ПРОГРАММА ПО ВНЕКЛАССНОЙ РАБОТЕ "МҮНГЭН УУТА".
методическая разработка (6 класс)

 “Мүнгэн уута”

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

Буряад литератураар “Мүнгэн уута – 6 класс”  гэhэн хэшээлһээ гадуур курсын ажалай программа  хадаа Россиин Федерациин hуралсалай Министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа болоно:

- Федеральным законом от 29.12.2012 N 273-ФЗ «Об образовании вРоссийской Федерации» (с изм. и доп., вступ. в силу с 24.07.2015);

- Федеральным государственным образовательным стандартом начальногообщего образования, утвержденным приказом Минобрнауки России от 06.10.2009№373 (в ред. приказов Минобрнауки России от 26.11.2010 № 1241, от 22.09.2011 №2357, от 18.12.2012 № 1060, от 29.12.2014 № 1643);

- Федеральным государственным образовательным стандартом основногообщего образования, утв. приказом Минобрнауки России от 17.12.2010 № 1897 (вред.приказа Минобрнауки России от 29.12.2014 № 1644);

- Федеральным компонентом государственного образовательного стандарта (2004 года),

- Постановлением Главного государственного санитарного врача от29.12.2010 №189 «Об утверждении СанПиН 2.4.2821-10 «Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения вобщеобразовательных учреждениях» (в ред. от 24.11.2015),

- Примерной основной образовательной программой начального общегообразования, одобренной решением федерального учебно-методическогообъединения по общему образованию (протокол от 8 апреля 2015 г. № 1/15, в ред.протокола № 3/15 от 28.10.2015);

- Примерной основной образовательной программой основного общегообразования, одобренной решением федерального учебно-методическогообъединения по общему образованию (протокол от 8 апреля 2015 г. №1/5, в ред.протокола № 3/15 от 28.10.2015);

- Уставом школы;

- Основной образовательной программой школы.

Буряад хүүгэдые хүмүүжүүлгын гол үндэһэн

Молор холын эртэ урда сагһаа хойшо дэлхэйн ямаршье арад ургажа ябаа үетэнөө хүмүүжүүлгын, һургалгын өөр өөрын онсо ёһо журамтай байһан гээшэ. Тэрэ хадаа түүхын, социальна, соёл болбосоролой, мүн бэшэшье ажабайдалай бодото баримтанууд, зүйлнүүд  дээрэ үндэһэлэгдэнхэй.

Тиихэдэ хүүгэдые һурган хүмүүжүүлгэ тодо зорилготой, удха түгэлдэр байгуулгатай, онол аргатай, хэрэгсэлтэй байһан тула үеһөө үедэ угсаатанайнгаа эгээл эрхимдэ тоологдодог хүмүүжүүлгын һургаал заабари, ёһо гурим дамжуулха аргатай байһан юм. Энэ хадаа арадай заншалта хүмүүжүүлгын ёһо гурим, һургаал болохын хажуугаар, үндэһэтэн бүхэнэй өөрсэ түхэл шарай, шанар боложо үгэнэ.

Тус түсэл хадаа буряад хүүгэдые ёһо һургаалай, заяг журамай, абари зангай хэмжээнэй, бэе тамир хүгжөөлгын, этнокультурна талаар, мүн тиихэдэ хүбүүд басагадай дундахи хүмүүжүүлгын гуримай илгарал, гэр бүлын болон ниигэм арад түмэнэй найр нааданууд гэхэ мэтэ һургаалай сэдэбүүдые хараадаа абанхай.

Энэ түсэлэй бэелүүлгэ хадаа бага наһанһаа хүүгэдэй үндэһэн арадайнгаа соел урлалтай, ёһо заншалтай гүнзэгыгөөр мэдэхэ,  танилсахын хажуугаар,  эхэ хэлэеэ сэгнэжэ һураха, хүгжөөхэ, саашань дамжуулха гол аргануудай нэгэн боложо үгэхэ.

Тус түсэл Буряад ороной, Забайкалиин хизаарай, Эрхүү можоор һургуули болон сэсэрлигүүдтэ, болон бэшэшье газарнуудта нэбтэрүүлжэ боломоор.

          Зорилгонууд:

• Буряад хэлэнэй гайхамшагта эрдэни зэндэмэни, баялиг болохо үндэһэн хэлэеэ алдангүй хүгжөөхэ, эхэ хэлэн дээрээ харилсаха таарамжатай арга байгуулха, залуу үеые балшар бага наһанһаань буряад хэлэ үзэхэдэнь урмашуулан дэмжэжэ, арадайнгаа хэлэ, соёл, урлал, түүхэ саашань алдангүй арьбадхаха хүсэл түрүүлхэ, үндэhэн арадайнгаа баялиг – эжы, абынгаа хэлэ сэгнүүлжэ hургаха.
• Гэртэхиниие багаһаань хүүгэдээ хүгжөөхэ зорилготойгоор урданай болон мүнөө үеын  һурган хүмүүжүүлгын  еһо гуримтай танилсуулга;
• хүдөөгэй  һургуулинуудай, нютаг зоной дунда холбоо байгуулжа, түрэл хэлэнэй болон соелой хүгжэлтын зорилгонуудые бэелүүлгэ;
• хүүгэдтэ   нэмэлтэ һуралсал эмхидхэлгэ -үхибүүдэй бэе махабадаа хатуужуулха хэрэгтэ тон таарамжатай тамирай гол зүйлнүүдые улад зоной дунда үргэнөөр  хүгжөөхэ талаар горитой нүлөө үзүүлгэ.

Түсэблэһэн үрэ дүнгүүд үзэхэ һуралсалай курста

Үхибүүнэй ѳѳрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты) – ѳѳрын ба хүнүүдэй ажабайдалда түрэл хэлэн ямар үүргэтэйб гэжэ ойлгоно (хэлэнэй аргаар хажуудахи хүнтэеэ харилсанаб, бэшэмэл текстын удха үзэнэб гэжэ ойлгоно), хүнэй аман ба бэшэгэй хэлэлгын онсо ѳѳрэ байhые ойлгоно (аянга, хэлэлгын темп, үгэнүүдэй болон сэглэлтын тэмдэгүүдэй үүргэ).

Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

- багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;

- хэшээлдээ юу хэhэнээ хойно хойноhоонь тоолохо;

- юу хэхэ гээшэбиб гэжэ уридшалан хэлэхэ;

- ѳѳрынгѳѳ, нүхэдэйнгѳѳ, классайнгаа ажал багшатаяа  сугтаа урид зохёогдоhон критеринүүдээр шалгаха;

- багшын үгэhэн түсэбѳѳр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.

Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):

- номоор хүдэлхэ (номой гаршагай, тусгаар тэмдэгүүдэй үүргэ ойлгохо);

- зураг хаража гү, али текст уншажа, асуудалнуудта харюу олохо;

- багшатаяа болон нүхэдтэеэ хамта дүн гаргаха;

- үгѳѳр хэлэгдэhэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо. Тиин hѳѳргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгѳѳр хэлэхэ;

- текстын удха дамжуулха.

          Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):

- ѳѳрынгѳѳ hанаа бодол аман хэлэлгээр, тиихэдэ багахан текст зохёожо, бэшэгэй хэлэлгээр харуулха;

- хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэhэниие ойлгохо;

- уран гоёор уншаха, хѳѳрэхэ;

- классайнгаа үхибүүдтэй, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые сахиха тухайгаа хэлсэхэ;

- хоёр хоёроороо,  бүлэг бүлэгѳѳр хүдэлхэ, тиихэдээ олон ондоо «тушаал» бэе дээрээ абаха: ударидагшын, даабари дүүргэгшын, бэшээшын г.м.

          Буряад уран зохеолоор шадабари (предметные УУД):

         Тус программа соо hурагшад гол түлэб иимэнүүд онол шадабаритай болохогэжэ хараалдагдана:

- үзэг бэшэгэй талаар зүбѳѳр, алдуугүйгѳѳр ба удхатайгаар (удхыень ойлгожо) уншаха оньhон аргатай, дадалтай болохо;

- уран хурсаар уншаха шадабаритай болохо;

- уран зохёолые сюжетно- композиционно нэгэдэл гэжэ хадуужа абаха;

-уран зохёол дотор авторыень, тэрэнэй зохёол соо зураглагдаhан геройнуудта ба үйлэ хэрэгүүдтэ, ушарнуудта, уншагшадта хандалгые ойлгожо абаха;

- уран зохёол дотор этическэ, социальна- историческа ба нравственна- философско проблематика илгаруулха шадабаритай болохо;

- уран зохёолые ба тэрэнэй хубинуудые хаба соогоо бэеэ даагаад анализ хэхэ шадабаритай болохо;

-уран зохёолдо үндэhэ баримтатай эстетическэ сэгнэлтэ үгэжэ шадаха;

-уран зохёолые соёл болон ёhо заншалтай холбожо, тайлбарилха шадабаритай болохо;

- диалог ба монолог зүбөөр хэрэглэжэ, хэлэжэ шадаха болохо;

- элдэб янзын бэшэмэл ажалнуудые бүтээхэ шадабаритай болохо;

- шэнжэлгын ажалнуудые хэхэ шадабаритай болохо.

Мүнөө үедэ залуу үетэниие арад зонойнгоо анха эртын сагһаа абажа ябаһан алтан заншал, дүй дүршэл дээрэ үндэһэлжэ һургаха, хүмүүжүүлхэ гээшэ хүн бүхэнэй нангин уялга мүн. Тиихэдэ заяанай заншалаар хүбүүд басагадай хүмүүжүүлгэ өөр өөрын онсо илгаатай байһан гээшэ. Тиимэ тула бага наһанһаань эдэ бүгэдые хараадаа абан, хүүгэдэй ухаан бодолой, сэдьхэлэй, абари зангай, бэе махабадай, ажал хүдэлмэридэ дүршэл ололгодо гэр бүлын, багшанарай, аха зоной нүлөө тон ехэ байха зэргэтэй.

Эхин шатын ангиин һурагшад гэр бүлэдөө, хүүгэдэй сэсэрлигтэ абаһан түрүүшын алхамуудыень улам гүнзэгырүүлжэ, дунда шатын һургуулида арадайнгаа ёһо заншалнуудтай, түрэл дайдынгаа түүхэтэй, мүн бусадшье зүйлнүүдтэйнь танилсахын хажуугаар тэрэнээ хэрэглэжэ шадаха, һураха,  ухаан бодолдоо буйлуулжа, сэдьхэлээрээ таталдан, үндэһэнэй мэдэрэл хүгжөөхэ, саашадаа ажабайдалдаа сахин абажа ябахаар хүмүүжүүлхэ багшын нангин уялга болоно.

6 -дахи ангиин хэшээлэй сэдэбүүдэй хубаарилал (68 саг)

Сэдэб 1. Оролто хэшээл. Эжы абын эхин һургаал.

Аба эжы хоернай-амиды бурхаднай  (1саг)

Хүүгэдые хүмүүжүүлгэдэ эхэ эсэгын тон ехэ харюусалга. Эхэ эсэгэеэ хүндэлхэ ёһо. Һургаал заабариень хэшээн ябаха – хүүгэдэй уялга.

Эхэнэр хүнэй 9 эрдэм-оролто хөөрэлдөөн

• Үнгэдэ сэбэр (сэдьхэлээрээ ба бэеэрээ сэбэр арюун).
• Үйлэдэ уран (ажал хэрэгтэ гар дүйтэй, уран)
• Үридэ энхэрэлтэй(урин налгай, энхэргэн эхэ)
• Үргэлжэ сэбэр сэмсэгэр, гое(нарин, нягта)( нягта ба шадамар эзэн эхэнэр)
• Ханидаа түшэгтэй(эрэ нүхэртөө үнэн сэхэ, түшэг тулгуури)
• Хадамуудтаа эльгэтэй(урин налгай)( эрэ нүхэрэйнгөө түрэлхидтэ хүндэ ямбатайгаар хандалга)
• Найрта дуутай
• Наһатанда үреэлтэй (аха хүниие хүндэлхэ )
• Нарата юртэмсэдэ буянтай (тойроод байһан ямаршье хүндэ, юумэндэ урин налгай, хүндэмүүшэ зантайхан хандалга)

Сэдэб 2. Угаа уһанда хаяхагүй, гарбалаа газарта булахагүй (2 саг)

(Түшэхэ түрэл, хамжаха ураг хэрэгтэй гэһэн ойлгосо. Һарбаалжа зуралга, түрэл гаралаа тодорхойлго)

Сэдэб 3.Буряад зоной хүүгэдээ хүмүүжүүлдэг ёһо заншал  (3 саг)

Сэдэб 4. Дүү хүнэй хүндэлэлгын, мэндэшэлгын ёһо гурим. Басаган хүнэй яажа бэеэ абажа ябаха ёһо. (1 саг)

Сэдэб 5. Тобшолол(1 саг)

Сэдэб 6.  Ажамидаралай эшэ үндэһэн( 20 саг)

Басаган үриин бага наһанһаа абаха һургаал заабаринууд.

Эхын басагандаа дамжуулан үгэхэ шадабари, дүй дүршэл:

• гэрэйнгээ амитадай хойноһоо харууһалжа һургаха, аргал суглуулжа, хатааха
• нооһо угааха, нэхэхэ.
• Оедол хэхэ, угалзаар шэмэглэхэ.
• Арһа элдэхэ, хубсаһа оежо һураха, гэрэй хэрэгсэлнүүдые бүтээхэ.
• Оро дэбдихэртээ шэрдэг, хибэс нооһоор нэхэхэ.
• Үндэһэн эдеэ хоол бэлдэжэ һургаха.
• Зоной дунда бэеэ яажа абажа ябахаб, аха хүнтэй харилсаан, шажанай зүйлнүүдые ойлгуулха.
• Бүжэг, хатарта һургаха, хуур лимбын аялга доро дуу дуулаха, арадай аман зохеол һайн мэдэхэ болохо.
• Эхэ эсэгэдээ, мүн бэшэшье зоной ядарха зобохые ойлгожо саг соонь туһалха аргатай уян, дулаан хандасатай байха.
• Номгон даруу, арюун сэбэрхэн, эхэнэр хүнэй шанар шэнжые дүүрэн шэнгээһэн түхэлтэй байха.
• Һэргэлэн ба болгоомжотой нарин ябаха.

1. Гал гуламта-ажамидаралай эхин.(3 саг)

Гэрэй эзэн- эрэ хүн,

Гуламтын эзэн –эхэнэр хүн.

Галдаа шүтэлгэ. Галаа тахилга.

2. Гэр доторхи тогтомол байра, гурим баримталга. (3 саг)

Хоймор тала- бүһэтэйшүүлэй тала. Зүүн тала –эхэнэрнүүдэй тала. Эд бараанай хүнэй бэе тамирта үзүүлдэг нүлөө.

Орон шэрээ- нангин газар. Басаган хүнэй уялга(Айлай орон дээрэ һуужа болохогүй. Нарин нягтаар байлга...).

3. Ажалай дүршэл абалга, бэеэ наряар, тамир һайтай абажа ябалга (1 саг)

-үһэеэ нарин нягтаар абажа ябалга( 10 болотороо-4 гэзэгэ; 10-15 болотороо-6 гэзэгэ; 15-20 наһатай болотороо- 8 гэзэгэ;  хадамда ошоходоо үһэеэ хахалуулжа даруулга, зүүдхэл зүүнэ). “ 4 гэзэгэ- дүрбэн тэгшэ”, “6 гэзэгэ- зол заяата хаһа”, “8 гэзэгэ надхуулха- 10 зүгэй, 8 хизарай бурхад сахюусадта мүргэнэб”, бэри боложо бууһан эхэнэр 2 гэзэгэ болгожо хахалуулна- 2 бэе,  хуби заяагаа холбоһон”

-бага наһанһаа ажалда атаржажа, хүдэлмэридэ хүдэржэжэ һуралга.( Бог шоройгоо хамалга, шорой шохойгоо сэбэрлэлгэ, аяга шанагаа угаалга, хони хурьгаа, тугалаа адуулга, үнеэ, гүүгээ һаажа һуралга г.м).

4. Буряад хүүгэдэй нааданууд (4 саг)

“Хүүхэлдэй”, “Һохор һамган”, “Алта нюулга”, “Шагай наадан”, “Дүүжэн даажан”, “Тэбэг сохилго”, “Шоно ба тарбаганууд” г.м.

5.Хүүгэдэй дуунууд, бүжэг хатар. (3 саг)

Урда сагһаа дуулалдажа ябаһан хүүгэдэй дуунуудай, хатар бүжэгүүгэй удха шанар, гүйсэдхэлгэ.

Ж. “Таабариин дуун”, “Үлгын дуун”, “Дуу андалдаан”, “Шог дуун”

6. Гар урлал (3 саг)

- оедолой хэрэгсэлнүүд (зүүн, тэбэнэ, утаһан, миндаһан (шнур из шелковых ниток)хурабша, тобшо, сомпи(пуговица из тесьмы), түдүүли, бүд, шүрбэһэн, арһан, нооһон). Хэб бүтээжэ һуралга.

- угалза, хээ, тэрэнэй удха шанар.

7.Буряад эхэнэрэй хубсаһа ханарай удха шанар (6 саг).

• Дэгэлнүүд(үбэлэй, зунай)
• Басагадай дэгэл, энгэр, тобшонууд (Тобшоео яажа тайлажа болохоб, энгэрэй удха шанар г.м)
• Малгайнуудай янза, тэрэнэй зүйлнүүд, удха шанар.
• Басаганай зүүдхэл
• Гутал

Сэдэб 7. Сээр. Хүүгэдэй сээрлэхэ зургаан зүйл(3 саг).

Сэдэб 8. Дүй дүршэлөөрөө, мэдэсэтэеэ хубаалдалга, харуулга (3 саг)

Сэдэб 8. Жэлэй дүн гаргалгын хэшээл. Тобшолол. (3 саг)

Тус программар сэдэбүүдые шудалһанай удаа 5-дахи ангиин һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха шухала эрилтэнүүд

Һурагшад иимэнууд юумэ мэдэхэ ёhотой:

• Эхэ эсэгын үүргэ, хүүгэдэй уялга, уг удамаа тодорхойлго
• Үхибүүдэй хүмүүжүүлгын гол заршам, ёһо гурим
• Ажамидаралай эшэ үндэһэн болохо гол зүйлнүүд

Һурагшад иимэ юумэнуудые  шадаха зэргэтэй:

• Угайнгаа һарбаалжа зуража, тэдэнээ илгаруулжа шадаха
• Гар урлалай хэрэгсэлнүүдые илгаруулжа шадаха, оедол хэхэ, хэб зуража һураха
• Бэеэ ариг сэбэрээр, нягтаар абажа ябаха
• Үһэеэ зүбөөр гүрэхэ болохо
• Хубсаһа хунараа зүбөөр үмдэжэ, тайлажа шадаха гуримтай бололго.
• Сээр гэһэн үгын удхые ойлгожо абахын хажуугаар, нэрлэгдэһэн зүйлнүүдые тэбшэхэ, саашадаа бага наһанай хүүгэдтэ дамжуулан ойлгуулха.
• Буряад арадайнгаа ёһо заншалнуудые, сэсэ мэргэн һургаалнуудые хадуун абаха.

Иимэ дадалтай болохо зэргэтэй:

• Уншаһан, дуулаһан, хараһан мэдэсэеэ ажабайдалдаа баримталан ябаха, хэрэглэжэ һураха.
• Шэнэ мэдэсэтэеэ дүү зоноороо, нүхэдөөрөө дүршэлөөрөө хубаалдаха, дам саашань дамжуулха, өөрөө тэгшэ сахин ябаха.

Календарна- тематическа түсэблэл

Хэрэглэгдэхэ литература:

1. Алагуева В.П. Золотая книга о бурятах.- Улан-Удэ: Бэлиг,2008.
2. Бабуева В.Д. Материальная и духовная культура бурят. -  Улан-Удэ: Центр сохранения и развития культурного наследия Бурятии, 2004.
3. Бабуев С.Д, Бальжинимаева Ц.Ц. Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи.-Улан-Удэ:Бэлиг,2004
4. Бадмацыренова Ц.Б. Буряад арадай хүүгэдэй аман зохеол.-Улан-Удэ: Бэлиг, 2008.
5. Батажаргалай Сэрсэгмаа. Заяанаймнай заншал.-Улан-Удэ: Буряад үнэн, 1999.
6. Галшиев ,-Х. Бэигэй толи.-Улан-Удэ: Домино, 2012.
7. Дареева О.А., Богомолова О.И. Путешествуем по Бурятии.- Улан-Удэ: Бэлиг, 2010.
8. Цырендоржиева Б-Х.Ж. Хүн болохо багаһаа.- Улан-Удэ: Бэлиг, 2000.

9. «Буряад литература», 5 класс, С.Д. Будаев, Ц.С. Жанчипова, Д.Х. Митупова- Улаан-Үдэ, «Бэлиг» хэблэл, 2011 он
10. Методическа дурадхалнууд. Буряад литература, 5 класс,  С.Д. Будаев, Ц.С. Жанчипова, Д.Х. Митупова- Улаан-Үдэ, «Бэлиг» хэблэл, 2011 он
11. Л.Ц. Халхарова. ХХ зуун жэлэй эхин үеын буряад уран зохеол: хрестомати – Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл, 2009 он.
12. Региональный стандарт начального и основного общего образования по бурятскому языку как государственному языку Республики Бурятия. – Улан-Удэ: «Бэлиг», 2009 он
13. «Мүнгэн дуhалнууд» 5-6 классуд «Электронная книга бурятской литературы»
14. “Буряад хэлэн” элетрон ном

Һурагшадай уншаха литература

«Буряад литература», 5 класс, С.Д. Будаев, Ц.С. Жанчипова, Д.Х. Митупова- Улаан-Үдэ, «Бэлиг» хэблэл, 2011 он.

С.Г. Осорова. «Мүнөөүеын буряад уран зохеол» (ХХ зуун жэлэй hүүл – ХХI зуун жэлэй эхин). Хрестомати. – Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл, 2010 он.

Доржиев С.Д. «Эмнин байгаа мүшэмнай», рассказы. – Улан-Удэ 2010 он

«Мүнгэн дуhалнууд» 5-6 классуд «Электронная книга бурятской литературы»

“Буряад хэлэн” электрон ном