Марий Кугече пайрем
методическая разработка

КУГЕЧЕ пайрем дене саламлымаш

1. Вӱдышӧ: Эрла КУГЕЧЕ толеш, тӱня  ЫЛЫЖМЕ КЕЧЕ!
2. Вӱдышӧ: Кугече – тӱнян, пӱртӱсын ылыжме, чыла чонанын илыш вийым налме кече. Православный вераште тудым Пасха маныт, а ош марий калык Кугече пайрем манеш.Теле йӱштӧ деч вара пӱртӱсна помыжалтеш, Мландава мыланна шке шокшыжым пуа, а чиялтен ямдылыме чевер муно пайрем кумылым ешара. Таклан огыл муно – тичмаш кинде-шинчал семынак Кугече ӱстембалне ик эн тӱҥ пайрем сий. Тудо у тукымлан илышым веле огыл пуа, эше осал вий дечат утара – калыкна тидлан ожнысек ӱшана. Кугече муным вашталтыме йӱла кугуракланат, изиракланат келша.

1. Вӱдышӧ:  А ынде ме тыланда Василий Регеж-Гороховын «Регеж карман» эпосшо гыч КУГЕЧЕ пайрем ужашым колышташ темлена. Тиде ужашыште лач Кугече пайрем радам дене палыме лийыда.

1-ше ойлышо:

          Толеш Кугече коштын, маныт,

Пӱртӱсат тидым шижтара:

Ик ийын мланде таптылга гын,

Вӱдшор вес ийын мӱгыра.

Теве тачат Кугече толын,

Пӱртӱс помыжалтеш гына:

Чыла вере коеш лум лапчык,

А коремлаште вӱд йога.

Кугечын шке йӱла радамже:

Чий дене руш варналт пытен.

Кузежым-можым келгын, кӱлын,

Векат, иктат ок керт пален.

Тыглай еҥлан кӱлеш лач Юмо

Да тоштыеҥым шарналташ…

Тырша мо тудо чын радамжым

Ушеш пеш келгын, раш кодаш?

…Ачаже ожсо кечын ойлыш:

«Эркий, палет, эрла эрден

Нӧлтеш Кугече кече модын?

Тыршал ужаш, ит код мален.

Пешак сӧрал… Чӱчкалын-модын,

Чал мландым пуйто саламла!

Кугечын тидым кӧ ужеш гын,

Лиешыс тудо пиалан».

…Элвий кынеле, да коваже

Ойла, пайремлан куанен:

«Кугечылан чыла тый уым

Чий, уныкам, - теве вургем…

Колта, ойлат, пиалым Юмо –

Чия кӧ уым пайремлан.

Кузе ужнем!.. Ужнем гына мо?

Лий ыле тый кеч пиалан».

…Регежын суртыштат Кугече –

Эн вучымо кугу пайрем:

Пакчаш лӱҥгалтышым сакеныт,

Пикелык сийым чумырен.

Кугечын  тутло, тамле сийже –

Шоҥан пура, команмелна…

Но комбо когыльо марийын

Эн фирменныйыс, манмыла!

2-шо ойлышо:

Сакат чердакыш комбым шӱшкыл –

Озаже тушто – лач мардеж.

Да кошкымеш кучалыт тушто,

Кугече пайремна толмеш.

Вара, пурталын тудым пӧртыш,

Товар дене тыгыдын тӱят

Да, шож шӱраш дене лугалын,

Кугече когыльым ыштат.

Кугече когыльым поянже

Кочкешыс, ӱйыш тушкалтен…

Мый тыландат, пурен марий дек,

Кочкаш ты когыльым темлем.

…Кечат кас велышке тайналтыш,

Игечым йӧсӧ умылаш:

Ӧрат: левештыш веле утыр –

Мӧҥгешла, кеч юалгышаш.

Энсаймыт кайышт чоҥгаташке

Пошкудо ӱдыр-рвезе ден.

Изи эҥерышт кӱрльӧ корным –

Тӱргоч ташлен йога мурен.

Кузе вончаш? Вончаш ок лий гын,

Кугече модыш кӱрылтеш?

Моткоч вучалте тиде кечым!

А тудо ик гана толеш!

Чолгаже, чулымжо вӱд гочын

Кертешыс мераҥлат тӧрштен!

А ӱдыр-влакше? Нунын дечын

Посна модыт мо куанен?

Да рвезе-влак, пыштен ломашым,

Ӧндалын ӱдырым пелен,

Вончальыч ташлыше эҥер гоч…

А чоҥгата мурен-йӱклен!

Воктен ялла гыч толшо – шамыч

Вашлийыч нуным куанен –

Кутыркалат пошкудышт дене,

Да воштылмаш йырваш шоген.

Йоҥгалте шӱвыр, тӱмыр ушныш…

Тӱҥальыч йывыртен кушташ!

Пӱртӱс, паленак пуйто, мландым

Коштен – моткочак сай таваш.

И мурышт-куштышт, и лӱҥгалтышт –

Да чоҥгата йӱдвошт йоҥген.

2. Вӱдышӧ: Кугече – ожнысек жаплыме, ик тукым гыч весыш куснен толшо шошымсо пайрем.Тудо тӱрлӧ йӱлаж дене ойыртемалтеш.Но эн тӱҥжӧ – эрдене эрак мончаш пурен, ош тувырым чийыман. Мелнам кӱэштман,  шоган шӱмым кучылтын, муным чиялтыман, комбо шыл  да шӱраш гыч когыльым ыштыман.  Шоҥешталтше пурам кум-ныл кече ончычак  шолтыман. Погынен, пырля кочкын-йӱын, веселан пайремым эртарыман.

1. Вӱдышӧ: Ӱдыр-рвезе-влак йӧратыме кугече пайремым мокталтен, гармонь почеш муралтен колтат. Лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтат. Лӱҥгалтме годым самырык еҥ-влак утларак кӱшкӧ лияш тыршыман. Тыге пуйто кава дене кылым кучымо йӱла лиеш. Мыняр кӱшкӧ лӱҥгалтен кӱзет, тунаре илышет саемеш. Илалшырак еҥже-влак, пурам йӱын, пӧрт еда коштыт. Кугече Юмо деч серлагышым, порылыкым йодын кумалын, кажне суртышто сугыньым пуэн кодат.
2. Вӱдышӧ: Кугече пайрем дене кылдалтше калык пале-влакат ятыр, тидымат эскерыза.

1. Вӱдышӧ: Кугечылан кече ояра гын,  кеҥеж шокшо лиеш, пылан гын – йӱштӧ да кукшо.

2. Вӱдышӧ: Кугече йӱдым пылан гын, идалык шурно лектышым сӧра, а шӧр лӱштыш, мӧҥгешла, огеш куандаре. Ояр гын, шурно огеш куш, а чыве-влак сайын мунчаш тӱҥалыт.

1. Вӱдышӧ: Кугече арнян йӱр чот йӱреш гын, шурно лектыш поян лиеш.
2. Вӱдышӧ: Кугече годым кукун мурыжым колшо еҥ пиалан лиеш.

1. Вӱдышӧ: Калык ой почеш, Кугече кечын чот шонымым йодаш лиеш.
2. Вӱдышӧ: Ты кечын еҥлан ыштыме поро паша сулыкым касара маныт.

1. Вӱдышӧ: Кугече арнян икымше кечын муным шолтымо да ший вӱд дене мушкылтат гын, эре мотор кодат, а товар ӱмбак шогалат гын, пеҥгыде лият.
2. Вӱдышӧ: Мландыште шукш ынже пошо манын, Кугече деч варасе мунышӱмым пакчаште тояште араленыт.

1. Вӱдышӧ: Чеснокым шындыме годым мунышӱмым мландыш кералме кок тояш пижыктеныт, тыге чеснок муно гай йыргешке кушкеш манын ӱшаненыт.
2. Вӱдышӧ: Кугече кечын шочшо йоча кугу кӱкшытыш шуэш, а Кугече арнясе кеч-могай кечынже шочшо таза да пеҥгыде лиеш.

1. Вӱдышӧ: Почеш кутыраш тӱҥалше йочам, иктаҥашыже-влакым поктен шужо манын, кугече кечын пу кӱвар мучко чарайолын коштыктеныт.
2. Вӱдышӧ: Кугечылан шиште перкалымым колат – шке пачеран, суртан лият.

1. Вӱдышӧ: Кугече пайремдам веселан, поро кумыл дене эртарыза. Пиалан, таза кап-кылан лийза!
2.  Вӱдышӧ: Тичмаш кинде сукыр гай илышда пеҥгыде лийже, ош туара гай уш-акылда кавапомышто волгалтше. Илыш аҥада кугече мелна гай кумда лийже! Чевер муно гай модын-пӧрдын илыза, тичмаш ташлама корка гай кумылда шоҥешталт шогыжо. А Кугече лӱҥгалтыш порсын кумылдам сандалыкын йӱксӧ корныж марте нӧлтен аралыже!

КУГЕЧЕ арня радам

ШОЧМО. Пӧрткӧргыштӧ, кудывечыште шӱкшакым, лавырам эрыктыме кече.

 КУШКЫЖМО. Тоштыеҥым уштен, мончаш  олтен пуртат.

ВӰРГЕЧЕ. Кон кече. Кечывал марте кугу пашам ышташ ок йӧрӧ: кӱварым ӱшташ, ӱпым шераш /кеҥеж мучко чывет пакчатым удыраш тӱҥалеш/, вургемым мушкаш.  

Кечывал марте тулым ылыжташ, ломыжым тарваташ ок йӧрӧ.

Кечывал марте еҥ деке пураш ок йӧрӧ. «Неле кид-йолан пура гын, идалык мучко нелын илаш тӱҥалат» малденыт. Комбигыже, лудигыже ок лек, вольык дене иктаж-мо лиеш – кечывал марте пурышо еҥым титаклаш тӱҥалыт.

Тиде кечын еҥлан нимом пуаш ок йӧрӧ.

Эр эрденак чодырашке каен, лӱмегожым налыт, капкашке, пӧрт омса, вӱта омса, леваш омса, монча омса ӱмбаке осал пурен ынже керт манын пижыктат.

Вольыклан шаньык дене шудым огыт пу, кид ӧндалтыш дене  налын пуат.

ИЗАРНЯ. Сорта чӱктымӧ, тоштыеҥым уштымо кече.  Оза кува мелнам кӱэштеш, пурам ямдыла. Ӱстембаке чыла чесым поген шындат. Оза кугыза 5-6 см. кутышан сортам колышо еҥ лӱмеш ямдылыме оҥаш чӱкта да уштен пелешта. Тоштыеҥым, кочкын-йӱын тӧрлатымеке, ужатен колтымо шотым ыштат.

 КУГАРНЯ. Эрдене оза кува Кугече лӱм дене пурам шолта.

ШУМАТКЕЧЕ. Кугу кон кече. Оза кува мелна руашым луга. Кечывал деч вара мончаш олтат. Мончаш пурен , чыла ошым, арум чият. Комбо шыл да келшыше шӱраш дене когыльо кӧргым шолтат.

Кечывал марте кугу пашам ышташ ок йӧрӧ: кӱварым ӱшташ, ӱпым шераш /кеҥеж мучко чывет пакчатым удыраш тӱҥалеш/, вургемым мушкаш.  

Кечывал марте тулым ылыжташ, ломыжым тарваташ ок йӧрӧ.

Кечывал марте еҥ деке пураш ок йӧрӧ. «Неле кид-йолан пура гын, идалык мучко нелын илаш тӱҥалат» малденыт. Комбигыже, лудигыже ок лек, вольык дене иктаж-мо лиеш – кечывал марте пурышо еҥым титаклаш тӱҥалыт.

Тиде кечын еҥлан нимом пуаш ок йӧрӧ.

Эр эрденак чодырашке каен, лӱмегожым налыт, капкашке, пӧрт омса, вӱта омса, леваш омса, монча омса ӱмбаке осал пурен ынже керт манын пижыктат.

Вольыклан шаньык дене шудым огыт пу, кид ӧндалтыш дене  налын пуат.

РУШАРНЯ. Кажне суртышто эрак кынелаш тыршат, молан манаш гын, Кугечын модын лекше кече кечым ончаш вашкат. Тидыже – кугу пиал. Кечын модын лекмыжым ужат гын, илышет ласка, кече гаяк модын-воштыл эрта, маныт.

Ты кечын тӱрлеман когыльым тӱрлат. Озавате шӱрашан мелнам кӱэштеш. Сурт оза кок сортам пӱтыра:Юмо пусак да пура леҥежлан. Вара шоган шӱм дене муным чиялтат. Муно – тиде илышым пуышо тамга. Кугече курык гыч муным «куржталыктен» модыныт. Курык гыч шуко муно куржын вола гын, Мланде ӱмбалне айдеме тукым шукеммым ончыктен.

Коҥга лиймеке, когыльым кӱктат, комбо шыл дене шӱрым шолтат, эгерчым, ӱян туарам кӱктен ямдылат. Чыла тиде чесым, ӱстембаке яндар ош солыкым шарен, радам дене шындылыт: пура леҥеж, леҥеж воктене шыште сортам, шке ыштыме кинде сукырым, сукыр ӱмбалне ӱян эгерчым, ӱян туарам,туара ӱмбаке ший оксам, шӱрашан тичмаш мелна кышылым, кӱмыж дене тӱрлеман когыльым, чиялтыме муным, шолтымо шӧрым, комбо шыл шӱрым.

Чыла чесым ӱстембак поген шындымеке, оза кугыза Юмо пусакеш сортам чӱкта, тушко пыштыме ӱмашсе Кугече муным у дене вашталта. Пура леҥеж воктеке сортам чӱкта да ешыжлан сукен шинчаш кӱшта. Сурт оза шкеже пелештен ок мошто гын, карт кугызам ӱжын конден кертеш.  Чоклымо мутым ойлаш тӱҥалеш, коҥга воктеке миен, тулышко пурам кышкалеш, тушкак мелна катышым, когыльо катышым кудалта да ойла: «Юмо виктарен шого. Тул водыж, тыйын шикшет кужу, йылмет пӱсӧ, тӧрсырым тӧрлатен, налын миен, виктарен шуктен пу!» Тыге кум гана ышта, Тул-авалан, Тул водыжлан, кумалме Юмо-влаклан шуктен виктара. Ӱстелтӧр воктеке мия, кӱчык кумалтыш мутым ойла. Вара оза ден ватыже пурам сукалтен шинчын йӱыт, пӧртысӧ моло еҥ-влаклан йӱктат. Чылан ӱстелтӧрыш кочкаш шинчыт. Кочкын-йӱын теммеке, унала каят.  

ШОЧМО. ТАШЛАМА КОРКА кече. Пурам йӱыт. Кугыеҥ-влак пура йӱмылан оксам пыштат, а йоча-влак пар дене ӱчашен йӱыт. Кӧ ондак йӱын пытара, тудлан оксам пуат.