Урок "Марий Элем - мыйынат шочмо верем"
план-конспект урока (1 класс)

МОУ «Шоруньжинская средняя общеобразовательная школа»

1 класслан ямдылыме урок

Марий Элем – мыйынат шочмо верем

Оразаева Ирина Валерьяновна,

туналтыш класслаште туныктышо ямдылен

Шоруньжа

Урокын темыже: «Марий Элем – мыйынат шочмо верем».

Цель: йоча – влакын шочмо вер, Марий Эл, марий кундем нерген шинчымашым пенгыдемдымаш; Марий Эл нерген поэт – влакын возымо почеламутышт дене палдараш; марий тÿр, Онар патыр нерген шинчымашым пуаш; шочмо кундемым йöраташ кумыландаш.

Планируемый результат: йоча – влак Марий Эл нерген келгынрак пален налыт, марий тÿр, марий патыр нерген шинчымашым пойдарат.

Кучылтшаш материал: «Азбука» 1 класс 2 ужаш гыч  Ким Васинын «Марий кундем» ойлымашыже; презентаций; марий тӱран тувыр, солык; эрге ден ӱдыр сӱрет – влак.

Урокын эртымыже:

I. Урок тӱналтыш.

- Салам лийже, йоча – влак, уна –влак. Йоча – влак, айста шыргыжал колтена. Ынде тиде шыргыжмынам йолташ – влаклан пöлеклена. Ынде савырнен, уна – влакым ончалза, пöлеклыза шке шыргыжмашдам. Ончалза, йоча – влак, классыштына могай волгыдо да шокшо лийын кайыш.

- А кызыт мый тыланда туштым тушталтынем. Ямде улыда?

II. Урокышто мо нерген мутланаш тӱналмым лончылымаш. 

Кроссворд гоч урокын темыжым пален налмаш. Тушто – влакым колыштмаш, вашмутышто  кӱлеш буквам кычалмаш.

1. Тудо – чодыра оза,

Пеш кугу, моткоч таза.

Кенеж гоч коям пога,

Теле гоч мален кия.  Маска.

2. - Кужу пылыш, кÿчык поч,

Ковыштам молан от коч?

- Чотак мые лÿдынам,

Чуч кудалын утленам.

Чоя рывыж поктылеш,

Кышам веле ÿпшынчеш. Меран.

3. Ила чашкер лонгаште тудо.

Коштеш чоян пеш йывыж-йовыж.

Толеш гын ялыш чывым, лудым

Нумал кая кужу поч…Рывыж.

4. Кужу пÿян, сур межан, эре шужышо коштеш. Пире.

     5.  Тиде янлык нерген муро уло.

          Ой, … модеш, … модеш

          Кугу чодыра покшелнет. Луй.

     6.      Мемнан Морко района гоч йоген эртыше энер. Элнет.

     7.      Марий Элнан эн кугу да эн мотор энерже. Юл.

- Могай мут лекте? Чынак, Марий Эл.  Таче ме шочмо кундемна – Марий Эл нерген мутланаш тӱналына.

III. Урокын тӱн ужашыже.

1. Марий Эл нерген мут.

Марий Эл – тиде мемнан шочмо верна. Тудо мыланна эн шерге, эн мотор. Арам огыл ойлат: «Шочмо вер – ава, тудо кеч –кöланат шерге». А ик муро корнылаште тыге ойлалтеш:

« Уло тÿняште шуко эл. Мыланна эн шерге Марий Эл».

А шочмо эл кушеч тÿналеш? (Илыме пöрт гыч, кудывечысе икымше йолтошкалтыш гыч, урем пече воктенысе ломбо деч, тошкемыште шогышо кудыр йолван куэ деч).

Ший лупсан шудо, шаршудан памаш корно, кумда шурнывече, шып шогышо але мардеж дене гÿжлышö чодыра, лум дене петырналтше пасу – чыла шочмо кундем. Тышан ме шочын улына, тыште шочмо йылме дене кутырена. Шочмо-кушмо мландынам, ялнам курымеш йöратена.

Марий кундем эн мотор да поян кундем. Тудын кугу ужашыже чодыра дене леведалтын. Шурным ÿдымо кумда пасу, мотор пеледышан олык, пич чодыра гоч лыкын-лукын кадыргыл йоген эртыше энер, ший гай вогалтше яндар вÿдан ер, тамле таман шыргыктен йогышо яндар памаш – чылажат мемнам куандарат.

 2. Учебник почеш паша.

Айста учебникыштына Ким Васинын возымо «Марий кундем» ойлымашыжым лудын лектына.(«Азбука» 2 ужаш, 38 с.)

- Марий калык шке кундемжым кузе лӱмда? Кундемна мо дене мотор?

- Кундемыштына улшо могай районым  паледа?

Черет дене икмыняр йочан лудмыжо.

 3. Марий Элын рӱдӧ олаже нерген сӱрет почеш мутланымаш.

- Марий Элнан рÿдö олажлан могай ола шотлалтеш? Чынак, Йошкар – Ола.

- Йошкар – Ола нерген те мом паледа?

- Республикынан эше могай ола – влакшым паледа? Марий Элыштына мыняр ола уло? Кузе маналтыт?

Йошкар – Ола нерген почеламутым колыштына.

«Йошкар – ола нерген муро» В.Иванов.

Ола рвезештын шошо кечын,

Шога пеледын оръенла.

Мотор эрласе кече верчын

Яндар йӱкна йонген шарла.

       Йошкар – Ола –

       Ужар ола.

       Эше сӧрал

       Лиеш эрла.

Ола рвезештын шошо кечын,

Ӱмбалныже яндар кава.

Тырша акаже тудын верчын –

Виян, ӱшан, шӱмбел Москва.

       Йошкар – Ола –

       Ужар ола.

       Эше сӧрал

       Лиеш эрла.

4. Почеламутым каласкалымаш.

-  Марий кундемна нерген поэт – влак шуко почеламут корнылам пöлекленыт. Йоча – влак тунемме почеламутла гыч ужашым лудыт.

Марий элем, кугу тÿнян картлаште

От нал ваштар лышташ гай верымат.

Но тый илет эртак мемнан шÿмнаште.

Пеледыш гай мотор, рвезак улат.  (С. Вишневский «Марий элем»)

Мый йӧратем родной элемым,

Пеледше мландым, вӱдшымат.

Мый йӧратем родной ялемым,

Сасканше садшым, нуржымат.  (В.Элмар «Мый йратем родной элемым»)

Шочмо вер кеч – кӧлан моткоч шерге.

Шочмо вер кумыллан пеш поян.

Ялтак ик енын гае вӱршерже,

Калыкшат пиалан, икоян. (В. Дмитриев «Саламлем, шочмо - кушмо кундем!»)

Марий кундем!  О шочмо вер!

Мылам улат нимо деч шерге.

Тӱняште ок йом илыш шер,

Ок мондо тыйым ныжыл эргыч,

Марий кундем! О шочмо вер! (Ю.Чавайн «Марий кундем»)

IV. Физкультминутка шотеш марий сем почеш марла кушталтымаш.

V. Марий Элем – Онар калыкын мландыже.

- Йоча – влак, а Марий Элым эше кузе маныт, паледа? Марий Эл – Онар калыкын мландыже. А кö тыгай Онар?

Тоштыенын ойлымышт почеш, айдеме эше шочынат огыл улмаш, тунамак онар – шамыч иленыт. Нуно пуйто кава гыч мландÿмбалсе илышым шот - радам дене виктарен колташ воленыт. Ойленыт, пуйто акрет годсо марий – шамычын кугезышт лийыныт. Онар моткоч кугу капан да виян лийын. Тугай кугу, эн кÿкшö пушенгывуй тудын пулвуйышкыжо пыкше – пыкше шуын. Копашкыже куралше марий имньыжге пурен. Онарын возын  малыме верыштыже вуй олмышто кугу лаке кодын, вара тушко вÿд погынен да ерыш савырнен; кушто йолчиемжым кудашын, рокым почкалтен – тушто кÿкшака – шамыч шочыныт. Онарын кÿртньö вургемже лийын, но патыр шке кундемыштыже огыл, марий – шамычын илемышт деч тораште кучедалын.

Марий кундемыште кÿкшака да ер шуко уло. Ожнысо калык «тиде Онарын кышаже» манын ойла.

Сандене Марий Элым тиде Онар калыкын мландыже, манына.

Кызыт мый мутым мемнан кундемнан ик патыржылан пуынем. Тудат уло шÿм-чонжо дене, пашаж денем марий калык верч йÿлен шога.

Йоча – влак, ме шке марий калыкнан кугезе патыр – влакшым мондышаш огынал. 1990 ийыште «Марий ушем» мер толкын Талешке кечым 26 апрельыште палемдаш тÿналаш пунчалын.

Теве тыгае патыр, виян, пашаче марий калыкна. Ме Онарын уныкаже улына. Сандене меат тудын гае лияш тыршена.

Унчо кундемыште ик пасу кӱкшакаште Онар патырлан чапкӱм шогалтеныт. Тушко калык Онар патырлан вуйым саваш, сылне пеледыш аршашым пышташ коштеш.

VI. Марий тӱр нерген мутланымаш.

- Айста марий калыкын вургемжым ончалына. Могай сылне тÿр. Оныштат, урвалтыштат, шокш мучаштат. А молан  марий калык тыге тÿрлен?  Кажне тӱржӧ ала – мом гынат ончыкта. (Презентаций але сӱрет почеш марий тӱр – шамычым ончымаш)

 Кызыт меат тÿрлызö лийына. Сÿретысе йоча – влакын вургемыштым сöрастарена.

        VII. Шочмо эл нерген калыкмут – влак.

- Калыкмутым ойлем – те кошартеда.

1. Шочмо мланде чылалан –…. эн шерге.
2. Шочмо эл –…. ава.
3. Шочмо – кушмо верым айдеме веле огыл,…. янлыкат ок мондо.
4. Шочмо верыште вÿдшат ….эн тамле

(Китиков А. «Калыкмут» - Йошкар – Ола, 1981.)

         VIII.  Иктешлымаш.

- Таче мо нерген кутырышна?

- Марий Эл могай калыкын мландыже?

- Кажне енлан шке шочмо элже могай?

Марий Эл – акрет чодыра, пасу, ший ер.

Марий Эл – ачам-авамын шочмо вер.

Марий Эл – элемын ик изи ужаш.

Марий Эл – лачак мыйын ÿмыраш пыжаш. (В. Регеж-Горохов «Марий Эл»).

IХ. Рефлексий.

Шочмо эл чыла калыклан эн шерге. Шочмо элна мемнам ава семын киндыж дене пукша, вÿдшö дене йÿкта. Тудо ава семын йöратен ончен кушта, тушман деч арала. Кажне айдемын шочмо аваже икте. Икте тудын шочмо элжат. А мемнан шочмо элна -  Марий Эл, сандене тудын нерген куанен муралтена да урокнам мучашлена.

Муро «Марий Эл» (Мутшо В.Изилянован, семже В.Захаровын)

Чодырат, олыкет, куэрет,

Курыкет, тайылет, ший серет-

Марий Эл, Марий Эл-

Шочмо эл.

Эр кава помышет – шонанпыл,

А памаш йогынет – кÿсле кыл,

Марий Эл, Марий Эл-

Шочмо эл.

Пеледал, тÿзланал, лий эсен,

Марий Эл – курымаш муро сем.

Марий Эл, Марий Эл-

Шочмо эл.

Мучаш.

  Оразаева Ирина Валерьяновна,

тÿналтыш классыште туныктышо.