Литературное чтение
учебно-методическое пособие по чтению (4 класс) на тему

Слайд 1

Антон Үержааның саарлып баткан шүлүктериниң лексиктиг сайгарылгазы

Слайд 2

Сорулгазы Антон Үержааны ң амыдыралы болгаш чогаадыкчы ажыл - чорудулгазы -биле та- ныштырар ; Антон Үержааны ң « Саарыг ыры » деп шүлүүнү ң лексиктиг онзагайларын сайга- рып тодарадыр ; Төрээн чериниң бойдузунуң каас-чаражын , өскерлиишкиннерин эскерип , кижиниң сагыш-сеткилиниң өскерлиишкиннери -биле деңнеп билири .

Слайд 3

Студентилерни ң билиинге негелделер с ө з ү глелди ң лингвистиг сайгарылгазыны ң методи - казын ши ң гээдип алган турар ужурлуг ; с ө з ү глелди ң лингвистиг сайгарылгазыны ң лексика талазы -биле негелделерин билир ужурлуг ; кандыг-бир чогаалда дылды ң лексик тиг курлавы - рындан с ө стерни ң ажыглаглалын тодарадып билир ужурлуг ; с ө з ү глелди ң лингвистиктиг сайгарылгазыны ң түң - нелинде , кайы-бир чогаалды ң дылыны ң дугайында ды ң надыгны кылып билир ужурлуг .

Слайд 4

Антон Үержаа Шүлүкчү Прозачы

Слайд 5

Россияны ң чогаалчылар эвилелини ң кежиг ү н ү

Слайд 6

Ш ү л ү ктерини ң чыындылары 1984 1989

Слайд 7

1992 1997

Слайд 8

А. Ү ержааны ң 50 харлаанынга тураскааткан эштерини ң ү нд ү р үү (2007)

Слайд 9

Литературлуг билиглер Троптар – доора уткада ажыглаттынып турар сөстер болгаш чугааны ӊ илередиглери . - эпитет ( чырык хүнүм , көк дээр , дириг бойдус ) - деӊнелге - метафора , метонимия ( бөлүк чыглып келген , Токаны номчаан ), синекдоха ( артык аас , ко- пее ӊ камна , ажылга дөңгүр-оолдар база таваржыр ) - диригжидилге ( Улуг-Хем удаан , боо чодуруп , каккырып -ла үнген ) - эвфемизм ( хайыракан , мажаалай )

Слайд 10

Чугааны ӊ аянын күштелдирип турар чугаа илередиглери ( обороты речи) Анафора , оо ң хевирлери Үннүг анафора – чаӊгыс ол -ла үн каттыжыышкыннарыны ӊ шүлүктү ӊ эге одуруунга катаптаттынары . Чижээ , да мыракты ӊ – да лайны ӊ Лексиктиг анафора – чаӊгыс ол -ла сөстерни ӊ шүлүктү ӊ эге одуруунга катаптаттынары . Чижээ , Мөӊге кара чер . Мөӊге ак орук . (Ак биле кара) Морфемниг анафора – чаӊгыс ол -ла сөстү ӊ морфемазыны ӊ шүлүктү ӊ эге одуруунга катаптаттынары . Ыр ы чадаганны төрээн , Ыр ны ынакшылым төрээн . ( Чадаганда хээлер ) Синтаксистиг анафора – чаӊгыс ол -ла синтаксистиг конструкцияны ӊ катаптаттынары . Чижээ , « Авай !» – депкеш , дылым хоюур – Аа сүттү ӊ амданы кээр . « Авай !» – депкеш , ынаам киткээр , Аакталып , чассыксаам кээр . ( Авамга ) Эпифора – шүлүктү ӊ одурууну ӊ төнчүзүнге сөстер , морфемаларны ӊ катаптаттынары . Чижээ , Шапкын хемни ӊ шоору бооп , Салгын-хатты ӊ сыгыды бооп , Чалгаан далай хөөмейи бооп , Сагыш өөртүп чоруур болзун . ( Ынак-тыр мен)

Слайд 11

С ө з ү глелди ң лексиктиг де ң нелини ң сайгарылгазы Кандыг-бир чогаалды ң ү з ү нд ү з ү нде дылды ң лексиктиг курлавырындан с ө стерни ң ажыглаглалы : х ө й уткалыг с ө стер , синоним, антоним, омонимнерни ң чиге ажыглаттынганы . Темалыг болгаш лексика- семантиктиг с ө стер , оларны ң кандыг б ө л үү н үң ажыглаттынганы . ө ске дылдардан ү легерлээн с ө стерни , чаа болгаш эргижирээн с ө стерни , диалектизм, профессионализм база жаргон с ө стерни чогаалда чуруттунган болуушкуннарга , байдалга база ү езинге таарыштыр ажыглааны . Табу болгаш эвфемизмнерни , фразеологимнерни чогаалды ң уран- чеченин к ү штелдирер сорулга -биле таарыштыр ажыглааны болгаш оларны ң ужур-дузазы . С ө з ү глелди ң стиль талазы -биле онзагайы , кайы-бир стильге хамаарышты - рарыны ң барымдаалары . Тыва чогаалчыларны ң бот- тускайла ң ажыглаар с ө стери , аяны . Чогаалды ң маадырларыны ң чугаазын дамчыштыр оларны ң аажы-ча ң ын , м ө з ү -б ү д ү ж ү н , эртем-билиин тодарадыры .

Слайд 12

Словарь-биле ажыл Саарыг – дагда оргу хемни ӊ унунда сыык суглуг саарлып чыдар чер ; перекат (на горной реке ); м аны даш – мрамор; х айыргалап – чанып-шалып ; д ойлу – кылагар , шилде ң (хрусталь); ш уру – бичии чинчилер ; ш уудуп – дизип ; с алдам – хемни ӊ агымыны ӊ оожургай бээр чери ; т ыртыӊда-даа – сыыгай берген суг ; серип болбас – доктаадып болбас ; с үрлүг – коргунчуг ; байырымныг ; д амдыым үстүр – күжү чок каар ; о глаа – хоюган ; сорук – хей-аът .

Слайд 13

Антон Үержаа Саарыг ыры Саарыг -дыр мен . Контекст . синоним Дамырак тың күзели мен, Далай ларның дүжү-дүр мен. Контекст . антоним Эзир куш дег , көккүр дээрже шүүргедеп , Эмдик -Ой дег көвүк тынып , мөөп чыдар Оккур , мөге , дошкун , дөспес адым алгаан дириг . аргазы – кижи дег Оожургал-дыш черле билбес амытан мен. Саарыг -дыр мен . Анафора Хөөн-чүрээм челээш ышкаш , Көвей-чүзүн өңнүг чүве . Маны даштар хайыргалап , сиилбип каан Мага- бодум күдер , мөчек , силиг , чараш . Аткан даңның херелинге солаңгылап , Алмаз, дойлу шуру шуудуп ойнай бээр мен.

Слайд 14

Саарыг -дыр мен . Салдам акым дөзевээн мен, Чадаган дег сырынныг мен. Үерлигде , тыртыӊда-даа серип болбас , Үүле-чолум амыр эвес дошкун болгаш Арыг-кыла ӊ меӊги суундан хөөнүн тыпкан Аян-ырым авыяас чок , өткүт , сүрлүг . Саарыг -дыр мен. Шаптык-моондак ойбас болгаш , Чаңнык ышкаш , тыным кыска : Дадай дивейн , даштар ажыр шурай бергеш , Дамдыым үстүп , бүрлүп каар мен. Ынчалза-даа эвфемизм Оруум улаан оглаа соруум , чүглүг ырым авт. фраз.-эпитет Океаннар делгеминче ужуга бээр .

Слайд 15

Антон Үержаа – сагыш-сеткил каастаар ш ү л ү ктерни ң автору

Слайд 16

Антон Калза ӊ, критик « Өзүлдени ӊ демдектери » (1991) «... Антон Үержааны ӊ поэтиктиг угаазылалыны ӊ сергеле ӊ чырыткылыг хөөнү « Саарыг ыры » деп шүлүкте чүден артык чечен , чараш илереттинген . Саарыг -дыр мен. Хөөн-чүрээм челээш ышкаш , Көвей-чүзүн өңнүг чүве . Маны даштар хайыргалап , сиилбип каан Мага- бодум күдер , мөчек , силиг , чараш . Аткан даңның херелинге солаңгылап , Алмаз , дойлу шуру шуудуп ойнай бээр мен. Ында тыва бойдусту ӊ мөнге тураскаалы саарыг бисти ӊ мурнувуста чүзүн-бүрү өӊнери , шимээн-даажы болгаш күчү шыдалыны ӊ түрүзү -биле көстүп келген ».

Слайд 17

Эдуард Мижит , чогаалчы « Арыг лириканы ӊ сырыны » « Делегей поэзиязында элээн хөй шылгараӊгай шүлүкчүлер боттарыны ӊ салым-чолун чогаалдарынга оштап бижипкенин билир бис. А мен хуумда : «Антон Үержаа « Саарыг ыры » деп шүлүүнде бодунуӊ поэзиязыны ӊ кол шынарын : Арыг-кыла ӊ меӊги суундан хөөнүн тыпкан Аян-ырым авыяас чок , өткүт , сүрлүг . – деп ажыт-чажыт чокка ажытпышаан : Саарыг -дыр мен. Шаптык-моондак ойбас болгаш , Чаңнык ышкаш , тыным кыска – деп одуругларда бодунуӊ салым-чолун база ынчаар оштапкан эвес ирги бе ?» деп-даа бодагылаар мен. Ёзулуг -ла алыс шын салым-чаяанныг кижини ӊ сөзүнү ӊ күжү ол хире болган чадавас ».

Слайд 18

Мария Күжүгет , чогаалчы , башкы « Уран сөстү ӊ дээжизин сеткилденген » « А. Үержаа – тускай үннүг шүлүкчү . Ол бөдүүн-даа , нарын-даа . Амыдыралды , делегейни бодунуу -биле хүлээп ап, ол бүгүнү чогаалдарынга илередип чораан . Оо ӊ делегей көрүүшкүнү делгем , дидим , тода . Дылы чечен , чончу . Чогаалда тургускан овур-хевирлери хөй янзы болгаш онзагай . Ол чуртталгага , кижилерге , бойдуска кызыгаар чок ынак чораан болгаш сеткилини ӊ өөрүшкүзүн , аарышкызын , магадалын , сонуургалын , ынакшылын , ыызын шүлүктеринче хуулдуруп чораан ».

Слайд 19

Ол биске ынак чораан ... А нтон, Ыдык , чаагай , чараш кылдыр Ынакшып-даа билир чорду ң ... Ындынналдыр , уярадыр Ырлаар ү н үң куттулбушаан ... А. Даржай

Слайд 20

Клара Доржу , эртемден , чогаалчы « Шүлүкчүнү ӊ чүрээни ӊ оду» « Антон Үержаа ... – тыва поэзияда кымны ӊ- даа тудуп көрбээни хөгжүм херекселини ӊ хылынга бир дугаар дээпкен , кымга-даа дөмейлешпес үн -биле ырлапкан шүлүкчү . Оо ӊ тыва чогаалда арттырган изи дыка ханы, шүлүктерини ӊ дүвүнче шымныттынмас , олардан агып бадып турар аржаан суу устунмас , төттүнмес ...»

Слайд 21

Ажыглаан литература Доржу , К.Б . А. Үержааны ӊ « Саарыг ыры » деп шүлүүнү ӊ уран байлаа / К.Б. Доржу // Эртем бижиктери . II - ги үндүрүлге . – Кызыл: ТывКУ , 2008. – С. 119-123. Доржу , К.Б . Антон Үержааның « Саарыг ыры » деп шүлүүнде лириктиг маадырның овур-хевири » / К.Б. Доржу // ТывКУ-нуң тыва болгаш ниити дыл кафедразының эртем бижиктери . – Кызыл, 2008 Калзаң , А.К . Өзүлдениң демдектери / А.К. Калзан . – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери , 1991. – 300 с. Мижит , Э.Б . Арыг лириканың сырыны . / Э.Б. Мижит // « Силер -биле мөңге шагда кады чорууйн …» – Кызыл: Тываның Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг ном үндүрер чери , 2007. – Ар. 3-6.

Слайд 22

Четтирдивис !