Грамматиктиг сайгарылга
учебно-методический материал по теме

ФОНЕТИКТИГ  САЙГАРЫЛГА.

1. Сѳсте чеже үжүк, үн, слог барыл?
2. Слогтар ажык бе, хаалчак бе?
3. Үн бүрүзүнүӊ сайгарылгазын кылыр.

Ажык үн – узун бе, кыска бе азы ѳк-биле    

                     адаар бе; кадыг, чымчаан то-

                     дарадыр; дыл соонуӊ бе, дыл

                     мурнунуң бе, айтыр; эрин-

                     биле адаар, адавазын айтыр.

Ажык эвес үн – бѳлүүн айтыр:

(күштүг а/э.үн, дүлей;

кошкак а/э.үн, дүлей азы ыыткыр;

аяар а/э.үн, ыыткыр).

МОРФЕМНИГ

САЙГАРЫЛГА.

1. Сѳстүң дазылын тывар.
2. Сѳстүң кожумактарын айтыр:

• чогаадылга кожумаа;
• хевир тургузар кожумактар (чүве адының чассыткан, бичелеткен хевириниң кожумактары; кылыг сѳзүнүӊ залог, вид кожумактары);
• ѳскертилге кожумактары (сан, хамаарылга (арын), падеж кож-ры);

3. Дѳзүн айтыр (укталган дѳс бе азы укталбаан дѳс бе).

ЛЕКСИКТИГ САЙГАРЫЛГА.

1. Сѳс кандыг чугаа кезээнге хамаар-жырын тодарадыр;

2. Лексиктиг утказын айтыр (чаӊгыс азы хѳй уткалыг бе);

3. Сѳстүӊ омонимин, синонимин, анто-нимин айтыр.

Чижээлээрге:

Ак – демдек ады; кандыг-бир чүвениӊ ѳӊү;

          хѳй уткалыг сѳс;

          антоними – кара;

          синоними – чырык, арыг, эки;

          омоними  – ак (кылыг сѳзү).

МОРФОЛОГТУГ САЙГАРЫЛГА.

Чүве ады –  эге хевири (чаӊг.саны, А.п.);

                      укталган бе, укталбаан бе;

                      ниити бе, хуу бе;

                      кожумактарын айтыр (сан, ха-

                      маарылга, падеж);

                      домакка ролю.

Демдек ады – укталган бе, укталбаан бе;

                        бѳлүүн айтыр (шынарыныӊ

                            бе, хамаарылганыӊ бе);

                            шынарыныӊ демдек ады-

                         ныӊ чадазын айтыр (ѳйүнде,

                            кошкадыр, күштелдирер);

                         домакка ролю.

МОРФОЛОГТУГ САЙГАРЫЛГА.

Сан ады – тургузуунуӊ аайы-биле бѳлүүн

                 (бѳдүүн, нарын, каттышкан);

                    утказыныӊ аайы-биле бѳлүүн

                   (түӊ, дугаар, чыырыныӊ, хуваа-

                   рыныӊ, үүрмектээриниӊ) айтыр;

                   домакка ролю.

Ат орну –  бѳлүүн айтыр (арынныӊ, айты-

                    рыгныӊ, айтылганыӊ, тодара-

                    дылганыӊ, тодаргай эвес);

                    кандыг чугаа кезээн айтып ту-

                    рар болдур, ооӊ грамматиктиг

                    демдектерин тодарадыр.  

Чижээлээрге:

Силер–ат орну, арынныӊ, хѳйнүӊ саны,А.п.

МОРФОЛОГТУГ САЙГАРЫЛГА.

Кылыг сѳзү – эге хевирин айтыр; дѳзү

                         (укталган бе, укталбаан бе);

                         тургузуунуӊ аайы-биле бѳ-

                          лүүн айтыр (бѳдүүн, нарын,

                          составтыг); причастие азы  

                           деепричастие хевири бе;  

                           наклонениезин айтыр;

                           болуушкун наклонениези

                           болза, үезин, арын , санын  

                            айтыр;  домакка ролю.

Наречие – укталган, укталбаанын айтыр;

                    кайы бѳлүкке хамааржырын

                    толарадыр.

СИНТАКСИСТИГ САЙГАРЫЛГА.

Бѳдүүн домак:

1. Грамматиктиг ооргазы (грамматиктиг оорга чаӊгыс болза, ол бѳдүүн домак болур);
2. Ийи чугула кежигүннүг бе азы

чаӊгыс чугула кежигүннүг бе, (чаӊ-гыс чугула кежигүннүг болза, бѳлүүн

айтыр (тодаргай арынныг, тодар-гай эвес арынныг, арын чок, ат до-маа));

3. Делгереӊгей бе, делгереӊгей эвес бе;
4. Чугааныӊ сорулгазыныӊ аайы-биле бѳлүү (медээ, айтырыг азы кыйгырыг домаа бе);
5. Нарынчыттынган бе (причастиелиг, деепричастиелиг бѳлүглел, киирилде

сѳстер, киирилде домак, адалга, чаӊгыс аймак кежигүннер азы

тускайлаан кежигүннер бар болза, домак нарынчыттынган болур).

Нарын домак:

1. Грамматиктиг ооргазыныӊ санын ба-рымдаалап, домактың тургузуун тодарадыр (нарын), кызыгаарын кѳр-гүзер;
2. Бѳдүүн домактар аразында чүнүң дузазы-биле холбашканын айтыр;
3. Кезектериниң аразында холбаазының аайы-биле бѳлүүн айтыр (ЧПНД бе азы ЧКНД бе).

Чагырышпаан нарын домак (ЧПНД):

1. Домактың кезектериниң кызыгаарын тодарадыр база кезектер чүнүң дуза-зы-биле холбашканын айтыр (эвилел-диг, эвилел чок).
2. Бижик демдектерин салганын тайыл-бырлаар;
3. Домактың схемазын тургузар.

Чагырышкан нарын домак (ЧКНД):

1. Кол болгаш тайылбыр домактарны то-дарадыр, кызыгаарын айтыр;
2. Тайылбыр домактарның кол домакка каттыжып чоруур аргалары;
3. Тайылбыр домактарның айтырыы, оларның бѳлүү;
4. Бижик демдектерин салганын тайыл-бырлаар;
5. Домактың схемазын тургузар.

Дузалал чугаа кезектери-ниң сайгарылгазы.

Эдеринчилер:

Эдеринчини тыпкаш, кандыг чугаа кезээн-ге хамаарышкан сѳс-биле кады ажыглат-тынганын чугаалаар.

Эвилелдер:

Эвилелди тыпкаш, бѳлүүн айтыр ( чагы-рыштырар азы чагырыштырбас);

Чагырыштырбас болза, хевири канды-гыл (каттыштырар, удурланыштырар, аңгылаштырар).

Артынчылар:

Артынчыны тыпкаш, бѳлүүн айтыр (ай-тырыгның, бадыткалдың,дадагалзалдың, күштелдирериниң, даап бодаарының).