"Шочмо йылме, марий йылме, моткоч тыйым йоратем"
план-конспект занятия (4 класс)

  Шочмо йылмым тунемаш - тиде пеш кугу паша. Айдеме уш-акыл вийжым, эн келге шонымашыжым, эн волгыдо шинчымашыжым, эн яндар чон шижмашыжым йылме полшымо почеш мут дене раш огына ойло гын, чыла тидым вес еҥ-влак палыде кодыт.

М.И.Калинин

Шочмо йылмынам ава семын, музык семын йӧраташ кӱлеш. Шке шонымым вес еҥлан раш почын пуаш кӱлмӧ годым сайын ойлен моштыман.

Максим Горький

Йылме айдемын кӧ улмыжым      ончыктен шога, йылме деч посна айдеме ок лий.          

В.М.Васильев

 Тӱрлӧ марий тӱрлын ойла гынат, чыла марийлан йӧршеш ик йылме лийман.

Г.Г.Кармазин

Йӧратыза шочмо йылмым, тудым ӧрканыде тунемза! Мемнан илышыштына, кушмаш корныштына шочмо йылме шке вержым налын шогыжо. Тудлан эре шӱман лийза.

Тыныш Осып

Шочмо йылмын вийже, сылнылыкше мемнан аван шӧржӧ дене пырля толын. Кугу лиймекет, кеч-кушто иле, кеч-могай йылме дене ойло, эн первый мутым, мурым нигунамат ит мондо, нуно тыйын илыш йолташет улыт.

Миклай Казаков

4 классыште марий йылмым тунемше-влаклан

«Шочмо йылме, марий йылме, моткоч тыйым йӧратем!» 

класс деч ӧрдыжысӧ паша

Цель:  шочмо марий йылме нерген шинчымашым келгемдаш.

Задачыже-влак: 

1. занимательный материал негызеш йоча-влакын шинчымашыштым тергаш;

     2) йоча-влакын мутсаскашт дене шымлыме пашаштым шуйдарымаш;

     3) марий калыкын историйжым аклаш туныкташ. 

Оборудований: проектор, «Ямде лий» газет, “Кече” журнал, листа –влак, ручка.

Урокын эртымыже:

Туныктышо: Мемнан кумда элыштына шуко тӱрлӧ калык ила. Кажныжын шочмо йылмыже уло. Шочмо йылме моткоч уста туныктышо. Йылме - калыкын тӱҥ энертышыже, тудын чонжо, кумылжо, уш-акылже. Мемнан йылмына – мӱндыр кугезына-влакын пуэн кодымо пӧлекышт, сандене ме тудым ача-авана семынак эреак йӧратен аралышаш улына. Кажныжлан шке йылмыже шӱмжылан лишылрак да эн мотор чучеш. Шочмо йылмыжым айдеме изи годсо пагыт годымак, кунам тудо икымше шомак-влакым каласа, тунемаш тӱҥалеш.  Шочмо йылме дене каласыме шомак кеч-кӧланат ныжылгын, моторын, ямлын йоҥгалтеш.

Марий йылме! Моткоч пагалем шочмо марий йылмемым. Могай тудо поян, вий-куатан. Кузе сылнын шоктат марий мут, почеламут, муро-влак! Марий йылме ныжылге, муро гай улмыжо дене ойыртемалтеш.

А могай кумыл, шонымаш Макс Майнын почеламутыштыжо шижалтеш:

Шочмо йылме! Марий йылме!

Моткоч тыйым йӧратем.

Изинек ойлаш тӱҥалме

Пойдарен мут памашем.

Тудын сылныже, оҥайже

Эре лийже тылат раш.

Эн чеверже, мыскараже

Лийже шерге мут памаш.

Шочмо йылмын юзо тамжым

Раш тунем налмек, йолташ,

Моло калык йылмын ямжым

Лиеш куштылго шымлаш.

Шочмо йылме-тӱҥ урем.

Шочмо йылмым тый ит орло,

Йӧратен, шымлен тунем.

Туныктышо: Теве кузе ойленыт, возеныт шочмо йылме нерген лӱмлӧ еҥ-влак.

1. Шочмо йылмым тунемаш - тиде пеш кугу паша. Айдеме уш-акыл вийжым, эн келге шонымашыжым, эн волгыдо шинчымашыжым, эн яндар чоншижмашыжым йылме полшымо почеш мут дене раш огына ойло гын, чыла тидым вес еҥ-влак палыде кодыт. Михаил Иванович Калинин.
2. Шочмо йылмынам ава семын, музык семын йӧраташ кӱлеш. Шке шонымым вес еҥлан раш почын пуаш кӱлмӧ годым сайын ойлен моштыман. Максим Горький

Туныктышо: Мочол шанчызе, писатель, поэт шочмо йылмылан теве могай шерге мутым пӧлекленыт.

3. Йылме айдемын кӧ улмыжым ончыктен шога, йылме деч посна айдеме ок лий. Валериан Михайлович Васильев.
4. Тӱрлӧ марий тӱрлын ойла гынат, чыла марийлан йӧршеш ик йылме лийман. Гурий Гаврилович Кармазин.
5. Йӧратыза шочмо йылмым, тудым ӧрканыде тунемза! Мемнан илышыштына, кушмаш корныштына шочмо йылме шке вержым налын шогыжо. Тудлан эре шӱман лийза. Тыныш Осып.
6. Шочмо йылмын вийже, сылнылыкше мемнан аван шӧржӧ дене пырля толын. Кугу лиймекет, кеч-кушто иле, кеч-могай йылме дене ойло, эн первый мутым, мурым нигунамат ит мондо, нуно тыйын илыш йолташет улыт. Миклай Казаков.
7. Йылме пеледышым пого-

Тудо вет ӱмырыштет

Шерге дечат шерге пого,

Эн кугу вий кидыштет. Валентин Колумб.

      8. Ко шочмо йылмым ок йӧрате,

          Шке аважым ок йӧрате.

          Кӧ шочмо аважым ок йӧрате,

          Шочмо калыкшым ок йӧрате.

          Кӧ шочмо калыкшым ок йӧрате,

          Шке элжым тудо ок йӧрате. Педер Эйзин.

Туныктышо: Мутна яндар, йонгыдо, ныжыл да ласка. Тыгаяк мурыш ушнен, куатлын да веселан шергылтеш.

                                     Муро “Шочмо йылме”

- Йоча-влак, тендан кажныдан шочмо кече уло. Те тудым пайремлаш моткоч йӧратеда. А паледа, мемнан марий йылмынан тоже шочмо кечыже уло. Тудым 10 декабрьыште палемдат да Тиште кече манын ойлат. Мом ме марий тиште кече нерген палена? Кӱчыкын историйжым ушештарен лектына. Марий тиште кече пайремым 1998 ий 10 декабрь  гыч палемдаш тӱҥалыныт. А кузе да молан кӧра тиде пайремым пайремлаш тӱҥалмыштым пален налаш манын, марий калыкын историйышкыже куснена.

3 слайд

- Марий калык ожнат икте-весылан уверым пуэн моштен. Нуно кызытсе семын буква дене огыл, а оҥашке иероглиф гай палым сӱретленыт. Тыгай палыжым тиште але тамга маныныт.

4 слайд

- Шуко марий вес кундемыш илаш каен. Нунылан родо-тукымышт серышым возеныт. Археолог-влак тамга дене возымо тыгай серышым муыныт.

5 слайд

-Адакшым тӧтыретпуч денат тӱрло йӱкым колтылыныт. Тудым кумыж гычын тӱрлым ыштылыныт. Южгунамже тудо айдеме кӱкшытымат эртен, садланак йӱкшат пеш торашке шергылтын. Иктаж туткар лийын каен гын, калык пеш вашке чумырген.

6 слайд

- Марий тӱр гычат шуко уверым пален налаш лийын. Тӱрлеман тувыр марий еҥын паспортшо гай. Тӱрым ончен, тудын могай кундемыште шочмыжым, ешын кугытшым, мыняр ӱдыр ден эрге улмымат пален налаш лийын.

7 слайд

- 1775 ийыште Санкт-Петербург олаште икымше марий грамматика лектын. Тудо «Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка» маналтын. Книган авторжо кызыт мартеат але раш пале огыл, но авторлан Вениамин Пуцек-Григоровичым шотлат. Грамматикым 10 декабрьыште кевытлаште ужалаш тӱналыныт. Лач тиде кече кызыт мемнан республикыштына Марий тиште кече семын кумдан палемдалтеш.

8 слайд

- Кызытсе марий алвафит 1870 ийыште шочын.

9 слайд

- Пел курым эртымеке икымше марий почеламут возалтеш. Почеламутым Морко районын шӱшпыкшӧ Сергей Григорьевич Чавайн возен. Почеламутшо маналтын «Ото». Кристина мыланна лудын пуа.

10 слайд

- 1907 ий гыч 1913 ий марте Валериан Михайлович Васильевын «Марла календарьже » лектын шоген.

11 слайд

-Тыгак марий йылмым поэт Йыван Кырля пойдарен. Адакшым тудо поэт гына веле огыл, тыгак икымше марий актер. Кырля тӱҥ рольым икымше йӱкан  “Путёвка в жизнь” киношто модын.

12 слайд

- Шуко лӱмлӧ писатель, поэт-влак шке возымаштышт марий йылме дене кугешненыт, тудым моктеныт. Сылне деч сылне мут аршашым иктыш чумырен произведений-влакым возеныт.Марий калыкым  шке сылнымутышт дене куандарен, шымлымаш пашашт дене пойдарен шогеныт.

13 слайд

- 1918 ий гыч «Ӱжара»лӱман икымше марий газет лекташ тӱҥалеш. Тудым ончыч Озаҥ олаште, варажым Чарлаште (кызыт Йошкар-ола) савыктен лукташ тӱҥалыт. Кызыт тиде газетым «Марий Эл» лӱм дене палена. Тыгак йоча-влаклан “Ямде лий” газет да “Кече” журнал лектын шога. Меат нине газет да журнал дене йолташ улына, кылым кучен шогена, шкенан илышна, тунеммына нерген возгалена.

Туныктышо: Вот тыгайрак  Марий тиште кечын историйже.

- Йоча-влак, а те паледа ожно мемнан кована, кочана-влак шинчымаш касым эртареныт. Тушто шоҥгыжат, самырыкшат лийын. Нуно иктаж-кӧн пӧртышкӧ погынен тӱрым тӱрленыт, пидыныт, тунамак мурым муреныт, йомакым, туштым туштеныт, модыныт. Кызыт меат модын ончена.

1. Марий алфавитым чын ойлен лекташ.

2. “Лугалт пытен”. Почеламутышто ойырымо лӱм мут-влак лугалт пытеныт. Нуным шке верышкышт шынден, текстым чын лудаш кӱлеш.

Имне мландым волгалта,

А мераҥ кӱтӱш кая.

Чевер Ким коям чӱҥга,

Укш гыч укшыш чоҥешта.

Ош ушкал шопкем нулта,

Кече писын йорталта.

Кастен ӧрш пашам шуктен,

Мала тамле омо ден.

3. Сӱретым ончен, буква-влакым чын чоҥен кайыкын лӱмжым пален налаш кӱлеш.

К А Р М И С А В (вараксим) Вараксим мутым кучылтын марий шомак-влакым возыза (ава, ака, рак, мир, ик, киса, сар, вара, Сима, виса, сава, ир, кира, арка, рис)

4. Туштым туштымаш

5. “Мутым чоҥо”

Т,ӧ,р,п

Ж,ы,д,п,ы,р

Р,ы,ш,е,к

Ы,п,р,ы,с

Ш,ы,д,о,м

6. Мут покшелне кеч-кудо буквам вашталтен, лӱм мут гыч пале мутым ыштыза.

Кинде -  канде, лыве - леве, куку - кугу, теле - тале, пӱчӧ - пӱсӧ

7. Кӧ писынрак муэш?

Антоним- влакым муаш.

8. Кроссворд. Янлык, кайык, суртвольыкым ончыктышо лӱм мут - влакым возаш.

Иктешлымаш

Туныктышо: Уш-акылдам пойдарыза, марий калыкын историйжым, йылмыжым, йӱлажым аклаш тунемза. Марий йылмым арален кодаш да шуарен шогаш кумылда лийже. Йӧратыза шочмо йылмым, тудым ӧрканыде тунемза. Тудлан эре шӱман лийза, пагалыза, сылнылыкшым умылаш тыршыза. Керек - кушко каеда гынат, шочмо йылмым, калыкым мондыман огыл. Шочмо марий йылмым аралыза.

- Мемнан Марий Элыштына тӱрлӧ калык келшен ила: марийжат, рушыжат, эрвел марийжат, татаржат да молыжат. Тӱрлӧ калык куштымашыш пагален ӱжына!

Ме тӱрлö улына, но ме келшен илена!

Мы разные, но мы вместе!

 Тау!