Исследовательская работа "Күүкд улсин туск үлгүрмүд"
учебно-методический материал

Зура:

1. Нүр үг
2. Үлгүр – хальмг амн үгин зѳѳр

1. Үлгүрмүд күүнә җирһлд

3. Күүкд улсин туск үлгүр
4. Ашлвр

1. Нүр үг

Хальмг улс эврәннь келндән эңкр хару. Ямаран чигн төрәр: олна дундын, бийиннь зөв күрглһнд, хәру өглһнд, нань чигн үгмүд келсн цагтан үгин цецн болн чинртә тоотынь орулҗ, кееһәр чимҗ келхдән кезәд чигн дурта. Тегәд чигн хальмг келнлә таньлдсн талын келн әмтн: номтнр, делкә эргҗ күүнә һазр-бәәр, бәәдл-бәрц шинҗлдг улс хальмг келнлә таньлдсн хөөнән эднә келн «цецгәргсн» сәәхн келн гиҗ келсмн. Хальмгин амн урн үгин заагт ончта орм үлгүрмүд, ахр келврмүд болн тәәлвртә туульс эзлнә.

Үлгүрмүд, ахр келврмүд болн тәәлвртә туульс – хальмг әмтнә келнә мергн билгәс үүдсн, ухананнь эңкр сәәхн товчлврмуд. Эдниг бүрдәсн улс җирһл тодрхаһар үзснә, терүнд дамшсна ашд, тер җирһлиннь һалын заляс ончта тоотынь цецн тоолврар, үгин сәәхн силвүрәр нәәрүлҗ, күүнә экнд хадгдмар, келҗ бүрдәсн улс. Үлгүрмүд, ахр келврмүд болн тәәлвртә туульс олн әмтнә җирһлин тууҗин мөнкин дахульнь болҗ, цаг-цагарнь җирһлин бәәдл-бәрцд күүнә ухан-хәләцд, шин үзл-бәрцд ямаран сольвр орна, тедниг шинҗтәһәр темдглдг бәәсмн.

2. Келхд үлгүрмүд гүн шинҗтә болн гүн ухан-утхта болдг учрар хальмг үлгүрт: – «Сурһмҗиг әмтнәс авдг, ухаг үлгүрмүдәс авдг» – гиҗ келгднә. Үлгүрмүд гүн ухан-утхта деерән, ташр күүнә уха хурцар авлгч урн-үгин эсвстә болдг учрар, күн болвас, күүнд медгдх кевәр уха орулҗ келхин кергт, үлгүрлҗ келнә.

Аль келн әмтн болв чигн үлгүрмүдтән дурта. Үлгүрлҗ келдг улс таасҗ күндлнә. Иим учрар хальмг үлгүрт: «Уулын харцх шовун уулан темцҗ нисдг, угта эцкин көвүн үлгүр бәрлдүлҗ келдг»,– гиҗ келгднә.

Җирһлиннь тууҗдан күмн әмтн альк болвчн ишкдлдән үлгүрт, ахр келврт, тәәлвртә туульд темдглҗ тодлад, җирһлд учрсн сән тоотднь килмҗтә болдгар, му тоотднь дурго болһҗ, уга болһдгар сурһмҗ өгәд бүрдәгдсн, :күмн әмтнә гүн тоолврта ухана болн келнә зөөр. Эдн, цаг-цага җирһлин йоста тольнь. Үйәс үйд келгдәд, олн әмтнә бәәдл-җирһлиг ниицәрүлҗ, ухан седклиннь килмҗиг эдн батрулна.

Хальмг күч-көлсч әмтнә үлгүрмүдин учр-утхнь җирһлд сән-сәәхн йовдл, бәәдл бүрдәхин кергт, ухалҗ йовсн чееҗиннь киләсн. Тегәд чигн келхд хальмг үлгүрмүдт: мергн-цецнә тускар, эрдм-герлин тускар, ни-негнә тускар, зөрмг-чиирг баатр йовдлмудын тускар һарһгдсн үлгүрмүд нурһлҗ элвг болна. Болв хальмг әмтн урд хуучна цагт байн-нойна, гелң-хувргин даҗрллһнд бәәсн учрар, – хулха, худл, хов, хуурмг, мек, аля йовдл гисн юмн күүнд тушаһан хальдадг бәәсн учрар, эн тоотыг бурутхҗ, җирһлд харшатаһинь темдглҗ келгдсн үлгүрмүд чигн олн.

2.1. Үлгүрмүдт мергн-цецнә туск икәр келгднә. Эдн заагт күүнә өдр-бүрин җирһлин тускар чигн, цуг олна җирһлин тускар чигн, орчлңгин йосна тускар чигн, ик цецн ухата үлгүрмүд бәәнә: келхд иим сурһмҗта: «Әрвлсн-әмнд туста», «Болх күүнд, бор туула», «Бийән һурв эргүлчкәд, тигәд кү кел», «Гер мал уга күн, гендн нохаһас дор». «һалу дахад турлаг уснд унҗ үкҗ», «Давсн хуриг занч авч некдго», «Икәр мед, баһар кел». Эн үлгүрмүд оң-оңгстан учрта, болв кен күн болвчн эднәс иштәһәр бийән күн кевәр бәрхд, эдн цуг чик уха зааҗана.

Хальмг үлгүрмүд му нернәс хол йовхиг чигн сурһна. Бийән чикәр бәрсн күн олна җирһлд туста. Тегәд чигн му нернә тускар үлгүрт иим шүрүтәһәр келгднә: «Му нертә җирһхәр, сән нертә үксн деер», «Нерн үкхәр-бий үкг». «Үнән келсн, үкл уга».

Җирһлдән сә кеһәд, олн әмтнд туста йовдл бүтәһәд, җирһлин бийнь сән-сәәхн хаалһар йовад, олн-әмтн амулңг, байрта сәәхн бәәхин кергт тусан күргсн күүнә нерн кезәд чигн алдршгог чигн үлгүрмүд темдглнә: «Алтн кедү кевтв чигн-өңгнь хүврдг уга, алдр күмн үкв чигн-нернь мартгддг уга».

Үлгүрмүд үр-иньгин седклин цевр үндс батрулҗ товчлна. Энүнә туск үлгүрмүд кецү эңкр әрүн-седклтәһәр келгднә: «Иньгәсн салсн күн саначрхг, иҗләсн салсн мөрн-инцхәмг», «Иньгәс-нүдн хөөһдго, шархас-һар хөөһдго».

Күн гисн юмн хоорндан ни-негн, эңкр иньгллһәр бәәсн деерән, нег-негндән дөң-тус күргсн улм сән. Тер учрар үлгүрмүдт келгднә: «Демч шаазһа ху бәрдг», «Дөң-демәр юн чигн бүрддг», «Шовун далваһар, күн-дөңгәр».

Күүнә заңг-бәәр гисн ик чинртә, сән болхла тер күүнд цуһар дурта болдг, тер учрар: «Замг сәәтәд заһсн хурдг, заң сәәтәд күн хурдг»,– гиҗ келгднә.

Хальмг үлгүрмүдт  санан-серл, сев-селвг уга бәәлһн әмнд харш. Күн тиим болхла, әмндән чигн тус уга, олнд чигн тус уга. Үлгүрмүд иим күүнә тускар иигҗ келнә: «Амн чик үгчн уга , амнд авх тәмкчн уга» – гиҗ. Хальмгин йөрәлд «өглһнә эзн болҗ йов» гиҗ келгддг. Хальмг олн әмтнә седклин нег сән халхнь хатуч биш, күүнд дөңг үзүләд йовдгт бәәсмн. Ик кезәнә чигн хальмг әмтнә бәәдл җирһллә таньлдсн талын келн әмтнә делкә эргдг номтнр, йирин улс чигн энүгинь темдглҗ келдг бәәсмн. Энүнә тускар хальмг үлгүрмүд чигн медүлнә. Келхд: «Авсар-байҗдго, өгсәр-угарьдго», «Даарснд-һал түл, өлсснд-хот ке», «Күн күүнд өгдмн биш, бийдән өгдмн». «Хармнҗ байн болх уга, өгч яду болх уга. Урд цагмудин тууҗдан, дән-дәәснлә зуд, зовлңгла харһад йовдг әмтндән, кезәд чигн, тер дотр угатя ядудан, түрүлә харһсндан дөңг-нөкд болад йовсн улс иим болл уга бәәшго бәәсмн.

Хуучна йосна цагт хальмг күч-көлсч әмтн, байн нойндан даҗргдад, орчлңгин чигн аюлас түрү-зүдү үзәд, угатян күчр зовлң әмндән дааһад бәәдг бәәсн учрар үүнә тускар салу туслң үлгүрмүд чигн бүрдсмн. Эн тоотыг үлгүрмүд тодрха темдглҗ, угатян күчр зовлңта бәәдлинь иим үлгүрмүд үзүлнә: «Маңнаннь көлсән тавгтан түркәд, тавгиннь көлсән маңнадан түркәд», «Туһлын туруһар ус ууһад, туурһин хаһрхаһар нар үзәд», «һазр орта, толһа дертә».

Өнчн көвүдән хальмг әмтн кезәд чигн җирһл иткүлгч селвгәрн дөңгән күргдг бәәсмн. Эннь бас үлгүрмүдәс үзгднә: «Мәәлә, мәәлә бәәҗ мал болдг, ууля, ууля бәәҗ күн болдг», «Күн өнчндән үкдго, ноха һүрәдән үкдго», «Өнчнә кишгнь-өвртнь».

Хальмг күч-көлсчнр байн, нойн, шаҗң, хувргт иткл уга, дурго бәәсиг үлгүрмүд салу үзүлнә: «Байн күүнә уңһн дааһн эрк, угатя күүнә күүкн, көвүн эрк», «Байн күн баатрхмта», Нойна хәәрн-нохан зо деерк цасн мет», «Хан күүнд хазар уга, нойн күүнд ногт уга», «Гөрәсн идг иктәд тарһлдг, гелң үкл иктәд байҗдг».

Элгн-садндан хальмг күн эңкр чигн, кемр му элгн-садн болхла дурго чигн. Келхд эңкр болхла иигҗ келгднә: «Гүн догшн болвчн - уңһан ишклдг уга, хун догшн болвчн-өндгән хамхлдг уга», «Күн-үрнәннь төлә, хөн-сүүлиннь төлә», «Өңг-өгр, элгн-бат». Му элгнә тускар: «Зөв эс медсн саднас, зөрлцсн дәәсн деер», «Төркән һолсн күүкн му, төрлән һолсн көвүн му». Минь эн үлгүрмүд элгн-садна туск зәрм халхинь көндәнә. Талын учр-утхта үлгүрмүд бас дала.

3. Күүкд улсин туск үлгүрмүд болн цецн үгмүд

Нарт делкә деер бәәх келн-әмтн цуһар онц эврәннь тууҗта, эврәннь билгин зөөртә. Хальмг улс бас келнә ут байн сәәхн тууҗта болн зөөртә. Хальмгуд дунд үг келсн цагтан үгин цецн болн чинртә тоотынь орулҗ, кееһәр келхдән дурта улс олн.

Хальмгин амн урн үгин зөөрт нег ончта орм үлгүрмүд болн цецн үгмүд эзлдгнь мөн. Эдниг тодлҗ, келндән олзлхла, күүнд туста болхнь маһд уга.

Күүкд улсин туск хальмг үлгүрмүд болн цецн үгмүд номтнр салу хәләҗ эс шинжлсмн болвчн, эдниг мергн-цецнә, эрдм-герлин, ни-негнә болн худл, хов, хуурмг, аля йовдлын туск төрәр хуваҗ болхмн.

Күн болһн эк-эцкәсн төрәд, өсәд, күүнә ээмд күрдг. Үрән эк-эцкнь амндан зууһад, татад-мааҗад, сурһад-сундлад, кү кеҗ авна.

Адһм уга экнр бичкн күүкдән сурһдг бәәҗ. Күүкд күн эврәннь ээм деерән зөвәр ик герин көдлмш кедг, даадг бәәҗ.

Хальмг келнд күүкн гидг үг хойр чинр утхта болна: 1) девочка, девушка, девица; 2) дочь, дочка.

Хальмг үг «эм»:

1) обозначает лицо, противоположное мужчине по полу; та, которая рожает и кормит грудью детей — жешцина;

 2) обозначает женский пол;

3) характеризует взрослого человека, в отличие от девочки, девушки.

Күүкд улсин туск үлгүрмүдин болн цецн үгмүдин төр хаһлх арһ хәәһәд, ахрар шинҗлхләрн, эдниг ташр баг-багар хуваввидн: күүкн (дочь), гиҗгтә күүкн (девушка), келсн күүкн (невеста), гергн (жена), эм, күүкд күн (женщина), бер (невестка), эк, ээҗ (матъ), хадм эк (свекровь, теща), эгч, дү күүкн (сестра), баавһа (баба), эмгн (старуха), көгшн күүкн (старая дева), белвсн (вдова). Хамгин өргнәр эм, күүкд күн (женщина), гергн (жена), эк, ээҗ (матъ), күүкн (дочь) олзлгдна.

Күүкд улсин туск хальмг үлгүрмүд болн цецн үгмүд иим әңгүдт хувагдв: өрк-бүлин (гергн, бер, хадм эк), социальн-бүлин (герин эзн күүкд күн, белвсн, көгшн күүкн), төрл-садна (эк, ээҗ, күүкн, эгч).

Хальмг келнд сән болн му гергдин туск үлгүрмүд болн цецн үгмүд харһна:

«Эмин мууһар гер баргддг, эмәлин мууһар дәәр һардг»

(Из-за плохой жены дом разоряется, из-за плохого седла появляется ссадина на спине коня),

«Эврә гергн эмгн болҗ үзгддг, күүнә гергн күүкн болҗ үзгддг»

(Своя жена видится старухой, а чужая — девушкой),

«Ховдг гергтә күн харита шөл уудг уга»

(У кого жадная жена, тому не есть жирного супа).

Хальмг улсин зәрм үлгүрмүд болн цецн үгмүд талын келнд орчулгдхш. Үлгүрнь: «Йисн көвү һарһсн эк ик герин деед бийд суудг»

(Мать, родившая девять сыновей, занимает почетное место в большом доме),

«Өөд сәәтин хѳѳмрт су, эк сәәтин күүк ав»

(Садись на почетное место в юрте, где оно хорошее, бери в жены девушку, у которой мать хорошая),

«Өмсн өтлҗ һулмтин зуд, күүкн өтлҗ герин зуд»

(Старая зола – помеха для тагана, старая дева – обуза для семьи).

Хальмг улсин үлгүрмүд болн цецн үгмүдт күүкн, гиҗгтә күүкн кесг зүсн герин көдлмш кедг бәәҗ: зурһан-долата болхларн күүкд герән ахулад, ноос түүһәд, өөмс, беелә өлгдг, юм уйдг, хатхмр хатхдг бәәсмн. Юм кехдән бичкн көдлмш болвчн күүкд бийдән учр-утхнь тодлҗ авх зөвтә: бичкн күүкдт нөкд болад, бас дү көвүһән, дү күүкән хәләһәд, хотынь өгәд, эднтә наадад, унтулад бәәдг бәәҗ:

«Күүг хаалһд тань, күүкиг гертнъ шинҗл»

(Путника узнай в пути, девушку оцени в доме родителей),

«Көвүг – үүрәрнь, күүкиг – үүләрнь».

(Молодца определяют по его друзьям, а девушку – по ее рукоделию).

Зәрм үлгүрмүдт, цецн үгмүдт мана келн-улсин заң-бәрцин, авъясин тускар келгднә:

«Күүкән өгсн күн сиикән чигн өгдг»

(Отдавая дочь,замуж, отдают и ее серьги),

«Күүкн одсн талан, чолун цоксн талан»

(Девушка едет туда, куда выдают замуж, камень летит туда, куда бросят),

«Хәрсн күүкн халулсн цә мет»

(Девушка, которая вернулась от мужа к родителям, подобна подогретому чаю).

Хальмг улсин үлгүрмүдт болн цецн үгмүдт аврлт уга, худлч, бийрхг, ик саната, бурмтха, һацата, зүткә болн нань чигн бурушагч, хаҗһр, му йовдл харһсн күүкд улсин тускар бас келгднә:

«Һуңшад бәәдг экнрәс хол йов, җолаһан цокдг мөрнәс хол йов»

(Держись подальше от женщины, которая ворчит себе под нос, держись подальше от коня, который лягает своего коренника),

 «Уурһд уга мөриг бәрчкв гиҗ бичә бод, урглад уга экнриг авла гиҗ бичә бод»

(Если конь не пойман ургой, не думай, что его поймал; если девушка не сосватана, не думай, что она твоя),

«Эмин мууһар гер баргддг, эмәлин мууһар дәәр һардг

(Из-за плохой жены дом разоряется, из-за плохого седла появляется ссадина на спине коня),

«Цах шовун чалъчагтан дурта, цалдң баавһа үүлдән дурта»

(Чайка любит ходить по мелководью, а легкомысленная женщина любит ходить по гостям),

«Күүкд күүнә үснь ут болв чигн, ухань ахр»

(Волос долог, да ум короток).

Күүкд улсин җөөлн заң, сәәхн, сән шинҗ, чинр медүлҗәх үлгүрмүд болн цецн үгмүд олар харһна:

«Эм күүнә үг хаашта кергтә болдг»

(Слово женщины порой бывает уместным и нужным).

 Хальмгудт күүкд улс эврәннь өрк-бүлдән ямр чинр зүүҗәхнь иим үлгүрмүдәс медҗ болх:

«Сән гергн герин залмш, сән селвг ухани сергмҗ»

(Хорошая жена – порядок в доме, хороший совет – радость и утешение),

«Сән гергн –герин чимг»

(Хорошая жена – украшение дома).

Күн болһн тәвсн зурата болдг. Күн төрәд, нүдән секәд, орчлң үзәд, эн орчлңд бәәһәд, йоста күн болҗ өсәд, цааранднь эврәннь җирһлин хаалһан эклдг зөвтә. Күн болһна җирһлин хаалһд өрк-бүл ончта юмн.

Хальмг күүкиг, экиг күн өндр көшә деер тәвҗ, бумб мет тевчнә. Өрк-бүл бүрдәҗ хадһлҗах күүкн бәәсн учрарнь күүкн күн – эк. Хальмг амн үгин билгт экин туск иим үлгүрмүд болн цецн үгмүд харһна:

«Күүнә экн – ээҗ, усна экн – булг»

(Начало людей – мать, начало воды – родник),

«Экин санан - үрнд, үрнә санан – көдәд»

(Мысли матери о детях, мысли детей – о степи),

«Ээҗин седкл үкхләнъ меддг»

(Кем была мать, понимаешь после ее смерти),

«Экинъ хәләҗ күүкинь ас, ааһинь хәләҗ хотынь у»

(Прежде чем сватать девушку, присмотрись к ее матери, прежде чем приниматься за еду, присмотрись к посуде),

«Экинь хәләж күүкинь ас, эцкинъ хәләц күүнд од»

(Бери девушку, присмотревшись к ее матери, выходи замуж, присмотревшись к его отцу),

«Күүкн сән болхла, экиннь нер һардг, көвүн сән болхла, эцкиннъ нер һарһдг»

(Хорошая дочь прославит имя матери, а хороший сын – имя отца),

«Ээҗин ачиг кезә чигн хәрүлҗ болш уга»

(Заботу матери никогда ничем не отплатить),

«Ээҗин ачиг алъхн деерән мах чанҗ өгв чигн хәрүлҗ болш уга» (Материнский долг ничем нельзя отплатить, даже, если попытаешься сварить на ладони мясо и подать),

«Үртә күн өөдлдг, үндстә модн намчлдг»

(Человек, имеющий детей, поднимается, дерево, имеющее корни, покрывается листвой),

«Үрн уга күүнә чееҗ харңһу»

(У бездетного человека темно на душе),

«Үрн уга эк-эцк махн уга ясн мет»

(Родители без детей, что кость без мяса).

Күүкд күүнә үлгүрмүдин болн цецн үгмүдин һол төрнь дала биш. Цуһар эдн ик тоомсртаһар, тодрхаһар экин, өрк-бүлин чинриг үзүлҗ медүлнә.

4. Амн урн үгин билг келн әмтнә бәәдл-җирһлин, авъяс – заӊшалмудын герч, сурһмҗллһна, медрлин булг, бодин болн оюни сойлын көрӊ. Амн зокъялын хальмгудын нег дурта гисн зокъямҗнь – үлгүр. Олн җилин туршарт үлгүр чинрән геелго, әмтнә ухан-седкл авлҗ, амн урн үгин билгин уурхан саӊ болад хадһлгдсмн.