезиниң кожамык ырлары.

     Ада- өгбениң элээди уругларга чагыглары.

8 класс

«Кижи назыны. Езулалдар. Хемчеглер».

        Бурун Тыва чоннуң кижи назынын ылгап чораанының онзагайы. Чеди- Хаан сылдыс- биле кижи назынын дөмейлеп чорааны.

Чаш назын – 1-3 хар.

Элээди назын – 3 – 15 хар.

Аныяк назын – 16 – 29 хар.

Ортун назын – 30 – 45 хар.

Улуг назын – 46 – 61 хар.

Кырган назын – 61 – 81 хар.

Чөнүүр назын – 81 хардан өрү.

     Назын бүрүзүнүң тус- тус онзагай талалары. Хар- назын бүрүзүнде кылып болур, кылып болбас чүүлдер.

      Езулалдар дугайында эге билиг. Хүндүлел езулалдары. Төрел бөлүк аразында хүндүлежири. Төрел аймак аразында бот- боттарынга хамаарышкан хүндүлел аттары.

     Кээргээчел чорук – бот- бодунга дузалажыр езулалдың бир хевири.

     Аъш- чемге хамаарышкан езулалдарның кижизидикчи ужур- утказы. Аян - чорук үезиниң езулалдары, сагыыр сагылгалары.

     Аңчының езулалдары. Ужалаар деп чаңчыл.

     Аалдажыры езулал. Езулалдың ужур- утказы.

      Кижиниң чырык черге чаяалгазы.Кижиниң амыдыралының тайбың- чаагай болурунуң чылдагааннары. Сарыг шажын өөредиинде кижиниң амыдыралы.

     Кижиниң ава, ачазы – чырык чер кырында эң-не буянныг кижилер.  Ава кижиниң сагыш- човаашкыныны. Авалар шүлүк, ырларда. Оол уругнун, кыс уругнун тус –тус аажы- чанының онзагайлары, мөзү- бүдүжү. Кыс  уругнуң овур- хевири тоолдарда, чогаалдарда. Амгы үениң кыстарының, оолдарының аажы- чаңында чараш, чараш эвес чүүлдер.

      Тыва езуда улусчу хемчеглерни ажыглап чорааны. Ай- хүн санаарының онзагайы. Черниң ыраан, чоогун; чүвениң улуун , бичезин; сугнун тереңин, сыыгын  болгаш оон-даа өске хемчеглерни  көргүзерде чоннуң ажыглап чорааны эренгей чижек хемчээлдер. Эреңгей хемчээлдерниң чаш уругларның, оолдарның угаан- сарыылын дүрген сайзырадырынга салдарлыы.

      Салаа- биле холбашкан хемчеглер.

      Тыва улустун дааранырда, ус- шевер  ажыл кылыгларынга эреңгей хемчеглерни ажыглап,  карак- биле, холл- биле  хемчээп  чорааны.

      Тыва улустун аас чогаалында ыдыктыг саннар, оларнын ужур- утказы.

 9 класс.

                        «Тыва улустуң чаңчылчаан ажыл- ижи».

     Тываларнын чүдүлгези. Хамнаашкын – эрте- бурунгу чүдүлге. Ханнарның дериг-херексели.Хам кижилерниң ук- ызыгуурунуң  дугайында чугаа. М.Кенин- Лопсанның «Алгыштар» деп ному. Хамнаашкын амгы хүннерде.

        Сарыг шажынның Тывага нептерээни. Далай- Лама Башкының Тывага чорааны. Буддизимниң өөредииниң кол утказы. Чырык чер кырынга кижи амытанның бодараары, ажыл- херээниң чогуп бүдеринге шажын өөредииниң салдары.          

            Тыва  улустуң эрте- бурунгудан кылып чораан   чаңчылчаан ажыл-ижинин дугайында эге билиг. Турар черинин, амыдыралының негелдезиниң, агаар-бойдузунуң онзагай байдалдарынга дүүштүр кылып чораан ажылдарның бөгүнге чедир кадагалаттынып артып калганының  чылдагааныы.  Улусчу ажылдарның  бот-бодунга дөмейлешпес болгаш, чоок онзагай талалары. Ус- дарган, уран- шевер болгаш оон-даа өске тываларның чаңчылчаан ажыл- агыйынын   бо хүннерде хереглели.

          Аңнаарынын, балыктаарының сагылгалары, аңчыларның  дериг- херексели.

          Арат ажыл-агыйларның сайзыралы.

          Тыва черге  шагдан бээр туруп келген чаңчылчааң ажылдар – салгалдан салгалче дамчып артар  чемгерикчи.

        Чоннуң алгы-кештен амыдыралга херек эдилелдерни, идик- хепти кылып чораанының технологиязы.

       Аныяктарның кандыг- даа ажылга сонуургалын оттурары.

        Оран кежии деп билиг-биле таныжылга. Орандан алыр чүүлдер: эм оъттар, ажыктыг казымалдар, кат-чимис, ыяш-даш. Оларнын хереглели. Оран кежии биле холбашкан езу- чаңчылдар.

     Мал дөгерери-биле холбашкан езулалдар.Ижин-хырын сып өөренири.

       Кандыг-даа ажыл кижини хүндүге чедирип болурунуң дугайында чугаа кылыры.

 10 класс

                           «Дойлар. Найырал, ынакшыл дугайында билиишкин».

       Улусчу кижизидилгениң  ханы уткалыы ,делгем көрүштүү. Кндыг аажы  чаңныг, мөзү- бүдүштүг кижини доруктуруп өстурерил деп айтырыгга улусчу педагогиканын тодаргай, делгереңгей харыызы.

      Эш- өөр аразында  харылзааның быжыг болуру. «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар»  үлегер домактың  ханы утказы.Найыралды, эки сеткилди камнаары.

     Таныжылга. Таныжып чугаалажырының езулалы. Тыва улустуң «Ойтулааш»

  деп оюнунуң ужур- утказы.

      Хөй- ниити черлеринге кижиниң культурлуг алдынып билири.

     Ынакшыл – сагыш- сеткилдин дээди илередиишкини. Тыва литературада ынакшыл темазы.

      Өг- бүле бүрүзүнуң сагып чоруур езу- чаңчылдары. Өг- бүле кежигүннериниң аразында эптиг- эвилең харылзаалар.

        Кижиниң төрүттүнери. Уруг дою. Уруг доюнуң эрттирер езу- чуруму. Чаш уругнуң аажы- чаңының хевирлеттинеринге , кадык өзүлдезинге, чараш кижизидилгезинге салгаашкынның салдары.

       Тыва кавайның  хевирлери, тургузуунуң онзагайы. Уругнуң кадык  өзеринге кавайның салдары.

        Өпей ыры. Ие кижиниң төлүнге ынакшылының, өг- бүлезинге сагыш човаашкынынның өпей ырда илереп келгени.

       Тыва чоннуң хар- назын ылгап чоранының онзагайы. «Чаш уруг –  бурган» деп билиишкинниң утказы. Тыва улустун чаш уругга хамаарыштыр буянныг хамаарылгазы : чаш уруг коргутпас, аартыктавас, түретпес.

      Ада- ие кижинин уругларынга үлегер- чижээ.

      Уругга ат бээрининге хамаарышкан ужурлар. Кижиниң адының ужур-  уткалыы.

      Уруг азырап алыр буянныг чаңчыл. Бөгүнгү хүнде чаш уругга хамаарыштыр чараш эвес чоруктар. Бойдустан  алыр эм оъттар. Аң- меңден алыр эм чүүлдер.

       Ак, кара сеткил дугайында чугаа. Ак сеткилдиг, буянныг кижиниң чоруу чогунгур.  «Бак сагыш башка халдаар» деп  үлегер домактың  мерген уткалыы.

     Чараш аажы- чан,  дузааргак ак сеткил дугайында чоннуң мерген чугаалары, үлегер домактары.

       17 – 18 харлыг уругларның сагыыр чүүлдери.

11 класс

                                                     Өг- бүле – бичии күрүне.

            Сагыш- сеткил культуразы.Чазык, хүндүлээчел, дузааргак чараш аажы- чаң. Өске кижилерниң  сеткил – хөңнун үлежири, оларже  ээ көрнуп , дуза кадары – бай сагыш-сеткил. «Сагыш- сеткил ядаралы » деп билиишкинниң  кол  утказы. Кижилерниң амыдыралчы туружу, бүзүрели, мерген угааны – кижиниң чарылбас шынчы дузалакчызы.

        Материалдыг культураның үнези. Өг- бүленин тайбың, найыралдыг байдалы. Е.Танованын «Кандыг- даа төлге талант туруп болур, ону чүгле үезинде эскерип, деткип, дузалаары чугула» деп сөстериниң шынныы.

      Өг – бүлениң эр- херээжен ээлериниң тус-тузунда хүлээлгелери. «Ада кижи ындын бодаар, ырак сактыр, ава кижи бетин бодар, чоок сактыр». Үлегер домактың ханы уткалыы.

      Өг- бүле уруглар кижизидилгезинин кол өзээ. Ада- ие  кижиниң ажы- төлүнге үлегер- чижек болуру. Өг- бүле бүрүзүнге салгал дамчып келген езу – чаңчылдарны камнаары, хүндүлээри. Ажы- төлүнүң ада иезинге эптиг- эвилең хамаарылгазы, хүлээлгелери.

      Чангыс өг- бүле болуп, ашак-кадай болгуже, бот- боттарынга чаңчыгып, чоок болу бээри.

      Өг-  булеге хамаарышкан хоойлу- дүрүм. Хоойлу- дүрүм билириниң ажыы. Өг- бүлениң бюджеди.

      Чаа бадылашкан аныяк өг- бүлениң мурнунга бергелер.

      Тыва улустун  езу- чаңчылында өг- бүлеге күш- ажыл, мөзү- бүдүш кижизидилгези.

      Тыва улустуң чаңчылында ашак-  кадай аразында хүндүлежир езу- чурум.

     Күдээ, келин болурунга бодун белеткээри. Ава кижи –  өг- бүледе кол чырыткы. Оран- саванын көрүштүү. Херээжен кижиге хамаарышкан эт- херексел Чамдык төлеп чок авалар.

      Езулуг эр кижиниң овур- хевири. Эр кижи – өг- бүлениң чемгерикчизи.

     Төлептиг ада- иениң ажы- төлү төлептиг болур. Тыва Республикада билдингир төлептиг өг- бүлелер база эвээш эвес.

Ажыглаар литература:

   1. Алдай – Буучу Кызыл, 1993

   2.  Байыр-оол С.Б болгаш о.ө. Тыва чоннун бурунгу ужурларын болгаш чанчылдарын                        өөредириниң программазы. Кызыл, 2002.

   3.Бартан О.О. Тываларның национал чеми болгаш, чем үнүштер.Кызыл, 1997.

   4 .Будегечи Т. Б. Художественное наследие тувинцев. Москва, 1995.

   5. Даржа В.К.Лошадь в традиционной практике тувинцев кочевников.Кызыл, 2003.

   6. Казырыкпай Б.О. Эрнин эрези. Кызыл,2001.

   7. Камычек.Я. Вежливость на каждый день. Москва «Знание»,1981

   8. Кара – Күске К.Ч.Аътка тураскаадыг.Кызыл1995 .

   9. 10.Кенин-Лопсан .М.Б. Тыва улсутуң буруңгу ужурлары . Кызыл, 1994

  11.Кенин-Лопван М.Б. Тыва чанчыл. Кызыл «Новости Тувы» 2000. .

  12.Лагерь Лекарственные растения Тувы. Кызыл,1998

  13.» Еше лама» Сопа Ринпоче. Энергия мудрости .Основы буддийского учения.Москва    «Цонкапа»,2003.

  14. . Монгуш М.В. Тувинцы Монголии и Китая. Новосибирск «Наука», 200217. 16. .Маннай  оол М.Х.,Достай И.А. История Тувы. Кызыл 1996

  15. Намзал Э.Х. Холу  чемзиг  авам сөну. Кызыл 1995.  

  16. Образовательная программа «Несущая свет».Программа клуба молодой семьи. Кызыл, 2003.

  17.Ооржак А.К., Оюн С.Б.Тыва чаңчылдар 5-9 класстарга өөредилге программазы.Кызыл,2003

  18.Путеводитель Тува. Москва «Авангард», 2004 17.  21.Самбу И.У.,Самбу М.Д. Тыва чоннуң бурунгу ажыл – агыйы, амыдыралы. Кызыл, 2004.  22.Салчак К.Б, Салчак Л.П. Тыва улусчу педагогиканын хөгжулдези. Кызыл, 1984

   19.Серенот С.К. Тыва улусчу эмнээшкин. Кызыл, 1993.

   20. Сиянбиль М.О, Сиянбиль А.А. Традиционный тувинский костюм.Кызыл, 2000.

   21. Сундуй Г.Д. Улусчу педагогика. Кызыл, 2004.

   22. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар 3-4 .Кызыл, 2005.  

   23. Сундуй Г.Д. Улусчу ужурлар 1-2 класстарга өөредилге – номчулга ному.Кызыл 2003.

   24. Сундуй –оол М.С Городок у подножия Кара-Даша.Кызыл, 2005.

   25.Традиционная культура тувинцев глазами иностранцев.Кызыл, 2003. 2002

   26.Тыва улустуң алгыш- йорээлдери.Кызыл, 1990

   27.Чамзырын М.Ч, Чамзырын Е.Д. Тыва чоннун чаагай чаңчылдарын кижизидилге ажылынга ажыглаары.Кызыл, 2000.

   28. Чадамба В.Ф. Сүр – кучунун үш оюну. Кызыл,2004.

   29. Чап Ч.М. Шагаам – сүзүглелим. Кызыл,1999.

   30. Шактаржык К.О., Биче-оол В.А. Тыва дугайында чугаалар. Кызыл,, 2004..

О программе по народоведению

          Чем теснее и глубже преемственность поколений, тем лучше для духовного воспитания молодых, для проявления заботы о старших и престарелых. Программа была разработана с учетом знаний возрастных и психологических особенностей детей: 5 класс «Төрээн Тывам- ава черим» (о своей республике),  6 класс «Бурунгу чүдүлгелер, дагылгалар, ыдыктар. Ужурлар.»(о традициях и обычаях), 7 класс  «Өг- тыва кижиниң буянныг уязы. Тыва улустарның байырлалдары, оюннары» ( о жилище, о национальных праздниках),  8 класс «Кижи назыны. Езулалдар. Хемчеглер» (о возрасте , об обрядах, запретах), 9 калсс «Тыва улустуң чаңчылчаан ажыл - ижи» (о традиционных промыслах),  10 класс «Дойлар. Найырал, ынакшыл дугайында билиишкин» (о дружбе, любви, о семейных праздниках ) , 11 класс «Өг- бүле бичии күрүне» (Семья – маленькое государство), количеством 15 часов в год.

Шактар хуваалдазы, чижек календарь-тематиктиг планы

                           5 класс «Төрээн Тывам – ава черим» 

6. кл

«Бурунгу чүдүлгелер, дагылгалар, ыдыктар. Ужурлар»

7 класс

«Өг –тыва кижиниң буянныг уязы. Тыва улустун байырлалдары, оюннары»

                 8 класс «Кижи назыны.Езулалдар.Хемчеглер»

                                                 9 класс

Тыва улустуң чанчылчаан ажыл-ижи

                                                        10  класс

«Дойлар.Найырал,ыныкшыл дугайында билиишкин».

                                11  класс «Өг- бүле бичии күрүне»