"Пелед, ту"злане шочмо мланде!"
план-конспект

Пелед,  тÿзлане, шочмо мланде!

(литературно- музыкальный пайрем)

Цель:

1. Марий кундем нерген шинчымашым шараш;

2. Йоча-влакым Марий Элын шочмо кечыже, кÿчыкын историйже дене палдараш;

3. Шочмо, кундемым йöраташ. пагалаш, аралаш кумыландаш.

Класс шагатлан кÿлеш материал: компьютер, экран, проектор, презентаций, магнитофон,

ЛИТЕРАТУРНО-МУЗЫКАЛЬНЫЙ КАСЫН  

ЭРТЫМЫЖЕ

Муро «Марий ЭЛ»                             Мутшо В.Изильянован        Семже В.Захаровын

           «Йöратем мый шочмо элем» Мутшо М.Ивановын            Семже С.Маковын

1- ше вÿдышö: Поро кече, йöратыме марий калыкем. Поро пагытда лийже, черемис  тукымын уныкаже-влак. Лийын жап, кунам черемис лÿм дене марий калыкым мыскылаш, тÿнчыктараш тыршеныт. Но толын тыгай пагыт, кунам марий акрет годсо лÿмжым ÿмбачше почкалтен да «мый марий улам» манын кугешнен каласен, кугезе коча-кова мландыште оза лийын. 1920 ий 4 ноябрьыште  марий мланде нерген декретым пенгыдемдат. Таче ме марий Эл республикын 90 ияш лÿмгечыжым пайремлаш погыненна. Тиде лÿмгече пайрем дене мый чыландамат шокшын саламлем да тазалыкым, уш-акылым пойдарымаште тыршымашым, чолгалыкым, пиалым тыланем.

2- шо вÿдышö: Таче марий калык моло калык дене тöр праван. Эрыкан илыш дене ила. Пашам ышта, шинчымашым пойдара, шке культурыжым, шочмо йылмыжым виянда, шкенжым шке вуйлатен ила, кугу сенымашке шуэш. Марий калык шке шочмо кундемжым «Марий Эл» манын лÿмда. Марий мланде, шочмо элна мыланна эн лишыл, эн мотор, эн шерге.

1- ше вÿдышö: 1-ше слайд — «Марий мланде, шочмо эл!»

Ужар чодыра ден Элнет серыштет

Ужар сывынла леведалтын шогет

Мотор йöраталме Марий кундемна,

Me тыйым моктен мурена. ( туныктышо коллектив мура)

Таче ме тендан дене литературно-музыкальный пайремыштына Марий Эл нерген мутланаш, почеламут-влакым лудаш да мурылам шарналташ тÿналына. Республикынан символикыжым, историйжым ончалына. Марий Элна кунам шочын, тудо ончыч кузе маналтын — тидын нергенат пален налына.

2- шо вÿдышö                

2-шо ден 3-шо слайд — «Марий Элна — картыште»

Марий тÿр гае возын лыкын-лукын,

Копа наре веле картыште элна.

Ужар тÿс налын эн кугу ужашым,

Йыр чодыра мемнан поянлыкна.

Марий Эл Республика России Федерацийыш пура. Тудо Российын покшел ужашыжым,Эрвел Европын тöр вержым айла. Айста картым ончалына. Тушто республикына кумда верым ок нал: тудын кугытшо — 23 300 квадратный менге, тидыже — пÿтынь Российын 0,13 ужашыже веле. Ужар чодыра Марий кундемын пеле утла мландыжым айлен. Марий Эл гоч Европын ик эн кугу энерже — Юл — йога. Тушко кундемысе 14 энер йоген пура: индешыже шола велым, а пурла могырым — 5.

Марий Элыште 4 ола (Йошкар-Ола, Волжск,3венигово (самырык ола),Коз-модемьянск (тошто ола), 14 район уло. Республикын рÿдö олаже — Йошкар-Ола. Тудо ий гыч ийыш моторештын виянеш.

4-ше слайд — «Марий Элын пошкудыжо-влак»

1- ше вÿдышö : Республикын йÿдвел чек вес велныже Киров, касвелыште Угарман область-влак верланеныт, кечывалвелыште да эрвелыште — Чуваш ден Татарстан республика-влак.

5-ше слайд - «Марий кунде-мыште илыше калык»

2- шо вÿдышö            Марий кундемыштына марий, руш, татар, чуваш, удмурт,  мордва да моло национальностьын представительышт ныл курымат пеле пырля келшен илат. Марий калык кок тÿшкалан шелалтеш: олык марий-влак да курык марий-шамыч.  ( тошто марла куштымаш)

6-шо слайд — «Марий калыкын историйже»

1- ше вÿдышö Марий калык нерген «цармыс» лÿм дене эн ончыч гот историк Иорданын «История готов» возымаштыже мемнан эрын кудымшо курымыштыжо каласыме.

Шымше курымышто руш летописец Нестор «Повесть временных лет» манмаште сера: «На бела озере седят весь, а на Ростов-озере - меря, на Отце-реце, где потече в Волгу, мурома язык свой, и черемис свои язык, и мордва свой язык».        

Марий-влак шкеныштым нигунам черемис манын огытыл. «Марий» манмыже «пöръен» умылымаш дене кылдалтын.

Латкумшо курымышто марий-влак Чолман (Камский) Болгарийыш пуреныт. Лач ты жапыште нуно этнически (калык семын) пенгыдемыныт.

Марий калыклан кужу илыш корныштыжо шуко йöсым чыташ логалын. Тудо шке йылмыже дене тунемын кертын огыл. Ик могырым марий калык гыч лекше поян индырен, вес велым татар хан, руш поян-шамычат орландареныт. Сандене тыгай почеламут корныла шочыныт :

Поян тöран кÿртньö  шинчыр йорло еным чот пиктыш.

Индыралт илен шемерже, порым ыш уж, орланыш.

Шонымыштла пÿтыркалышт нужна йорло шемержым,

Тÿрлыж денат чот мыскылышт мемнан гае марийжым.

7-ше слайд — «Марий Элын шочмо кечыже»

2- шо вÿдышö            Кажне ийын 4 ноябрьыште Марий кундемнан шочмо кечыже палемдалтеш. Тений Марий Эллан 90 ий темеш. Тиде кече — марий калыкын эн волгыдо пайремже. 1920 ий 4 ноябрьыште В.Ленин ден M.Kaлинин Марий областьым ыштыме нерген декретыш кидпалыштым пыштеныт. Рÿдö олалан Краснококшайск олам коденыт. Марий кундемынат шке флагше,  гербше шочын.

Марий     калыклан     автономийым пуымо лÿмеш И.Палантай Ш.Осыпын «Марий кундем шочмылан» почеламутшылан семым возен. Тыге «Йывырте» моктеммуро шочын.

Магнитофонышто «Эй, шемер марий йывырте» муро йо‰га.

1920 ий 4 ноябрь деч вара Mapий калыкынат илышыже саемаш тÿналеш, уэмеш, тÿзлана. Марла книгам, газетым   савыкташ,   школыштат   марий йылме дене туныкташ тÿналыт.

Марий кундемнан лÿмжö вашталтеш.

1920 ий 4 ноябрь— Марий автономный область.

1936 ий — Марий автономный республика.

1992 ий - Марий Эл.

8-ше слайд — «Марий Эллан 90 ий!»

«Шочмо мланде» муро

1- ше йоча  Марий элем, кугу  тÿнян картлаште

От нал ваштар лышташ гай верымат.

Но тый илет эре мемнан шÿмнаште

Пеледыш гай мотор, рвезак улат.

2- шо йоча  Чодыра, пасу йолгат ужар тÿс дене,

Энер воктен мöр олык пеледеш.

Пеш поро кумылан марий элемым

Кечат тора гыч саламлен лектеш.

3- шо йоча  Марий кундем кечен кечеш нöлталтын,

У илыш волгалтен мемнан чоннам.

Шке кидше дене курымаш пиалым

 Совет элнаште калыкна чона.

                        С. Вишневский

«Келшен илена» муро

4-ше йоча:        Марий Эл! Марий мланде!

                Тыйым лач авамла йöратем.

                90 ий тылат теме,

                Мландыштет кугешнен мый илем

5-ше йоча: Марий тÿр гае возын лыкын- лукын,

                Копа наре веле картыште элна

                Ужар тÿс налын эн кугу ужашым

Йыр чодыра мемнан поянлыкна .

 6-шо йоча: Марий Элем! Улат мылам эн шерге!

                Улат эн лишыл, эн шыма.

                Кумда Юл вÿд элемым шерлыш,

                Мый вий куатым раш шижам.

7-ше йоча: 90 - тиде пешак шуко,

                90- тиде пешак шагал

                 Но том шöртнö тÿн лийын да уло

                Ик жаплан шÿмет ынже шогал.

8-ше йоча: Пеш кумдан шÿмбел элем шарлалын,

                Уло лын чодыра, пасу, вÿдат.

                Мый тыгае вес элым ом пале,

                Кушто калык- влак ласкан шÿлат.

9-ше йоча:Угыч  шочшо пеледше марий кундемем.

                ™мбалнет йÿла кече- виян, йытыра.

                Пеш мотор пагыт дек нойыде гыч вашкен.

                Иза – шольо коклаште кает шулдыран.

10- шо йоча: Шочмо вер, шочмо вел курымеш эре лишыл.

                Кажнылан тышеч Родина мут тÿналеш.

                Тыште, шÿм семым пуышо кумылын вийже.

                  Тыште муро памаш ылыжалын лектеш.

«Тый тÿзлане утыр» муро

9-ше слайд — «Марий Элын  символикыже»

1- ше вÿдышö 

Марий Элын шке гимнже, гербше, флагше уло. Республикынам президент вуйлата. Тиде — Леонид Игоревич Маркелов.

10-шо слайд — «Йошкар-Ол, Марий Элын рÿдолаже»

2- шо вÿдышö            Йоча-влак кызыт мый тыланда ик мотор почеламутым лудын пуэм.  Могай ола нерген лудам, шоналтыза

Туныктышо С.Николаевын «Марий, лÿман ола» почеламутшым сылнын лудеш

Мотор ола кумда тÿня ÿмбалне

Тÿжем тÿсан, тÿжем лÿман гынат

Тый эн сöрал улат, тый эн вучен ÿжат,

Моткоч  марий  лÿман...  (Йошкар -  Ола).

Чын, тиде Йошкар-Ола. Йошкар-Ола Марий Элын рÿдолаже. Тыште 260 тÿжем 300 наре ен ила. Кызытсе Йошкар – Ола олмышто пеш ожно кугу пич чодыра гÿжлен. 1580 ийыште Федор Иоаннович кугыжан шÿдымыж почеш марий мланде покшелне «Царёв град на Кокшаге» олам чонаш тÿналыныт. Варажым тудым Царевококшайск маныныт. 1919 ий гыч 1927 ий марте Краснококшайск манын лÿмденыт. Марий-влак Чарла лÿмым пуэныт. 1927 ий гыч тÿналын кызыт марте Йошкар-Ола маныт.

Марий Элын рÿдö олажынат гербше, флагше уло.        

11-ше слайд — «Йошкар-Олан  моторлыкшо»

1- ше вÿдышö            Йошкар-Ола Какшан энер воктене верланен. Тудым «ужар ола» маныт. Йошкар-Ола — пушенган, пеледышан, вондеран ола. Марий Элын рÿдö олаже пеш сылне. Тудо ий гыч ийыш кушкеш, тÿзлана. Пытартыш жапыште олаште шуко у зданийым, мотор пöрт-влакым чонат, памятникым шогалтат, фонтаным ыштат. Шукерте огыл национальный художественный галерейым, Кремльым почыныт. Рÿдö олан уремлаштыже «Пиалан еш» памятникым, «Семмастар-влак» скульптурым ужаш лиеш. «Скамья любви и верности» тенгылышкыже каналташ шичмет веле шуэш.

12-шо слайд — «Школ ден вуз-влак»

2- шо вÿдышö            Республикын рÿдö олаштыже ятыр студент ден тунемше ила. Теат, школнам тунем лекмеке, Йошкар-Олаш тунемаш каеда. Тыште университет, ятыр техникум, училище, колледж, тыгак лицей ден школ уло.

13-шо слайд - «Театр-влак»

1- ше вÿдышö            Йошкар-Олаште 5 театр уло: М.Шкетан л¢меш Марий ку-гыжаныш театр, Марий самырык театр, Руш драма театр, опера да балет театр да Курчак театр. Тыгак кум кинотеатр, тынарак тÿвыра полат уло.

Марла куштымаш

14-ше слайд — «Республикысе спорт илыш»

2- шо вÿдышö            Пытартыш   ийлаште Марий Элыште илыше калыклан спорт дене кылым кучаш шуко йöн ышталтеш. Йошкар – Олаште 2 ий полатым, Теннис кортым, Вÿд спорт полатым чонымо. «Дружба» стадионышто тÿрлö танасымаш-шамыч эртат.

15-ше ден 16-шо слайд-влак —«Марий Элын мотор вер-шöржо»

1- ше вÿдышö            Марий  Элын рÿдö олаштыже веле огыл моторлыкым ужаш лиеш: уло кундем сылне верла дене чаплана. Кумда пасу ден олык, гÿжлышö чодыра, изи да кугу энер, ший гай волгалтше ер, пеледыш гыч пеледышыш чонештылше мÿкш еш-влак, ужар пушенге парчалаште мурышо кайык да пич чодыраште илыше янлык-влак.        

Айста тÿткынракын слайд-шамычым ончалына. Ола ден ялысе урем-влаклан черке ден часамла-влак у тÿсым пуртат. Мутлан, Йошкар-Олаште Успенский да моло черкым, а Козьмодемьянскыште Смоленскысе Шочынава черкым ужаш лиеш. Мемнан Матародо школнат черке олмышто верлана.  Черкыш руш верам кучышо калык коштеш. А марий калык ожнысекак Юмылан отышто кумалеш.

Тыгак Марий кундемнам Юрино районышто верланыше Шереметев замок сöрастара. Курык марий районышто онай краеведческий тоштер уло, тудым «Музей под открытым небом» маныт.

17-ше слайд — «Марий кундемысе ер-влак»

2- шо вÿдышö            Марии Элыште 689 изи да кугу ер уло. Нунын коклаште ятырже лопышто верланен. Республикыштына эн келге поргемалтше ерлан Зрыв (але Табашино) шотлалтеш. Тудын келгытше 56 метрыш шуэш. Мÿшыл ерын (Морской глаз) келгытше 35 метр лиеш. А Яльчик ер эн кумда, тудын кумдыкшо — 150 гектар. Эн яндар ерлан Нужъерым (Щучье) шотлат.

18-ше слайд — «Марий кундемысе энер-влак»

1- ше вÿдышö            Марий Элыште 476 энерым  палемдат.  Эн  кугулан  Юл шотлалтеш. Марий мландыште тудын кужытшо 155 менгыш шуйна (уло кужытшо — 3530километр). Кугу Какшан 158 менгыш шуйна, Изи Какшан (эн кужу энер) — 219 менгыш, Элнет — 211 менгыш. Энер-шамыч шукертсек кол дене чапланат. Кызыт тушто нуно 30 тÿрлö улыт. Шуко энер ден ер серлаште каныме пöрт, санаторий, йоча лагерь-влак верланеныт.

«Марий элым йöратем» коллектив муро

19-ше слайд - «Санаторий ден йоча лагерь-влак»

2- шо вÿдышö            Карась ер воктене «Сосновый бор» санаторий верланен, Кичиер воктене — «Кичиер», а «Кленовая гора» санаторий Элнет энер ден Мушанъер воктене верланен. Изи Какшан серыште каныше-влакым «Каменная речка» куандара.

20-шо слайд - «Пÿртÿс парк ден заповедник-влак»

1- ше вÿдышö             Марий Элын ик эн сылне верыштыже кугыжанышын «Марий Чодра» пÿртÿс национальный паркше верланен. Тудым 1985 ийыште почмо. Паркыште сонарлаш, к¢т¢м пурташ, чодырам руаш дэ мландым куралаш ок лий, а колым лÿмын ойырымо ерыште але энерыште веле кучаш лиеш.

Пÿртÿс парк деч посна «Кугу Какшан» заповедник да икмыняр заказник уло. Кугыжанышын пÿртÿс памятникшылан тыгак Марий Элын путырак кÿкшö верже — Карман курык — шотлалтеш.

21-ше слайд — «Пугачёвын тумыжо»

 2- шо вÿдышö            Пÿртÿс паркыште калык историй дене кылдалтше памятникат уло: тошто Озан кугорнышто Пугачёвын тумыжо шога. Тиде Онар тумо воктене кресаньык восстанийын онжо Емельян Пугачев каналташ шогалын да тышеч йÿлышö Озаным эскерен манын акрет годсо преданий ойла. Тиде тумылан – 500 ий. кÿкшытшö - 28 метр

22 слайд – «Марий калыкын талантан ÿдыр-эргыже – влак»

1- ше вÿдышö             Марии Элын калыкше ваш-ваш келшен ила, паша дечат огеш лÿд, шочмо кундемжым моктен, почеламутым воза, мурым мура, сÿретла. Меат тиде пайремлан ямдылалтын улына. Литература уроклаште почеламут ден ойлымашлам лончыленна, грамматика урокышто сочиненийым серенна, сÿрет конкурсымат увертаренна ыле. Тачысе пайрем дене пайдаланен, иктешлымашым ыштыме шуэш.

1-ше вер-

2-шо вер-

3-шо вер-

2- шо вÿдышö            25-ше слайд

Мотор Юл серет, олык тайылет,

Ужар чодыражат — йöраталме кундемет.

Марий кундемет — шерге кумылет,

Керек-кушко кай — шочмо мланде пеленет!

2- шо вÿдышö            Марий краевед П.Краснов тыге ойлен: «Айдеме пушенге семын вожанеш, кушкеш, пеледеш, саскам пуа, шочмо кундемым тÿзаташ тÿналеш». Тугеже, айста меат шочмо пÿртÿсна эн сылне, ялна эн мотор, Элна эн поян,  йылмына эн яндар, калыкна эн поро лийже манын, тыршаш тÿналына.

        Шочмо элна чыла калыклан, мыланнат эн шерге. Шочмо элна мемнам ава семын шке киндыж ден пукша, вÿдшö дене йÿкта. Тудо ава семын йöратен ончен кушта, тушман деч арала. Кажне айдемын шочмо аваже икте. Икте тудын шочмо элжат. Кажне ешыште, изи ма тудо, кугу, келшен илымаш эн шерге. Лийже келшымаш чыла вере, лийже тыныслык эре.

Муро «Лийже, тыныслык эре»