Урок деч őрдыжсő пашаште этнокомпонент негызеш йоча- влакым шуарымаш.
статья (4 класс)

Алевтина Егоровна Чернова, Юлсер кундем Сотнур кыдалаш школын туналтыш классын туныктышо.

Урок деч őрдыжсő пашаште

этнокомпонент негызеш йоча- влакым шуарымаш.

Аннотаций. Статьяште ялысе йоча- влаклан урок деч őрдыжсо пашаште марий калыкын йылмыжым, йӱлажым, тӱвыражым да койышыжым шындарымаш пашам иктешлен ончыктымо.

Тӱҥ мут- влак: этнокомпонент, марий национальный тӱвыра, урок деч ӧрдыжсӧ паша.

Тӱнямбалсе калык-влак икте-весышт дечын тӱрлӧ семын ойыртемалтыт: чиен-шогалмышт, койыш-шоктышышт, южгунамже тӱсышт денат. Но эн тӱҥжӧ, шке йылмышт дене. Йылмыже гоч калык шкенжым почын пуа, ушакыл куатшым ончыкта, тӱвыражым почеш, ойпогыжым чумыра, чонкӧргӧ могай улмыж дене палдара. Садлан йылмым чӱчкыдынак калыкын чонжо маныт. А чон деч посна нимоат илен ок керт. Чон лектеш - илыш кӱрылтеш. Калыкат тыгак: йылмыже пыта - шкежат йомеш.

Кызытсе туныктымо стандарт почеш йоча- влакым шуарымаште этнокультурный компонент ик эн кулешан верым айлен шога. Тиде нерген ятыр документыште ончыктымо.

Йоча- влакын шке калыкын национальный тувыраже, традицийже дек йоратымашым, пагалымашым шындарымаш пашаштына ончыл верым налшаш. Мемнан калыкын йылмыжым, йӱлажым, тӱвыражым да койышыжым йоча-влаклан изинек умылтарет гын, тудо ушешыже да чонешыже ӱмырешлан аралалт кодеш.

Тӱрыснек туныктымо пашаште нелылык шуко уло. Ялыште ача-ава-влак йочаштым йочасад гычак рушла мутланаш туныктат. Марла шукыжым урокышто веле мутланена, мероприятий-влакат шочмо йылме дене шагал эртаралтыт. Садлан кызытсе саманыште йоча- влакым марий йылме деке кумылыштым савыраш йӧсырак.

Чыла тиде экшыкым корандаш, йоча-влакын кумылыштым марий йылме деке савыраш - туныктышын тÿҥ задачыже.

Но кузе тидым шукташ? Мый шке пашаштем тыгай иктешлымашке толын лектынам: ик урок эртарыме дене йоча кумда шинчымашым огеш нал, марий йылмым тунемашат кумылжо пеш ок лий. Йоча- влакын чонышкышт марий шулышым шындараш урок деч ордыжсо паша кулешан пайдам конден кертеш.

Тиде шотышто каласен кодынем шке классем дене эртарыме «Юлавий» кружок нерген. Ты кружокышто ме йоча- влак дене марла кушташ тунемына. Вет кызыт шуко йоча марлаже тавалтенат ок мошто. Эн ончыч тореш ойлышат ыле: «Айста лучо руш эстраде сем почеш кушташ тунемына». Тиде ойым колмек, мый йоча- шамычлан Волжский вел такмак- влакым чуктышым. Икмыняр удыр- эрге- влак чытен кертде шогалын, тавалтен колтышт, а молыштын йолышт шке тарванылаш тунале. Тунамак чылан класс ончык лектын, ко кузе кертын таваш тунальыч веле. А вара «Тошто марий куштымаш», «Эрвел марий- влакын семышт» почеш пӱжалт пытымешке «шорыкла» тавышна. Интернет йоным кучылтын, мый нунылан изи йоча- влакын марла куштымашым; вес национальностян ен- шамыч марла тавалтен колтымо икмыняр видеосуретым ончыктышым да ешарышым: «Ончалза, сылне марий сем почеш марий калык веле огыл, вес калыкат тавалтыде ок чыте. Нуно тидлан тунемаш шке жапыштым огыт чамане. А ме марий улмына умбачын марла тавалтен огына мошто гын, намыс лиеш». Такшым нунылан тиде ойлымемже огешат кул ыле. Молан манаш гын, Игнашев Илюша ден Яндаков Павелын куштымыштым ужын, (нуно изинекак марла мурен, куштен моштат), чылаштын тавалташ тунемаш кумылышт лекте. Тыге ме шке пашанам тунална. Эн ончыч киднам лывырташ тунемна, а вара йолнам. Конешне, але тунемаш туналынна гына, но изи лектышна уло.

Кружокнан вийже дене туналтыш класслаште тунемше- влакым «Айста марла кушталтена» флешмобыш чумырышна. Ты пайремым Марий Автономийын шочмо кечыжлан полеклышна. Шуко йоча- влак марий тувырым чиен толмышт дене тиде мероприятийым сорастарышт.

Тÿҥалтыш классыште тунемме жап коммуникативный моштымашыштым (компетенцийым) вияҥдаш эн шотлан толмо пагыт. Классыштем 20 марий йоча. Тушеч марла сайын 10 йоча гына ойла. Тидлан кőра нине икшыве- шамыч полшымо дене коммуникативный УУД вияҥдымаш пашам кучылташ тыршем. Эн туҥжо - йолташ ончылно шонымашым марла радам ден ойлаш. Кÿлеш годым ойым вес йогыныш кусараш але вес еҥын мутышкыжо пураш. Тыгак тÿрлő теме дене мутланымашым чоҥаш.

Этнокультурный шуарымаш пашам ворандарен колташ манын йоча- влак ден классный шагатлаште турло мутланымашым (беседым) эртарымашлан туткытым ойырем. Илышын негызше, йыжыҥлаже нерген шонкалымаш калыкнан муро ден йомаклаштыже, тоштойлаштыже палынак шижалтеш. Коча-кована-влакын пеш шукерте ожно каласен кодымо сугыньмутышт таче мыланна нимо дечат шерге. Нине сугынь классный шагатлаште теме шотеш келшен толыт.

Айдеме мыняре куштылгым кычалеш, тунаре илышыжлан кӱчыкым муэш, сулыкыш пура. Окса поянлык огыл. Юмым жаплыза, кугуракым пагалыза, изиракым аралыза. Шкан мо порым шонет, весыланат тугак. Еҥ кӱм кудалта гын, тый поро мутым кудалте. Кузе мӱкш-шамыч ваш-ваш полшен йытыран илат, тугак айдемыланат илаш кӱлеш. Ош Кугу Юмо авам-ачам ончен-колыштын илаш каласен.

Кугезынан сугыньжо мемнан марте толын шуын гын, мыланнат тиде шöртньö шондыкым йомдарыман огыл. Кугурак еҥын ойлымыжо ӱлан ок воч.

Марий калык курымла дене пӱртӱс дечын вий-куатым налын шоген. Тошто марий калык ой почеш пушеҥгым арам кӱрышташ-тодышташ каласыме огыл. Вет ме, марий – влак, пушеҥгым чонанлан шотлена. Тудым логалаш ок лий, сусыр пушеҥге айдеме гаяк шортеш, кошка. Тӱрлö вере шӱвалаш ок лий. Эҥер йогыныш шӱвалат гын, черланет. Нине сугынь-влак пуртус аралымаш пашам ворандарен колташ кумыландат. Кажне ийын пуртусыш экскурсий дене лекмына годым пелена мешакым налын, корно воктен, изи аланлаште турло шукшакым поген коштына.

Экскурсий ден ме пуртусыш веле огыл, пошкудо яллашкат лектедена. Ялын историйжым, турло онай верлаж ден кылдалтше легенде ден преданий- влакым шымлена. Умаште Курмузак ялыш, тений Нурмучаш Шайраш миен коштна.

Шошо каникул жапыште Карайысе Зинон Прохоров лумеш музейыш коштна. Тыштак верысе клубын этнографический лукысо турло тошто арвер дене палыме лийна.

Мемнан марий калыкна тӱрлӧ модышлан поян. Южо модыш дене коклан-коклан меат модына. Тиде «Маска чия», «Оҥам тошкал модмаш», «Сокыртага», «Вараш ден комбиге», «Агытан чӱҥгедылмаш», «Шергашым шылтена». Ме модыш гоч марий калыкын историйжым, илыш-йӱлажым пален налына.

Урок деч ордыжсо пашан лектышыже класс деч őрдыжтат саскам пуа. Мыйын тунемше-влакем сылнымут лудмаш танасымаште мастарлыкыштым ончыктат да кÿкшő верым айлат.

Тимофеева Лиза. Район кукшытышто эртыше «Читаем стих по-марийски» конкурсышто 1 верым, марий поэт Олык Ипайын шочмыжлан 110 ий эртыме кечыжлан полеклалтше «Моя марийская земля» республиканский конкурсышто 2 верым налын.

«По страницам любимых марийских произведений» районысо суретче-влак конкурсышто вийым тергымыжлан Александрова Дарина сертификат дене палемдалтын. Тудо «Чоткар патыр» легенде почеш суретым ыштен ыле.

Район да республик кÿкшытыштö эртаралтше ятыр мероприятий тÿрлö калыкын йочажым иктыш уша. Сылне почеламут, ныжыл муро, весела куштымаш-влак шочмо йылмым тунемаш кумылым ылыжтат. Тений мыланна 1 июньышто Йошкар Олаште «Йоча тӱня" республикысе йоча пайремыш логалаш пиал перныш. 10 район 200 утла икшыве марий йомакысе персонаж-влак дене пырля интерактивный модмаште чулымлыкыштым, марий йылмым палымыштым ончыктышт.

Ты пайремышке ме Марий Тувыра рудерын ужмыж почеш логалынна. «Элем, тылат мурем» эртарыме республиканский онлайн- конкурсышто мыйын тунемшем, Матвеева Яна, «Соло» номинацийыште 3 степенян диплом дене палемдалтын.

Педагог- организатор семын паша опытем гыч икмыняр мероприятий- влакын пайдаштым каласен кодымо шуэш ыле. Шке жапыштыже мый марий елкылан сценарийым келыштаренам . Тиде сценарий районышто эртыше конкурсышто 1 верым налын ыле.. Тудын почеш йоча- влак дене «Кож йыр пордын савырнена» пайремым эртаренна. Тиде слайдыште республикыште эртыше марий ёлко пайремыш коштмынам ужыда.

«Угинде пайрем» сценарийым возенам да республикысе кукшытышто эртыше «Этнокультурное воспитание в условиях дополнительного образования» семинарыште модын ончыктенна.

Ушешлан шуко жаплан кодын йоча- влак ден эртарыме «Пампалче ден Эчук» конкурсный программе. Ты конкурсышто йоча- влакын марий калыкын историйжым палымыштым, кидпашам ыштымыштым, мурен- куштен моштымыштым ончыкташ пеш сай йон ыле.

Республикысе кукшытышто эртаралтше краеведческий турслетыш миен кошташ пиал логалын.

Чыла тидыже туныктымо пашаштем пеш кугу полышлан шотлем. Вет турло вере миен коштмо, ужын толмо, пашаштына у шулышым пуа, адак ала- мом уым кычалаш кумыланда. Умбакыжат йоча-влак коклаште этнокомпонентым шыҥдарыме пашам кузе-гынат вияҥден колташ кӱлеш, манын шонем. Вет йоча-влакым марий тувыра, сымыктыш дек шӱмаҥдымаш – тиде мемнан эн кугу пашана.

Литератур

#1057;.Д.Дмитриев «Марий йылме дене занимательный материал», Йошкар-Ола книгам лукшо марий издательство,1981 ий.

#1055;.Е.Емельянов «Марий йылме кружок»,Йошкар-Ола ГОУ ДПО (ПК) С «Марий образований институт» 2006 ий.

#1042;.В.Кузнецов, Н.В.Кузнецова «Кызытсе стандарт почеш марий йылмым туныктымаш», Йошкар-Ола, 2013 ий.