Илеткел "Тыва дыл, чогаал кичээлдеринге уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры"
материал по теме

Каа-Хемнин дугаары 1 ортумак школазы

Илеткел

«Тыва дыл, чогаал кичээлдеринге уругларнын

аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры»

Ажылды Каа-Хемнин дугаары 1 ортумак

школазынын тыва дыл, чогаал башкызы

Ондар Марьятта Сергеевна кылган.

Каа-Хем-2015

Тыва дыл, чогаал кичээлдеринде уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры.

     Торээн дылды болгаш литератураны башкылаарынын бир чугула угланыышкыны- оореникчилернин харылзаалыг чугаазын сайзырадыры.

     Ук угланыышкын мээн ажылымда бир чугула черни ээлеп турар. Чуге дээрге  литературлуг дылдын нормаларынын негелделеринге дугжуп турар, утказы тода , грамматика, стиль  талазы-биле шын, чогумчалыг чугаалаарынга уругларны бичиизинден кижизидип каар болза,бистин торээн тыва дылывыстын  улам ынай хогжуп сайзырааранга улуг базым болур.

     Ынчангаш мээн ажылымнын кол сорулгазы- уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын  сайзырадыры, 9 , 11 класстарны доозуп тура, тыва дыл, чогаалда куруне шылгалдаларын чедиишкинниг дужаары болур.

      Чугаа сайзырадылгазы - чогаадыкчы чоруктун кичээли. Мындыг кичээлге уруг бурузунун бот тускайлан талазы ажыттынып, чогаадыкчы  чоруу сайзырап, сонуургак бот шынары сайзыраар ужурлуг. Амгы уенин ооредилге шугуму  ынчаар негеп-даа турар.  Ынчангаш уругларны дыл талазы –биле сайзырангай кылдыр ооредири чугула.

        Чугаа- кижинин нарын ажыл-чорудулгазы.

 Уругларнын харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы уш угланыышкынныг чоруза эки:

1) Состернин шын адалгазынын, шын тургустунарынын нормаларын, сос каттыжыышкыннарынын, домактарнын шын тургустунарын, состернин утка болгаш стиль талазы-биле шын тургустунарын билиндирери.

2) Уругларнын  сос курлавырын байыдары.

3) Уругларны  бодалдарын шын, тода илередиринге чанчыктырары.

     Чугаа сайзырадылгазынын бир кол чорудар ужурлуг ажылы- аянныг номчулга.Мында башкынын талазындан улегерлиг аянныг номчулга чугула черни ээлеп турар. Башкы аянныг номчулганы чогуур деннелге чорудуп турар болза, оореникчилер  аянныг номчулгаже  сундугуп, ону аажок сонуургаар апарып, ала чайгаар аянныг номчуп турар апаар. Аянныг номчулга –биле чергелештир уругнун состе уннерни шын ылгаарын, состерни тода адаарын,домактарнын кызыгаарын шын тыварын,бодунун унун чавызадып, бедидип билирин, чугаазынын темпизин улгаттырып , лигиктиг ударение кайы состе доктаап турарын шын ылгап  билиринге чанчыктырары, ооредири чугула .

   Башкы созуглелди оореникчилернин аянныг эвес, чангыс аай номчуурун болдурбас болза эки.

  Уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынга  класстан дашкаар ажылдар база улуг салдарлыг. Уругларнын аас чугаазы сайзыраарга , оларнын оске эш-оору, чон- биле харылзаазы сайзыраар.Кижи сайзырангай дылдыг болза, бодунун бот тускайлан талаларын улус мурнунга коргузери белен боор деп чувени билип, чогаадыкчы куш-шыдалынын озуп орарынга уруг ооруур. Класстан дашкаар ажылдар уезинде эртип турар янзы-буру хемчеглернин моорейлеринге киришкеш, уругнун аас чугаазы аажок сайзыраар.Класстан дашкаар хемчеглерге артистерни чалааш, шиинин маадырларынын монологтарын азы шиилерден узундулерни чугаалаттырып болур.Уруглар  оларны дыннааш, чугаа домаан чараштап, эдип эгелээр, сос –домаа сайзыраар.

   Оореникчилернин аас чугаазын сайзырадырынга оюннар технологиязын ажыглап турар мен.Оюн уругларнын сос курлавырын байыдар , шын эвес чугааны эскерип, бодунун чугаазын чараштап, каастаарынга ажыктыг,эш-оору-биле харылзажырынга ажыктыг.

-Оюн «Синонимнерден тып»

Арыглаар,…..,….. (аштаар), адыг(мажаалай),тоорук(кузук)

-Оюн «Чул ол?»

Уя (чул ол?- куштарнын чурттаар чери

Ном (чул ол?) - ооредилге херексели

   Кичээлдерге эн-не кол кичээнгейни созуглел-биле ажылче угландырып турар мен. Янзы-буру созуглелдер-биле ажылдап тура, уруглар чугаанын янзыларын база ылгап чанчыгар.

А) Чурумалдыг созуглелдер

Мергенде хава ыт бар. Оон адын Ак-Хол дээр. Ыттын кулактары узун, халбагар. Кудуруу чолдак. Изигде чуга болгаш узун чинге дылын уштуп алган эгииштеп чыдар. Ак-Хол инелер дег чидиг диштерлиг.

Уругларга чурумалдыг созуглелдерни тыва дыл, торээн чогаал-даа кичээлдеринде  аас-биле чогааттырар, чамдыктары  созуглелди бижимел-даа кылып болур: «Мээн ыдым», «Мээн суурум», «Тас-Баштыг», «Вера», «Нина Салчак», «Чурекпен». Мында созуглелдерни чогаадырынын темпизин чоорту дургедедири уругларнын аас чугаазынын сайзыраарынга эки деп туннелге келген мен.Чамдык созуглелдерни далаш чок, бодамчалыг чогаадырын сумелеп тургаш кылдыртырга эки.

Б) Тоожуушкуннуг созуглелдер

Ол созуглелдер эгелиг,хогжулделиг, тончулуг болур деп ооредип, бот-боттарынын  созуглелдеринде чазыгларны тыптырып ооредир.Созуглелдерни боттарынга чогааттырар.Чогаал кичээлинге номчаан чогаалынга тоожуушкуннуг созуглелди чогааттырып болур.

Чижээ: «Каттап чораанывыс», «Нинанын маадырлыг чоруу»

Чижээ:

Каттап чораанывыс

  Бир-ле чайгы изиг хун турган. Бис эштеривис-биле аргаже каттаар деп дугуржуп алган бис.Шупту бичии хумуннар тудуп алгаш, аргаже каттап кириптивис.

  Аргага келгеш, кижи бурузу хой кат коруп кааш ыыт чок чыгдынып кириптивис.Мен аза бээринден корткаш, чанымда эжимден чыда калбайн чордум.

   Шупту саваларывысты долдуруп алгаш,оорушкулуг чаныпкан бис.

Ук созуглелдерни чогаатырып тургаш, албан ажылдап кылыр ажылдар:

1) Тоожуушкуннуг созуглелдин абзацтары-биле ажылды албан чорудары эргежок чугула.

а) Абзацтарнын санадыр, тунун ундуртур

б)Абзац бурузунун кыска утказын чугааладыр

2)Тоожуушкуннуг созуглелдин тургустунар схемазы-биле ажылды чорудар

а) Болуушкуннун эгезин чугааланар

б) Болуушкуннун хогжулдези кайыл?

в) Болуушкуннун тончузу кайыл?

В) Угаап боданыышкынныг созуглелдер

Бадыткап шынзыдар ужурлуг кол бодал ,ол бодалды бадыткаар чижектер, шынзыдып бадыткаттынган бодалдан унуп кээр туннел  деп  кезектерин эки билиндиргеш, угаап  боданыышкынныг созуглелдерни чогааттырып болур.Мында бир дугаарында угаап боданыышкыннын схемазын билиндирип алза эки.

1 Бадыткал-  чуге?-2  барымдаалар, чижектер- 3-туннел.Кандыг бодалды шынзыдып бадыткаарыл,барымдаалар, чижек-фактылар чуу болурул, кандыг туннел ундуруп болурул?.Бо ажылды баштай аас-биле кылдырар, оон чоорут бижимел кылдыртыр.

Чижээ:  «Тевек»

Тевек.

    Тевекти кижинин куш-шыдалын сайзырадыр оюн дээр.Ону ойнаарга кижинин шынганнары ажылдаар, кижиге куш немежир. Ынчан кижи  куштуг, моге болур.

  Эгезинде мындыг кыска угаап боданыышкынныг  созуглелдерни чогаатырып тургаш, ооредип чанчыктырар.Чоорту созуглелдернин хемчээлин улгаттырып, темаларын нарыыдадыр.

Созуглелдер-биле ажылдаанынын соонда, ам чогаадыгларны бижидип эгелээр.( чогаадыг-чурумал, чогаадыг- тоожуушкун, чогаадыг-угаап боданыышкын)

         Дараазында ажылдарнын хевирлерин кичээлдерде чорудуп турар мен. Бо ажылдарны болуктеп, чангыстап азы эштежип-даа тургаш кылып болур.

1) Карак – биле коруп тургаш кылыр ажылдар

  Кандыг-бир чуруктарнын дузазы-биле

* аас-биле диалогтар, харылзаалыг чугаалар чогааттырар

*харын-даа бичии чечен чугаалар чогааттырар.

2) Аас-биле дискуссиялар

   Ук ажылдын кол сорулгазы-уругларны дыннап чанчыктырар, бодунун бодалдарын хевирлеп болгаш илередип ооредир. Дискуссияларнын темаларын класс аайы-биле уругларнын назы-харынга дууштур кылып алыр. Чоокта школага  азы класска база оске-даа черге  болуп эрткен кандыг-бир хемчегнин дугайында азы бир-ле уттундурбас хун дугайында  чугаа кылып болур.Уруглар ынчан база боттарын ажыдып, сагыш-сеткилин илередип, чугаага  идепкейлиг киржир.

3) Чогаадыкчы ажылдар

А) Чогаадыг бижииири.Ук чогаадыглар янзы-буру хевирлиг бооп болур:

-амыдыралчы

-хооредиглиг

-номчаан, корген чуулунге ундезилээн

4)Поэзия минутазы

А) Бердинген темага кыска шулук чогаадыр

Тончу рифманы езугаар шулук чогаадыр

Коступ  келди-   Талыгарга  кызыл хаяа  коступ  келди,

 Чырып келди-  Таалаан сеткил улам-на дам  чырып келди.

Б)Бир шулукту аянныг номчуур.

Мында баштай кыска хемчээлдиг шулуктерден эгелеп алгаш, чоорту нарын, узун шулуктерни аянныг номчудар.

5) Дыл сайзырадыр оюннар

«Состу киир»

Даг артындан хун унуп келген, тайганын баштары (кандыг?) апарган.(алдын-сарыг). (Кандыг?) уе дужуп келген.(куску), (кайы?) чукче  куштар чанар.(хунгээр)

Чижээ:

-«Созуглелди чыг»

Домактарны шын туружунче салгаш, созуглелди тургузар.

-«Эдип-чазалга»

Домактарда чамдык утказы кызыы состерни оске сос-биле солуур.

Башкы хар чаапкан.Арга-арыг ам-даа чараш. Ыяштарда ам-даа бурулер бар.(артып калган) Шивилер чайгы уеден-даа артык ногаан костур. Долгандыр ыржым-на чуве.

-«Домакты делгеренгейжит».

 Делгеренгей эвес домактарны делгеренгейжидер.

Кус душкен- Алдын кус душкен.

Оолдар тооруктап чорупкан-Оолдар омак-хоглуг тооруктап чорупкан.

-«Чечен чугааны уламчыла»

Созуглелдин эгезин эки номчааш,боданып тургаш уланчызын бижиир.

Кыш дужерге,хаак маргылдаалары эгелээр. Орлан бо чылын эки белеткенгеш, хаак маргылдааларынга  киржир деп бодап алган….

6) Мини-эдертиг, мини-чогаадыглар

Бердинген состерни ажыглап тургаш, чогаадыг- миниатюра бижиир.

Чайгы арга

Куштар, уннери, арга-арыг, ыяштар, кат, тоорук, моогу,кээргеннер, сай, хуннун херелдери

   Кыска созуглелди номчуп бергеш, мини-эдертиглер бижидер.Ук эдертигни класска чогаатыргаш, бажынга бижимел онаалгага берип болур

7) Чуруктарга ундезилээн чогаадыкчы диктантылар

Чурук езугаар диктант бижиир

8) Маадырнын омунээзинден созуглелди чогаадыры.

Чижээ: Бистин ыдывысты Черликпен дээр.Ыдывыска ынаавыс-даа холчок…..

9) Илеткелдер.

   Кыска хемчээлдиг илеткелдерни 5-6 класстарга –ла  кылдыртып эгелээрге, чугаа сайзырадылгазынга улуг идиглиг.

Илеткелдернин темалары янзы-буру бооп болур:

Чижээ:

 Тыва дылда: Кылыг созу (Орус дыл –биле деннеп кылыр)

Демдек ады .Сан ады. Сос тургузуу.

Чогаалда: «Улегер домактар», «Тывызыктар»

Ооредилге чылынын тончузунде болза, «Мээн ынак маадырым», «Мээн ынак маадырларым»

10) Сценажыткан коргузуглер,шиилер.

Кыска сценажыткан коргузуглерни болуктер аайы-биле чогааткаш, ойнаарынга  чанчыктырар.Чоорту шиилерден, тоолдардан узундулерни, бир чогаалда чангыс азы ийи маадырнын чугаазын  сценажыткан коргузуг кылдыр ойнап кууседир ажылдарны чорудуп болур. Бо ажылдар уругнун чугаазын аажок сайзырадыр, дидим чорукка ооредир.

«Ном биле портфель», «Арзылан биле пар», «Кым эн ажыктыгыл?».

Туннел:

   Устунде айыттынган ажылдарны кичээл бурузунге ажыглаар болза, уругларнын аас болгаш бижимел чугаазы аажок сайзыраар.Ук аргаларны ургулчу кичээлдерге ажыглаарга, оореникчилернин кичээлдерге  сонуургалы бедиир. Оон ангыда боттарынын бодалдарын дидими-биле чиге, тода, чараш илередип чанчыга бээр.Оон уламындан ооредилгези бедик деннелче кодурлуп, янзы-буру моорейлерге чедиишкинниг киржирлер. Улус мурнунга шын чугааланып, бузурелдиг, дидим бодалдарын илередип билир болур.