Тел - рухи дөнья көзгесе
методическая разработка по теме

       «Тел – рухи дөнья көзгесе»

              (Сыйныфтан тыш ачык чара)

                                                            Татар теле hәм әдәбияты укытучысы

                                             Садыйкова Гөлсинә Минзариф кызы

  Алып баручы. ”Тел –безнең гомер юлдашыбыз”. Әйе, кешенең бөтен тормышы тел белән бәйле. Туганнан алып, соңгы сулышына кадәр, тел hәм сүз – кешенең аерылгысыз юлдашы. Бөек рус әдибе Л. Н. Толстой : “Сүз – бөек нәрсә ул. Бөек, чөнки сүз белән кешеләрне берләштерергә мөмкин, сүз белән аларны аерырга да мөмкин, сүз белән дошманлашырга да мөмкин, сүз белән кешеләрдә нәфрәт уятырга да мөмкин”, - дигән. Тел – тарихи күренеш. Ул кешеләрнең хезмәт процессында үзара фикер алышу ихтыяҗы нәтиҗәсендә туган, ул җәмгыятькә бәйле рәвештә үсә, үзгәрә, камилләшә. Татар теле зур үсеш юлы үткән hәм иң камил телләрнең берсе булып санала. Хәзерге көндә илеҗездә 7 миллион чамасы татар исәпләнә. Ә чит илләрдә (Төркия, Румыния, Болгария, Финляндия, Кытай, АКШ hәм Япониядә) 100 мең чамасы татар бар. Татарстанда 70тән артык милләт вәкиле яши, ә Казан халкының 400 меңе татар.  Татар дигән исемнең тарихы да бик борынгы. Төрле чор галимнәре аны төрлечә аңлаталар. Кайберәүләр аны “тартар” сүзеннән алынган дип уйлыйлар. Бу фикер безнең халыкка туры килә, чөнки ул сүз бөтен авырлыкны (курыкмыйча) тартыр дигәнне аңлата. Ә татар халкы, Г. Тукай әйткәнчә, “Сугышта юлбарыстан көчле, ә тынычлыкта аттан артык эшли”.

1нче укучы. Туган җирем – Идел буе.

                        hәр телнең бар туган иле.

                        Туган җирең кебек назлы,

                        Җырдай моңлы татар теле.

                      Халкың кебек уңган да син,

                      Хезмәттә син көне – төне.

                      Ир – егетләреңдәй дәртле,

                      Гайрәтле син, татар теле.

                         Ассалар да, киссәләр дә

                         Үлмәдең син, калдың тере.

                          Чукындырган чагында да

                          Чукынмадың, татар теле.

2нче укучы. Яндың да син, туңдың да син.

                       Нишләтмәде язмыш сине.

                       Дөньяда күп нәрсә күрдең,

                       И мөкатдәс Тукай теле.

                          Төрмәләргә дә яптылар

                          Җәлил белән бергә сине.

                          Төрмәләрдә дә килмешәк

                          Булмадың син, татар теле.

  Алып баручы. “Тел турында халык”. Хәзер тел турында халыкның мәкаль - әйтемнәрен искә төшерәбез.

Тел –кешенең рухи көзгесе.

Матур итеп сөйләшү – югары культуралык билгесе.

Сөйдергән дә тел, биздергән дә тел.

Әйткән сүз – аткан ук.

Тәмле тел таш яра, тәмсез тел баш яра.

Тән ярасы онтылыр, тел ярасы онтылмас.

Аз сөйлә - күп тыңла.

Авыздагы сүзгә - син ия, авыздан чыккач – сүз ия.

Яхшы сүз – җанга рәхәт, яман сүз – җәрәхәт.

Телгә игътибарсыз – илгә игътибарсыз.

Туган телем – иркә гөлем, киңдер сиңа күңел түрем.

Тел турында күренекле кешеләр дә мөhим фикерләр әйтеп калдырган.

“Берәү башка телне өйрәнмәкче булса, башта үз теленең грамматикасын белсен”, - дигән Каюм Насыйри.

“Без – татарлар, телебез татар теле, мөстәкыйль hәм кагыйдәле камил тел ул”. К. Насыйри.

Ә менә бөек рус педагогы Ушинский : “Халык сөйләмендә тел яшәсә, халык үзе яши. Халык сөйләмендә тел үлдеме, тел иясе буларак халык үзе үлә”. – дигән.

“Чын халык телен, чын халык рухын безгә тик халык җыруларыннан гына табып була”, - дигән Г. Тукай.

  “Ай, былбылым”җырын җырлау.

Алып баручы. “Кечкенәдән үк күңелемә урнашкан җырулар сөймәкемнән миндә туган телебезне сөю туды. Әгәр миңа җырулар ярдәм итмәсә, туган телемезне сөймәс кеби бер олуг нигъмәткә малик була алыр идеммени?! Яшәсен халык әдәбияты! Яшәсен туган тел!”- дигән сөекле Тукаебыз туган тел турында.

   Татар халкы тарих тарафыннан гасырлар буена кыерсытылды. Аны таркатып юкка чыгару сәясәте үткәрелде. Хәзер дә шуны дәвам итмәкчеләр: Болгар татары, Казан татары, Себер татары аерым тарихлы халык дигән булып, олы бер милләтне бүлгәләү сәясәте барып чыкмас.

3нче укучы. Мин татармын,

                       Ә сез уйлыйсыздыр:

                        Исем алыштыру бик җайлы.

                        Мин бит әле, Болгарымнан башка,

                        Җаек бүләк иткән Тукайлы.

4нче укучы. Мин татармын... безне бүлгәләргә

                       Үз дигәнчә hәр чор маташты.

                        Тик мин әле, Болгарымнан башка,

                        Тамбов бүләк иткән Такташлы.

5нче укучы.  Мин татармын... Бернинди көн миннән

                        Йолкып ала алмас бу уйны.

                        Мин бит әле, Болгарымнан башка,

                        Пенза бүләк иткән Кутуйлы.

6нчы укучы. Мин татармын... Әйе, җиңел түгел,

                         Бары үзем беләм хәлемне.

                         Тик мин әле, Болгарымнан башка,

                         Оренбург биргән Җәлилле.

7нче укучы. hәммәсеннән бер кул селтәү белән

                       Җиңел генә азат булсаммы.

                       Мин бит әле, Тимер Урал койган,

                       Себер сыендырган Туфанлы.

  Алып баручы. Язучылар hәм шагыйрьләребезнең татар теле турында фикерләре. Мәшhүр аксакал язучыбыз Гомәр Бәширов халкыбызның батырлыгы турында “Бөек революциягә без татар булып катнаштык. Гражданнар сугышының алгы сафларында булдык. Татар исемен йөрткән халыкның уллары hәм кызлары Бөек Ватан сугышында, кулга – кул тотынып, хәтсез батырлык үрнәкләре күрсәтте. Моңа йөзләрчә геройларның, Муса Җәлил hәм аның батыр көрәштәшләренең тарихка алтын хәрефләр белән язылган якты истәлекләре шаhит. Безнең халыкның сугышта катнашкан улларын hәм кызларын русның мәшhүр полководецлары рәхмәт сүзләре белән мактап телгә алалар”,- дигән сүзләр әйткән.

8нче укучы. Халкым теле миңа – хаклык теле,

                       Аннан башка минем телем юк.

                       Илен сөймәс кенә телен сөймәс,

                       Иле юкның гына теле юк.

9нчы укучы. И туган тел!

                         Сине Әнкә итеп

                         Йөрәгендә саклый бу халык.

                         Таралган ул... Әгәр син булмасаң,

                         Бетәр иде күптән таралып, югалып.

                     Югалмадың,

                     Югалтмадың безне –

                     Халык исән калган Син барга.

                     Бу дөньяга күзебезне ачтың,

                     Хакыбыз юк кабат йомарга.

                          Ләкин күпләр үз йортыннан куды

                           Бүген Сине – үзенең Әнкәсен.

                           Үз әнкәсен йорттан куган кеше

                           Туган илем бар дип әйтмәсен!

                           Әйтмәсен!

  Алып баручы. Хәзерге заманда халыкларга үзара аралашып яшәү хас. Шуңа күрә икетеллелек, күптеллелек тә үсте, алга китте. Кешенең ике телдә сөйләшә hәм аңлаша алуына “икетеллелек” диләр.Мондый икетеллелек күренешләре бик борынгы чорларда ук күзәтелгән. Чөнки ул, башка милләтләр белән аралашып яшәр өчен, элекке заманнарда да кирәк булган. Хәзерге көндә безнең тормышта татар – рус икетеллелеге киң таралды.

10нчы укучы. Туган телем күп еллардан бирле

                           Чәчәк ата йөрәк түрендә.

                           “Әнкәй” дигән иң беренче сүзне

                            Мин әйткәнмен татар телендә.

                        Газиз телем гасыр диңгезләрен

                        Кичә - кичә килгән ерактан.

                        Шушы телдә, бәхет теләп илгә,

                       Җырларымны илгә яңгыратам.

Бергәләп. “Туган оясыннан аерылган кош

                     Канатына мәңге ял тапмый.

                     Туган телен яратмаган кеше

                     Башкаларның телен яратмый”.

11нче укучы. Заман миңа “югарыга мен” дип,

                         Ике канат биреп үстерде,

                         Канатымның берсе – татар теле,

                         Икенчесе – бөек рус теле.

12нче укучы. Татарча да яхшы бел,

                   Урысча да яхшы бел.

                   Икесе дә безнең өчен

                   Иң кирәкле затлы тел.

                        Тел кешене дус итә,

                         Бер – берсенә беркетә.

                         Бел, балам, син рус телен

                         hәм онытма үз телең.

13нче укучы. Сиңа, миңа тел бирелгән

                         Сөйләргә гел дөресне.

                         Чынны ялганнан аера

                          Белергә без тиешле.

                       Тел бирелгән гаделлекне

                        hәм намусны якларга.

                        Бирелгән илне, җирне hәм

                        Телнең үзен сакларга.

                             Туган телне, күңел гөле итеп,

                             Саф көенчә сакла гомергә.

                              Рухи кыйблаң булсын – Тукай моңы,

                              Илең йөрсен уйда гел бергә

14нче укучы.  Бергәләп җырлыйк  туган тел җырын,

                          Кечкенә чакта җырлаган кебек.

                           hавада - кояш, җирдә - туган тел

                           Булмаса әгәр – зураймас идек.

                                  Сөенеп җырлыйк туган тел җырын,

                                  Онытканнарның бәгырен телеп.

                                   Мин ятим түгел икән әле, дип,

                                   Сабыйлар иртән уянсын көлеп.

                             И туган телем! Идел – ил җыры,

                             И әнкәм теле, тере изгелек!

Бергәләп “Туган тел” җырын җырлау.