Мастер-классы по родному (тывинскому) языку «Тѳрел сѳстер» (Однокоренные слова»), лексика 5 класс; «Чаңгыс-чугула кежигүннүг домактар» (Односоставные предложения»), синтаксис 7 класс.
план-конспект урока (5 класс)

                       Мастер-класс «Төрел сөстер. Чогаадылга кожумаа».

5 дугаар класска тыва дыл эртеминге чаа тема

өөредириниң кичээли.

        Сорулгазы:

1. Төрел сөстер деп эге класстарга өөренген билиинге даянып, оларның чогаадылга кожумааның дузазы-биле тургустунарын өөредири.

2. Чогаадылга  кожумааның  дузазы-биле  төрел сөстерниң  тыптыр  аргаларынга даянып тургаш, уругларның бижимел болгаш аас чугаазын сайзырадыры;

3. Бодунуң төрел угун 5 ада салгалынга чедир билир болур ужурлуг деп чүүлдү уругларга билиндири болгаш төрел улустуң аразында хамаарылгазының дугайында кижизидилге ажылы.

Дерилгези: өөредилге ному, кыдырааштар, сигналдыг карточкалар, чуруктар.

Кичээл кыйгырыы: «Кижи чурттуг, куш уялыг».

Техниктиг дерилгези: мультпроектор, экран.

Кичээл чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Сорулгазын дамчыдар.

2. Катаптаашкын.

1. Катаптаашкын айтырыглары:

- Сөс деп чүл?

- Утказы кандыг болурул?

- Төрел сөстер деп чүл?

- Ыяш биле сөстерниң  чүзү дөмей болуп турарыл? (капсырылга 1)

     III.  Чаа тема.

    1. Төрел сөстер.

2. Тыва дылда төрел сөстер чогаадылга кожумааның дузазы-биле тургустунар. (чоок кижилери, ада-иелериниң төрелдериниң аттары база адаар аттыг болур:

Чижээ ие төрели – даай-ава, даайы, күүйү,  ада төрели угбай, акый дээш оон-даа өске.

3. Укталган кожумактыг дөс дээрге дазылга  чогаадылга кожумаа немешкеш, чаа баштайгы турган утказынга дөмей эвес сөстерниң тургустунуп кээри-дир. Чижээ: (капсырылга 2)

Аң- дириг амытан – чүве ады;

Аңчы – аңны адар кижи – чүве ады;

Аңныг – аңнар бар чер – демдек ады- хамаарылганың;

Аңзыг – аң ышкаш – демдек ады – шынарының;

Аңна- аңны боолаары – кылыг сөзү.

IV. Быжыглаашкын

1. Бердинген кожумактардан чаа сөстер тургузар: «Кым хөйнү тыварыл?» (капсырылага 3).

-кчы, -кчи,-кчу,-кчү…;

-чы, -чи,-чу,-чү…;

-чын, -жын, …;

-ден, дин…;

-аш;

-к.

2.  Эң-не хөй сөс чогаадыр кожумакты чүү дээрил?

Чижектери, түңнээр.

3. Чурук-биле ажыл (капсырылга 4).

Ажыл-агый, мергежил аайы-биле чогааттынып келген сөстер.

IV. Онаалга.

1. «Кымның ыяжы эң-не будуктугул? деп чогаадыкчы онаалга – чуруп тургаш кылыр.

2. Мергежилге  73  арын 25.

V. Түңнел.

Мастер-класс: Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында   билиг.

Сорулгазы: 

1. Өөреникчилерге чаңгыс чугула кежигүннүг бөдүүн домактар дугайында эге билигни базы ооң хевирлери-биле  таныштырары;
2. Чаңгыс чугула кежигүннерлиг домактарны бижимел болгаш аас чугаазынга шын ажыглап өөрениринге чаңчыктырып сайзырадыры;
3. Төрээн чериниң  чурумалдыг чараш бойдузун үнелеп билиринге кижизидери.

Дерилгези: мультпроектор, ребустар, таблица, даяныр схемалар.

Кичээл чорудуу:

Ι. Организастыг  кезээ.

ΙΙ.Катаптаашкын.

а/. Катаптаашкынга айтырыглар:

    - ийи чугула кежигүннүг домактарга катаптаашкын.

ΙΙΙ. Чаа тема.

а/ Словарь-биле ажыл.

б/. Дүрүмнерин чугаалаары.

в/.  Чаңгыс чугула кежигүннерлиг домактарның ажыглалы:  карточкаларга тыва улустуң аас чогаалының хевирлеринде кирип турар чангыс чугула кежигуннуг домактарнын хевирлерин айтыр.

1. Тодаргай арынныг – аас чугаа хевиринден - кожамык, үлегер домактар…
2. Тодаргай эвес арынныг – алгыш-йөрээлдер, йѳрээлдер…
3. Арын чок – хоруглар, бойдустуң болуушкуннары.
4. Ат домаа- чалбарыг.

Физминутка.

ΙV. Быжыглаашкын.

а/. Мергежилге 144 – бижимел-биле чарыш. Бѳлүк аайы-биле чарар.

1-ги бѳлүк  - Тодаргай арынныг

2-и бѳлүк – Тодаргай эвес арынныг,

3-кү бѳлүк  -  Арын чок.

4-кү бѳлүк  – Ат домаа.

       /Физминутка/

Шылай  берген  карактарның,

Шыңганнарын дыштандыраал!

Чаза аартыр шыйып алгаш,

Чеди санга чедир санаар,

Ооң соонда ажыткаштың

Ол-ла черже кѳрүп  алгаш,

Чеди санга чедир санаар.

Ам бир катап дооза кылгаш,

Аай-дедир кѳрээлиңер.

б/.  Быжыглаашкын айтырыглары:

- Чаңгыс чугула кежигүннүг деп чүге ынча дээнил?

- Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар кандыг хевирлерлиг болду?

- Кол сөс хевирин чүү дээр бис, чүге?

- Сөглекчи хевирлиг домактар кандыг-кандыг болур болду?

- Чүге тодаргай арынныг дээрил?

- А чүге тодаргай эвес арынныг?

- Чүге арын чок дээн?

 V. Онаалга:

•  Мергежилге   – бижимел-биле.
• Синквейн «Ава»,
• Байыр чедириишкини чогаадыр:  «Сеткилимниң ханызындан…» - онаалгаларны күзели-биле шилип алыр.

VΙ. Түңнел. Демдектер  салыры.