Уш-акыл марафон Презентация https://cloud.mail.ru/public/wG1j/y7bENg736
методическая разработка

Уш-акыл марафон

• Марий вургем дене толшо кажне енлан 1 балл шындалтеш.

Цель:

1. Тунемше-влакын шочмо йылме нерген шинчымашыштым келгемдаш.
2. Нунын кутырымо йылмыштым пÿсемдаш да лывырташ.
3. Йоча-влакым шочмо йылме деке шÿмандаш.

Кучылтшаш материал-влак: марий муро, марий шымлызе-влакын портретышт, марий йылме дене тÿрлö шымлыме паша, учебник да пособий-влак.

Доскаште возымо ой: 1. Кажне айдеме шке шочмо йылмыжым палышаш,      пагалышаш да аралышаш. (К.Д.Ушинский)

                                         2. Унчо кундем карт.

Модышын эртыме условийже: Паша-влакым тичмаш шукташ, кажне пашалан 1 балл шындалтеш. Жап пуалтеш. Капитан-влак лектыт, вашмутым йÿкын лудыт. Жюри акла. шукырак баллым погышо команде ял нерген легендым каласкалаш туналеш. Легендым сылнын каласкалаш кок минут пуалтеш.Тÿналше команде ойлен огеш керт але ок шукто гын, вес командылан пуалтеш. Команде 5 баллым налеш.

I.

Поро кече, йоча-влак, пагалыме уна-влак! Таче ме тендан дене марафоныш погыненна. Мо тугай марафон чыланат паледа. Мараонышто куржын учашат. Тыгай учашымаш Унчо кундемыште Сенымаш кече вашеш эртаралтеш, тудо Унчо кундемын чыла яллаже гоч эрта. А  ме таче классыштак учашаш туналына, ушнаже Унчо кундем мучко кая. Учашымашна Унчо школ гыч туналеш да Унчо ялысе тувыра порт воктене мучашлалтеш. Ушна дене чыла яллашкат пурен лектына да ялын историйжымат шарналтена. Марий йылме дене шинчымашым да моштымашым ончыктышаш улына. Тидын годымак шкем кучен моштымо шотыш налалтеш. Тендан пашадам жюри аклаш тÿналеш.

                    (Нунын дене палдарымаш). 

II. Старт. Унчо школ.

1. . Командылан лÿмым пуымаш, аралымаш, эмблеме дене палдарымаш, девизым ойлымаш./3 мин./

2. . «Нуно Унчо школышто туныктеныт да тунемыныт» конкурс. /1 мин./

/Кок командыланат икгай йодыш-влакым возымо кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат. Капитан вашмутыштым лудеш./

Паша: Унчо школышто кумдан палыме ен-влак туныктеныт да тунемыныт:

Т.Е.Ефремов, Г.Я.Яковлев, П.Г.Григорьев, Н.Ф.Бутенин, А.Р.Романов, И.П.Петров, А.К.Эшкинин, С.Г.Чавайн, Н.С.Мухин, В.Сави, Тыныш Осып

Вашмут:

Туныктеныт – Г.Я.Яковлев,Т.Е.Ефремов, Тыныш Осып, П.Г.Григорьев, Н.Ф.Бутенин, В.А.Мухин (В.Сави)

Тунемыныт – С.Г.Чавайн, Н.С.Мухин, А.Р.Романов, И.П.Петров, А.К.Эшкинин

III. Шлань ял.

1. Шлань ялын лÿмжö кушеч лекме нерген каласкалымаш. /2 мин./             
2. «Марий тиште» конкурс. /2 мин./

/Кок командыланат икгай йодыш-влакым возымо кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат. Капитан вашмутыштым лудеш/.

Паша:

1. Тамга мут мом ончыкта? /пале, знак/
2. Мо тыгай марий тиште? /марий письменность/
3. Марий тиште кечым кунам палемдат? /10 декабрь/
4. Икымше марий грамматика кунам шочын? Кушто тудо савыкталтын?  /1775 ий, Санкт-Петербургышто/
5. Икымше грамматикын лÿмжö могай, книгам чумырышыжо кö? /Сочинения, принадлежащие к грамматике черемисского языка. Вениамин Пуцек-Григорович./
6. Марий йылме алфавитлан могай алфавитым келыштареныт? /руш/
7. Марий алфавитым ко ыштен, могай ийыште? (А.Альбинский, 1837 ийыште)
8. Марий алфавитыште мыняр буква уло? /36 буква/

3. Туныктышын иктешлыме ойжо.

Марий калыкынат историйже моло калык-влак семынак шочмо йылмыже дене кылдалтын. Кок тÿжем ий ончыч марийын шке письменностьшо лийын огыл, тудо тÿрлö уверым тамга гоч виктарен шоген. Тиде тамга  кызыт икмынярже марий тÿреш аралалт кодын.Тачысе кечылан марий йылме чот вашталтын, у тÿсым налын, сылне литератур йылмыш савырнен.

IV. Шÿргö ял.

1. Шÿргö ялын лÿмжö кушеч лекме  нерген каласкалымаш. /2 мин./             
2. «Марий литератур йылме» конкурс. /2 мин./             

/Кок командыланат икгай йодышан кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат. Капитан вашмутыштым лудеш/.

Паша:

1. Икымше марла букварь кунам да кушан савыкталтын? Кö тудым   возен? (1867 ий, Озан ола, Кедров)
2. 1905 ийыште декабрь тылзын  икымше марий сылнымутан произведений савыкталтын. Тудын лÿмжым да авторжым каласыза. («Ото» почеламут, С.Г.Чавайн)
3. Икымше  марий газет. Могай ий гыч лекташ туналын? (Война увер, 1915 ий гыч 1917 ий марте)
4. «Марла календарьын» лекме ийлаже, кö ямдылен? (1907-1913, Валериан Михайлович Васильев ден Павел Петрович Глезденев)

3.Туныктышын иктешлыме ойжо.

Кеч-могай калыкын йылмыже моло калыкын дене кылдалтын. Марий йылмат моло йылме дене ваш тÿкнен, шканже вий-куатым поген, утларак уэмын, поянрак лийын.

V. Паймыр ял.

1. Ялын лÿмжö кушеч лекме нерген каласкалымаш. /2 мин./             
2. «Финно-угор калык» конкурс. /1 мин./   

/Кок командыланат икгай йодышан кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат. Капитан вашмутыштым лудеш/.

Паша:          

            Финно-угор тÿшкаш пурышо калыкым возаш.

   Вашмут: 

марий, эстон, венгр, финн, удмурт (одо), коми, саам, лив, водь, манси, хант, вепс, карел, мордва, ижора

VI. Ямбатор ял. 

1. Ялын лÿмжö кушеч лекме   нерген каласкалымаш. /2 мин./             
2. «Марий йылме да тÿнямбал йылме-влак» конкурс. /2 мин./   

/Кок командыланат икгай йодышан кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат. Капитан вашмутыштым лудеш/.

Паша:

                            Башкир диалект.

Тозан – пурак

Суслык – марла совла (пакрас)

Каче – вашкузö

Пане – совла

Ялук – шовыч

Алга – пылыш серга

Кумган – чайник

Пашмак – туна

Дару – эм

Кечер – кечшудо

Тöрза – окна

                        Марий йылмыш кусарыза:

Интонаций – ойсем

Гласный буква - йон буква

Согласный буква - сон буква

Слог - мутлончо

Предложений - ойлончо

Падеж - вочмык

Дефис - кореш

Наклонений - вочмык

Паузо - чарналтыш

Препинаний знак - чарналтыш пале

        Наречий – кундемой

3. Туныктышын иктешлымашыже.

Марий калык шочмо йылмыжым пойдараш тÿрлö йöным кучылтын. Тидлан тудо шке йылмын законжо дене пайдаланен, моло калык йылме декат энертен.

VII. Сапуньжа ял.

1. Ялын лÿмжö кушеч лекме нерген каласкалымаш. /2 мин./             
2. «Уста йылмызе-влак» конкурс. /2 мин./             

 Туныктышын мутшо: марий йылмым 18-ше курымыштак  шымлаш тÿналме. Руш да йот ученый - влак тудым чыла могырымат шымленыт. Нунын коклаште марий шанчызе-влакымат палемдаш лиеш.

/Кок командыланат икгай йодышан кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат. Капитан вашмутыштым лудеш/.

Паша:

Портрет-влак почеш марий шымлызе-влакым палаш

Вашмут:

1. Андуганов Юрий Владимирович (1949-2005). Филологий наука доктор, профессор. Пошкырт кундемысе Калтаса район Ушмен ялыште 23 июль 1949 ийыште шочын.
2. Грузов Леонид Петрович (1931-1996). Филологий наука доктор, профессор. Волжский район Пöртанур ялыште 1931 ий 7 декабрьыште шочын.
3. Валитов Георгий Николаевич. Филологий наука кандидат, доцент. Пошкырт кундемысе Мишкан район Токленде ялыште 6 март 1949 ийыште шочын.
4. Васикова Лидия Петровна (1927-2012). Филологий наука доктор, профессор. Курыкмарий район Пынгель Парнингаш ялыште 1927 ий 28 майыште шочын.
5. Иванова Зоя Константиновна. Филологий наука кандидат, доцент. Марий кундемысе Параньга район Олор ялеш 24 март 1942 ийыште шочын.
6. Тимофеева Варвара Тимофеевна. Филологий наука кандидат, доцент. Марий кундемысе Звенигово район Кугу Шигак ялеш 13 май 1920 ийыште шочын.

VIII. Муканай ял. 

1. Ялын лÿмжö нерген каласкалымаш. /2 мин./             

2. «Шочмо йылме – кумда тÿняшке корно» конкурс. /1 мин./             

/Кок командыланат икгай йодышан кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат. Капитан вашмутыштым лудеш/.

        Паша: Тушто-влакым палыза.

1. Ош пасу, шем пырче.(Серыш.)
2. Ош анашем шемшыданым ÿдем. (Возымаш.)
3. Висен пытарыдыме мланде, шотлен пытарыдыме шорык, кÿтÿчыжат туштак. (Кагаз лаштык, буква-влак, ручка.)
4. Чондымо чонаным туныкта. (Букварь.)
5. Ўмыржо мучко воза, мом воза – ок пале. (Ручка.)
6. Пушенге огыл – лышташан, тувыр огыл – ургымо, айдеме огыл – илаш туныкта. (Книга.)

IX. Мер ото. 

Марий пайремым мынярым палет? /2 мин./   

/Кок командыланат икгай йодышан кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат. Капитан вашмутыштым лудеш/.

1. Шорыкйол тылзе (январь) – 01.01. – У ий, Шорыкйол, 10.01. - Вÿд модмо кече (Крешене)
2. Пургыж тылзе (февраль) –
3. Ўярня (март) – Ўярня,  14.03. - Овдоким кече (комбо пыжашым оптат)
4. Вÿдшор тылзе (апрель) – Кугече, 26.04. - Марий талешке кече, 7.04. – тер кудалтыме кече
5. Ага (май) – 09.05. - Сенымаш кече, Агавайрем
6. Пеледыш (июнь) – Семык, Пеледыш пайрем
7. Сÿрем (июль) – 12.07. - Сÿрем (Петро кече)
8. Сорла (август) – 02.08. - Илян кече
9. Идым (сентябрь) – 14.09. - вÿд йÿкшымö кече
10. Шыжа (октябрь) – 08.10. – Покро, Угинде пайрем
11. Кылме (ноябрь) – 04.11. -Марий Эл Республикын кечыже
12. Теле (декабрь) – 10.12. - Марий тиште кече

XI. Унчо ял. 

1. Ялын лÿмжо нерген каласкалымаш. /2 мин./             
2. «Унчо кундемын уста енже-влак».  /2 мин./             

/кок командыланат икгай йодыш-влакым возымо кагаз пуалтеш, вашмутым кагазеш возат, капитан вашмутыштым лудеш/.

Паша:

1. Икымше марий гимнын авторжо -  /Тихон Ефремов/
2. «Парым» (2001), «Мландÿмбалне улам ыле кайык» (2010) книга-влакын авторжо - /Валерий Апакаев/
3. «Илыш муро» (1966), «Шÿм толкын» (1991) книга-влакын авторжо, тудын нерген «Йöрöма» книга – /Еремей Герасимов/
4. Унчо кундем гыч кумдан палыме композитор - /Виктор Данилов/
5. «По утренней росе» (2005), «Надежда» (2005), «От мира сего» (2006), «Радуга»(2008) книга-влакын авторжо – /Роза Салах/
6. «Илыш йыжын» (2009), «Шÿргö ялем» (2010) книга-влакын авторжо – /Галина Иванова/
7. Литератур лÿмжо Унчо, «Унчо памаш» (2006) книган , «Канде йолгорно» сборникыш пуртымо почеламут-влакын авторжо – /Василий Миронов/
8. Литератур лÿмжо Эчан, «Омешем кончет ялем» (2005) книган авторжо - /Анатолий Егоров/
9. «Чÿчка изи турий» (2005)  книган авторжо - /Алевтина Григорьева/
10. «Чоныштем йöратымаш» (2004) книган авторжо - /Алевтина Васильева/
11. Унчо кундемысе возгалыше-влакын сылнымутыштым савыктыме книган лÿмжö – / «Унчо вел мут-сем поянлык»/

XII. Финиш. Унчо клуб. 

/Чылан куштат. Кажне ен ик баллым налеш, командылан ешаралтеш./

/Жюри чумыр конкурсым иктешла./

Таче те, йоча-влак, шке уш-акылдам да вийдам тергышда, шочмо йылмын тамжым, вий-куатшым пален налда. Тидын годымак шижда, очыни, шочмо йылме дене шинчымашдам келгемдаш кулеш, кутырымо йылмыдан пусылыкшым да лывыргылыкшым шуарыман. Айста ме чыланат марий калыкын ик уста мут мастарже, писатель Майоров-Шкетанын сугыньжым ушыш пыштена да нигунамат тудым огына мондо: «Керек-могай пашам нал, керек-мо семын иле,керек-мом ойло – чыла вережат уш кулеш. Сандене тунемде ок лий.» Марий йылмын поянлыкшым шинчыде, тудын дене шке шонымашетым каласен моштыде, руш йылмым тунем от шукто, кеч-могай наукымат кулеш семын шымлен от керт»,- каласен марий калыкын уста поэтше, Кугыжаныш премий лауреат Миклай Казаков. Шочмо йылмым орканыде тунемза! Тендан илышыштыда, кушмо корныштыда шочмо йылме шке вержым налын шогыжо. Тудлан эреак шуман лийза!