Тыва дыл кичээлдеринде хүндүткел езулалдарының элементилерин ажыглаары
опыты и эксперименты на тему

Киирилде:

                 Кандыг-даа чон чурттап орар черлиг, чугаалажыр тускай дылдыг болгаш онзагай  ылгалыр  хүндү езулалдарлыг болур. Тыва чон эрте – бурун   шагдан бээр Соңгу Саянның, Башкы  Таңдының  аразынга, Азия диптиң төвүнге чурттап чорааннар. Ада – өгбениң  биске арттырып каан эң  улуг байлаа болза ТЫВА ДЫЛ, ынчангаш чүс – чүс чылдарда туруп келген, сайзырап келген болгаш салгал дамчып келген хүндүлел езулалы тыва чоннуң  бир ыдыктыг чаңчылы болгаш сагыыр сүзүглели  болур.

 Темазы: Тыва дыл кичээлдеринде хүндүткел езулалдарының  элементилерин ажыглаары.

Сорулгазы:

·        теоретиктиг билиглерни практика кырынга чөп ажыглаарының  чаңчылдарын чедип алыры;

·      хүндүткел езулалының  элементилерин тыва дыл кичээлинге ажыглаары;

·        долгандыр турар бойдуска болгаш ниитилелге хамаарылгазын база материалисчи үзел – бодалдарын  хевирлээри.

           Проблемазы: Кандыг-даа  методика  философия – биле харылзаалыг болур.

Теоретиктиг үндезиннери: Тыва дыл методиказы, өске тускай методикалар ышкаш, педагогика эртемнеринге хамааржыр болганда, дидактиканың ниити принциптери дыл башкылаашкынынга ниити удуртулга болур ужурлуг деп шылгараңгай педагог Ян  Амос Каменский бодунуң  үезинде онзалап айыткан турган. Ол бодалды орус дыл методиказының  үндезилекчилери Ф.И. Буслаев, И.И. Срезневский,К.Д. Ушинский болгаш өскелер-даа боттарының  эртем – методиктиг   ажылдарынга бадыткааннар.

         Ажылдың чугулазы болгаш практиктиг ужур – дузазы:   Дыл башкылаашкынынга дидактиканың  принциптери өзек удуртулга бээр болганда, оларны херек кырында өөредилгеге  боттандырган турарын  чуртта билдингир эртемден – методистер  А.В.Текучев, Е.А. Баринов, Л.П. Федоренко болгаш өскелер-даа боттарының ажылдарында бижип көргүскеннер. Ындыг болганы-биле тыва дыл башкылаашкынынга чугула херектиг чоннуң чаагай хүндүткелдиг чаңчылдарының элементилерин чүгле кичээлге эвес, класстан дашкаар ажылдарга, класс шактарында ажыглап болур.

 Ажылдың тургузуу: Киирилдеден, бирги эгеден, түңнелден, ажыглаан литератураның даңзызындан.

I-ги эге.

 Тыва дыл методиказы хөгжүп сайзыраарда, дидактиканың  дүрүмнеринге даянган. Бо дугайын эртемден – методистер  К.Х. Оргу база Х.С. Алдын-оол боттарыныӊ ажылдарында бижип көргүскеннер.

 Эртем езузу-биле болгаш практика кырында  бадыткаттынган тыва дыл башкылаашкынынга чугула ажыглаттынып турар дидактиканың мындыг дүрүмнери бар: медерелдииниң, көргүзүглүүнүң, эртемге дүүшкээниң, дес – дараалашкааның база теорияның практика-биле холбаалыының принциптери. Оон ыңай кандыг-даа методиктиг аргалар, методтар боду тыптып келбес, педагогиканың болгаш методиканың  практикага хынаттынган, эртем талазы-биле шынныг ниити принциптеринге үндезилеттинген болур.

1. Медерелдииниң принциви – өөренип турар чүүлдерин хандыр шингээдип алырын негеп турар дидактиканың принциви. Өөредилгеге чугула черни ээлеп турар принцип. Шылгараңгай педагог Ш.И.Ганелиниң үнелели: «… езу – барымдаалап доктаадып  алыры өөредилгеге ажык  чок, харын-даа хоралыг. Ынчангаш өөредилге чүгле ханы болгаш быжыг болур ужурлуг».  Башкының кылыр чуулдери: өөредир материалдың  ужур – дузазын, сорулгазын тода тайылбырлап бээр; өөреникчилерниң  сонуургалын, идепкейин оттуруптар чогдадыкчы методтарны дилеп тывар; тода, билдингир, ханы уткалыг тайылбырны бергеш, чижектер-биле бадыткаар, уругларның боттарынга четчир санныг чижектерни тыптырар; уругларга боданыр арганы бээр, түңнелди үндүртүр;  өөренген материалынга хамаарыштыр уругларны бодандырары-биле ЧҮГЕ? ЧЫЛДАГААНЫ ЧҮЛ? ЧИЖЕК-БИЛЕ БАДЫТКААРГА КАНДЫГЫЛ? дээн чижектиг боттуг харыы негээн айтырыгларны салган турар ужурлуг. Бо принципке хайгаарал методун ажыглавышаан,  мындыг онаалгаларны берип, ажылдап турар мен.

Онаалга №1. Чүве адының тодаргай, туугай болурун айтыңар. (ИКТ ажыглап болур).

А) Айтырыг – харыы.

1.Кижиниң чурттаар оран-савазы?         ( Бажың азы  өг)

2. Куштуң чурттаар чери?                        ( Уя)

3. Өргениң чурттаар чери?                       (Үңгүр)

4. Адыгның кыштаар чери?                      (Ижээн)

Б) Бо бүгү кандыг чүве ады болурул?     Харыы:  Тодаргай чүве аттары, чүге дизе караавыс-биле көруп турар бис.

№2. Кижилерниң аразында харылзаазын көргүскен чүве аттарындан тывыңарам, уруглар, козенектерни долдуруп көруңерем.

    Харыылары: найырал, бузурел, ынакшыл, идегел.

№3 Кижилерниң сагыш – сеткилиниң байдалын көргүскен чүве аттарын тодарадып тывыңарам, уруглар.                                                                            

 Харыылары: өөрүшкү, муңгарал, хомудал, адааргал, кээргел.

         Бо кандыг чүве аттары чүвел, уруглар? 

           Харыы: Туугай чүве аттары,  чүге дизе бо чүве аттарын караавыс-биле көрбейн, думчуувус-биле чыттавайн турар бис.

2. Көргүзүглүүнүң принциви. Ук принципке үнелелди , бир-ле дугаарында, шылгараңгай педагогтар Я.А.Каменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский бергеннер. Авторларның бижээн эртем-шинчилел ажылдарындан алырга, уругларга кичээл бүрүзү көргүзүглүг болур  ужурлуг деп санап турар. Эртемден- педагогтарның бо бодалдары амгы үеде өөредилгениң  чугула негелдези болуп, башкылаашкынның шынарын бедидериниң  бир онзагай аргазы болур.

           Бо методту  ажыглаарда ИКТ ажыглаарга кончуг чедимчелиг. Чуруктарны көргүскеш, домактар чогааттырар, кроссворд тыптырар, үнү чок диктант бижиттирер дээш, оон-даа өске ажылдарны кылдырып болур, башкының чогаадыкчы ажылы негеттинер.

1.            2. 

1-ги чурукка хамаарыштыр чогаадыг бижиттирип болур: «Уткулга», «Чолукшулга» дээн ышкаш. Чүве аттарынга үнү чок диктант бижиттирип болур. Чуруктун ады «Шагаа» , Чижээлээрге, чолукшулга, кадак, национал хеп: бөрт, тон, кур дээш, өөреникчилер чүнү көрүп турар шуптузун бижип кээрлер.

2-ги чурукта 1.хөгжум - херекселдери: игил, бызаанчы,…

                       2.Бо кижилерниң мергежилин чүү деп чугаалаар бис. (Хөгжүмчүлер)

3. Эртемге дүүшкээниң  принциви херек кырында амыдыралга боттандырары башкының дыл талазы-биле билииниң  деңнелинден  база шилип алган методтарындан, аргаларындан дорт хамаарылгалыг. Ол билиглерни уругларга дамчыдып бээриниң  методтарын, аргаларын чогаадыкчы езу – биле шилип тывар апаар. Оон ыңай программада кирбээн, бадыткаттынмаан теория айтырыглары – биле  өөреникчилерни өскээр чардыктырбас, башкының сөс – домаа, чугаазы уругларга үлегер болур.

           4. Дес-дараалашкааның  принциви – билиринден   билбезинче, бөдүүнүнден нарынынче  шилчип  тайылбырлаарын негеп турар дидактиканың принциви. Тыва дылдың школа программазы бо принцип езугаар тургустунган.

Ыры: «Шагаалаал», сөзү: Ч.Чүлдүмнүү, аялгазы: С.Бюрбении

Бо ырыны салып бергеш, онаалгаларны берип болур. (Сөзүн ИКТ-ге бижип күргузуп бээр)

Онаалгалар:

 №1.Бо ырыны кайы үеде ырлаар бис? Харыы: Шагаада

№2. Ыры чүнүң дугайында ырлап турарыл? Харыы: Шагаа байырлалының утказын дамчыдып турар.

№3. Качыгдаашкын залогу кирген сөстерни тывыңарам.( –л,ыл,- тыл, -тук)

Салыыл, чалаал, шагаалаал, чажаал, сзуглээл, чуңгулаал,алыыл, солчуул, чолукшуул.

№4. Сөс бүрүзүнүң утказын дамчыдыңар.

№5. Укталган чүве адын, демдек аттарын ушта бижээш тургузуун сайгарар.

№ 6. Укталган сөстерниң утказын дамчыдар.

         5. Теорияны практика-биле холбаарының принциви. Башкылаашкынның амыдырал – биле холбаазын болгаш школага алган теоретиктиг билиглерни практика кырынга, ажыл-бүдүлгеге база хөй-ниити амыдыралынга  ажыглап билген турарын   чедип алыр.

Сөзүглел-биле ажыл. Диктант «Медерелдиг бижи».

                Хүндүлел езузун сагыыры дээрге ажы-төлдү эптиг – эвилеӊ, ак сеткилдиг болгаш мөзүлүг кижилер кылдыр кара чажындан кижизидип доруктурары болур.  Ада – өгбениӊ арттырып каан хүндүлел езулалдарын ыдыкшыдып көөрү дээрге чоннуӊ төөгүзүн хандыр билип алырыныӊ база бир аргазы болур. (М.Кенин-Лопсан «Хүндүлел езулалдары»)

Онаалгалар:

№1. Сөзүглелдиӊ утказын дамчыдыӊар. Аттан бериӊер.

№2. Хүндүлел, ыдыкшыдар деп сөстерниӊ тургузуун сайгарыңар.

№3. Нарын сөстерни ушта бижээш, морфологтуг сайгарылгазын кылыңар.

№4. Ыдыкшыдар деп сөстүң синонимин тывыңар.

Чурук-биле ажыл:

№1. Чурукка аттан бериңер. («Кожамыкка кончуг-ла мен…», «Тоолдажыылам» дээш өөреникчилер боттарының көрүжү-биле чогаадып чоруй баарлар).

Синтез аргазы – аңгы-аңгы кезектерден бүдүн чүве тургузар арга. Бо арганы ажыглап мындыг онаалгаларны берип болур.

№2. К,к, а,да. Ч,л,у,к,ш,о,у,р,у.

А) Тыва езуга хереглээр пөс-таавы   ( кадак) 

Б) шагаа бүдүүзүнүң бир езулалы  (чолукшууру)                                                                                                                                             

 Түңнел

Теоретиктиг билиглерни уругларга дыл болуушкуннарын анализтедип, деңнедип, бөлүктедип тургаш, грамматиктиг сайгарылгаларның бүгү хевирлерин үргүлчү кылдырып тургаш шингээттирер.

Метод дээрге башкы биле өөреникчиниң аразында харылзажырының аргалары. Аргаларның дузазы-биле өөреникчилер билиглерни, мергежилгелерни, чаңчылдарны шингээдип алыр, оларнын үзел-бодалдары хевирлеттинип тургустуннар, боданыр чоруу сайзыраар  [1]. Мээң ажыглаан методум профессор Лилия Прокофьевна Федоренконуң бөлүктээшкининден теоретик – практиктиг методтар: сайгарылгалар, диктантылар, хайгаарал, өттүнүг, домактарны эде кылыры, чогаадыры. Быжыглаашкын үезинде ажыглаар.

         Бижиттинмээн хоойлу –дүрүм  болган ыдыктыг чаагай чаңчылдар, сагылгалар, езулалдар, езу-чаңчылдар, ужурлар тыва чоннуң шаг-төөгүден тура уруглар кижизидилгезинге мөөң улуг күш бооп келген [5]. Шаг-төөгүден сагып келген езу-чаңчылдарывысты аныяк өскенге дамчыдары бистиң дорт хүлээлгевис болганда, ооң элементилерин кичээл санында ажыглап, ону билиндирип турар болзувусса, келир үениң салгалындан тыва овурну кажан-даа салбас бис деп ажылымны доостум.

  Литературанын данзызы:

1.Г.Д. Сундуй , Г.К. Ондар Улусчу педагогика

2. К.Б. Март-оол «5-9 класстарга тыва дылды башкылаарынын методиказы»

3. Чап Чулдум Шагаам – сузуглелим, Кызыл-1999

4.Иргит Самбуу  Тыва оюннар, кызыл- 1992

5. Монгуш Кенин-Лопсан Тыва чанчылдар, Кызыл- 2000