Рабочая программа по бурятскому языку 7 кл
рабочая программа

МИНИСТЕРСТВО ПРОСВЕЩЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

Министерство образования и науки Республики Бурятия

МКУ «Закаменское РУО»

МАОУ «Бортойская СОШ»

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

учебного предмета «Родной (бурятский) язык»

для обучающихся 7 класса

у. Бортой 2023 г

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

          «Буряад хэлэн»  гэhэн курсын ажалай программа  хадаа Россиин Федерациин hуралсалай Министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа болоно:  

- Федерального закона от 29.12.2012 № 273-ФЗ «Об образовании в Российской Федерации»;

- приказа Минпросвещения России от 22.03.2021 № 115 «Об утверждении Порядка организации и осуществления образовательной деятельности по основным общеобразовательным программам – образовательным программам начального общего, основного общего и среднего общего образования»;

- приказа Минпросвещения России от 18.05.2023 № 370 «Об утверждении федеральной образовательной программы основного общего образования» (далее – ФОП ООО);

- приказа Минпросвещения России от 31.05.2021 № 287 «Об утверждении федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования» (далее – ФГОС ООО третьего поколения);

-Закона Республики Бурятия от 13.12.2013 № 240-V «Об образовании в Республике Бурятия»;

 -Закона Республики Бурятия от 10 июня 1992 г. №221-XII«О языках народов Республики Бурятия» (с изменениями и дополнениями);

-Устав МАОУ «Бортойская СОШ»

- Основная образовательная программа основного общего образования МАОУ «Бортойская СОШ»

Тус программа гүрэнэй ФОП, Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын туршалгын программа дээрэ үндэhэлэгдэнэ. Буряад дунда hургуулида түрэлхи литература hуралсалай предмет болгогдожо, үзэгдэжэ байдаг гээшэ. Энэ программа мүнѳѳ үеын ФОП баримталан, 7-дахи классай «Бэлиг» хэблэлээр гараһан О. Ш. Цыремпилова, Ц. С. Жанчиповагай зохёоһон «Буряад хэлэн» гэһэн номдо таарууланхай.

Программын шухала зорилгонь хадаа:

1. Һурагшадай түрэлхи хэлэ үзэлгэ хадаа оршон тойронхи байдалые ойлгоходонь, мүн ород хэлэ болон бэшэшье предмедүүдые үзэхэ хэрэгтэнь ехэ туһа хүргэдэг. Гадна һурагшадые болбосоруулха, хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ туһалха арга боломжотой. Ушар тиимэһээ түрэлхи хэлэнэй үүргые саашань улам дээшэлүүлхэ, энэ предмет заалгые, хэшээл бүхэнэй үрэ дүнгые һайжаруулха шухала.

2. Багшын шухала зорилгонуудай нэгэниинь хадаа һурагшадые алдуугүйгөөр, зүбөөр бэшүүлжэ һургаха болоно. Бэшэгэй дүримүүдые, сэглэлтын тэмдэгүүдые үзэхэдөө, һурагшад зүбөөр ойлгоод, тэдээнээ алдуугүйгөөр хэрэглэжэ һураха ёһотой.

3. Түрэлхи хэлые литературатайнь нягта холбоотойгоор зааха хэрэгтэй. Тиихэдээ литературын хэшээлдэ үзэһэн уран зохёолой хэлэ, найруулга, холбоо үгэнүүд, оньһон болон хошоо үгэнүүд, зэргэсүүлгэнүүд, зохид мэдүүлэлнүүд, богонихон текстнүүд гэхэ мэтые буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ үргэнөөр хэрэглэхэ шухала.

 4.Түрэлхи хэлэ, литературын хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөлгэ хараалагданхай. Тиимэһээ изложени болон сочинени бэшэлгэ, хөөрэжэ һургалга гэхэ мэтэ хүдэлмэринүүд дүүргэгдэхэ ёһотой.

5. Буряад хэлэ үзэлгэ бэшэ предмедүүдые үзэлгэтэй нягта холбоотой. Жэшээлхэдэ, буряад хэлэндэ түшэглэн, ород хэлэнэй олон ойлгосонуудые һурагшадта ойлгуулжа, хоёрдохи хэлэндэнь һургаха зэргэтэй.

6. Ургажа ябаа үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ, тэдэниие ажал дээрэ хэрэглэхэ, дадал шадабаритай болгохо, хүгжэлтын юрэнхы үзэл бодолтойгоор хүмүүжүүлхэ.

               ПРОГРАММЫН БҮРИДЭЛ

1. 5-6 классуудта узэһэнөө дабталга: фонетикэ, лексикэ, морфологи
2. Үйлэ угэ
3. Үйлэ угын удха шанар
4. Үйлэ угэнуудэй бии бололго
5. Үйлэ угын маягууд
6. Үйлэ угын вид
7. Мэдуулһэн тухэл
8. Хандаһан тухэл
9. Причастна тухэл
10. Причастинуудай юумэнэй нэрэ бололго
11. Причастинуудай зохилдол
12. Причастинуудай нюурта ба өөртэ хамаадал
13. Деепричастна тухэл
14. Зуйр угэ
15.  Зуйр угэнуудэй удхаараа илгарал
16. Дахуул угэ
17. Дахуул угэнуудэй удха шанар
18. Дахуул угэнуудэй илгарал
19. Холболто
20. Холболто болн холболто угэнуудэй илгарал
21. Ниилэлдуулһэн холболтонууд
22. Дахалдуулһан холболтонууд
23. Аянгалһан угэнууд
24. Абяа дуряаһан угэнууд
25. Жэл соо узэһэнөө дабталга

ҺУРАГШАДАЙ ШАДАБАРИНУУД

Һурагшадай мэдэсэ, шадабарида табигдаха гол эрилтэнууд һурагшад 7-дохи класс дуургэхэдээ, иимэнууд шадабаритай болон дадалтай болохо ёһотой:

- хэлэлгэдээ олон янзын уйлэ угэнуудые зубөөр хэрэглэжэ һураха;

- причастна болон деепричастна дахуулалнуудтай мэдуулэлнуудые хэлэлгэдээ        хэрэглэхэ;

- дутэрхы удхатай холболтонуудые зубөөр хэрэглэхэ;

- зуйр угэнуудэй илгаануудые мэдэхэ, зубөөр хэрэглэжэ һураха;

- аянгалһан угэнуудые хэлэлгэдээ зубөөр хэрэглэхэ

Предметные компетенции:

-угэ соохи узэгууд ба абяануудые зубөөр илгаруулха, шуулбэрилхэ, аялгануудай

ба хашалгануудай илгаа мэдэхэ, буряад болон абтаһан угэнуудэй бэшэгэй дурим         мэдэхэ, тэрэниие баримталан, угэнуудые болон мэдуулэлнуудые зубөөр

 угуулхэ,бэшэхэ, угэнуудые буридэлөөрнь шуулбэрилхэ, юрын мэдуулэлнуудые

 зохёохо, мэдуулэлэй юрын гэшуудые мэдэхэ,

- юрэ хөөрэһэн, бодомжолһон, зураглаһан угуулэлнуудые илгаруулха. Юрын

  тусэб табижа шадаха;

- хэлэлгэдээ угэнуудые зубөөр  хэрэглэжэ һураха;

- мэдуулэлнуудые хэлэлгэдээ зубөөр зохёожо, хэлэжэ шадаха; дутэрхы удхатай

 угэнуудые хэлэлгэдээ хэрэглэхэ; алдуугуйгөөр, зубөөр бэшэжэ шадаха.

Метапредметные компетенции

- шухала хэрэгтэй мэдээсэлнуудые бэдэржэ, компьютер болон интернедэй

хусөөр мэдээнуудые оложо, хэрэглэжэ шадаха; шуумжэлэл, шэнжэлэл хэжэ,

дутаг дундануудые элируулжэ; хэһэн ажалдаа арга боломжонуудые тааруулжа,

шалгалта, сэгнэлтэ угэжэ шадаха; юумые сасуулжа, тааруулжа, шалтаг

хойшолоной холбоо байгуулжа, бодолоо удаа дараалуулан һубарюулжа шада.

 Личностные компетенции:

- буряад хэлэеэ буряад арадай ундэһэн-болбосоролой нангин баялиг гэжэ ойлгохо;

- турэл хэлэндээ дуратайгаар, хундэтэйгөөр хумуужэхэ;

- хэлэнэй баялигые грамматическа аргануудые өөрынгөө хэлэлгэдэ хэрэглэжэ, бодожо байһан бодолоо тэрэнэй хусөөр хэлэжэ шадаха.

Коммуникативные УУД:

- бэе бэеэ шагнажа, дуулажа шадаха; хэлэнэй аргануудые хэлэлгэдээ хэрэглэжэ,

   өөрынгөө хараа бодол хэлэжэ шадаха;

- бэшэг дээрэ, аман хэлэлгээрээ хэрэгтэй мэдээсэл дамжуулжа шадаха;

- асуулта хэжэ, хунэй һанал бодол ба өөрынгөө һанамжа хэлэжэ шадаха;

-хэжэ байһан юумэнэйнгээ зорилгонуудые, хамта дуургэхэ ажалайнгаа

 тусэбуудые, яажа тэрээнээ дуургэхые элирхэйлжэ шадаха;

- олоһон мэдэсээрээ нугөөдэтэеэ хубаалдажа, урэ дунтэй бодол абаха; бэе бэеэ хундэлжэ, нугөөдэдөө анхаралтайгаар хандаха.

Регулятивные УУД:

- олоһон мэдэсэһээ уламжалан, ушөө мэдэхэгуй юумэн тушаагаа зорилго табиха;

- тусэблэлгэ, удаа дараалуулан хоорондын зорилгонуудые табижа, ямар дундэ

  ерэхэеэ уридшалан мэдэхэ;

- сэгнэлтэ хэхэдээ, юу ойлгоһоноо, ушөө юу ойлгожо абахабиб, хэр зэргэ

   шанартайгаар ойлгообиб гэжэ, хэһэн ажалаа сэгнэжэ шадаха;

- эрмэлзэл зоригоо суглуулжа, бэрхэшээлнуудые дабажа шадаха.

ПРОГРАММЫН БАЙГУУЛГА БА УДХА

Дабталга (7 час)

Юумэнэй нэрын морфологическа шанар шэнжэнүүд. Юумэнэй ба түлөөнэй нэрэнүүдэй нюурта, өөртэ хамаадал. Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүдэй илгаа. Тоогой нэрэнүүдые хэлэлгэдээ хэрэглэлгэ.

Дайбар үгэнүүдэй үйлэ, шанар тодорхойлолго. Тэдэниие мэдүү-лэлнүүд соо хэрэглэлгэ.

Үйлэ үгэ (48 час)

Эхин класста үйлэ үгэ тухай үзэһэнөө дабталга.

Үйлэ үгын удха. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтак-сическа үүргэ. Үйлэ үгые мэдүүлэлэй хэлэгшэ болгон хэрэглэлгэ.

Үйлэ үгын һуури. Үйлэ үгын мэдүүлһэн, хандаһан, причастна, деепричастна түлэбүүд. Үйлэ үгын нюурай зүйр үгэнүүдые абалга. Үйлэ үгын бии бололго.

Причастинуудай зохилдол, хамаадал.

Причастна ба деепричастна дахуулалнуудтай мэдүүлэлнүүд. Тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгүүд (юрэнхы ойлгосо). Туһалагша үйлэ үгэнүүд.

Элдэб янзын үйлэ үгэнүүдые, причастна болон деепричастна дахуулалнуудтай мэдүүлэлнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ. Үйлэ үгэ-синонимуудые хэлэлгэдээ олоор хэрэглэжэ һуралга.

Дахуул үгэ (7 час)

Туһалагша хэлэлгын хубинууд тухай юрэнхы ойлгосо. Дахуул үгэнүүд тухай ойлгосо. Дахуул үгэнүүдэй бии бололго.

Дахуул үгэнүүдэй дахаһан үгынгөө залгалтануудые абалга.

Холболто (19 час)

Холболто тухай ойлгосо. Юрын ба бүридэмэл холболтонууд. Ниилэлдүүлһэн ба дахалдуулһан холболтонууд тухай ойлгосо. Дүтэрхы удхатай холболтонуудые хэрэглэхэ шадабаритай болголго.

Зүйр үгэ (11 час)

Зүйр үгэнүүд тухай ойлгосо, тэдэнэй илгарал. Зүйр үгэнүүдые хамаатай үгэтэйнь сугтань ба амяарнь бэшэхэ дүрим.

Нюурай зүйр үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэн, хамаатай үгынь хойно залгалга.

Зүйр үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ.

Аянгалһан үгэ (3 час)

Аянгалһан үгэнүүдэй удха, тэдэнэй хэлэлгэ соохи үүргэ. Абяа дууряаһан үгэнүүд.

Аянгалһан үгэнүүдые хоолойн аялгаар илгалга. Аянгалһан үгэнүүдэй хойно запятой ба шангадхалай тэмдэг хэрэглэлгэ. Аянгалһан үгэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ.

Жэлэй һүүлдэ дабталга (9 час)

Үйлэ үгэнүүдэй синтаксическа үүргэ.

Причастна ба деепричастна дахуулалнуудтай мэдүүлэлнүүд. Тэдэниие хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ; нугалбаритайгаар хэлэлгэ, уншалга. Дахуул үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэлгэ. Нюурай зүйр үгэнүүдые дабталга. Аянгалһан үгэнүүдтэй мэдүүлэлнүүдые зүбөөр хэлэлгэ ба уншалга.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)

Текст ба тэрэнэй хубинуудые дабталга. Яряанай хэлэнэй, эрдэм шэнжэлгын, тусхайта хэрэг дансын, уран зохёолой найруулал тухай дабтаха. Ниитын найруулал тухай юрэнхы ойлгосо үгэхэ.

Кинофильмын, радио болон теледамжуулгын удхаар хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Уран зохёолнууд сооһоо гол үйлэдэгшэ нюурнуудай (жэшээнь, «Хиртэһэн һараһаа» Радна үбгэнэй, «Нэгэтэ һүниһөө» Холхойн Хандын г. м.), мүн танил дүтэ хүнэйнгөө характеристикэ (тодорхойлго) бэшэлгэ.

Юрэ хөөрэһэн текстээр үйлэдэгшэ нюурай характеристикэ харуулһан дэлгэрэнгы найруулга.

Газаа түхэлөөрнь хүниие ажаглан хадуужа абаһанаа харуулһан зохёолго, мүн зураг хаража зохёолго бэшэлгэ.

Ямар нэгэ юумые, байгаалиие, ажал хүдэлмэриие ажаглан хадуужа абаһанаа тодорхойлһон зохёолго.

Уран зохёолһоо һайн ба муу талын үйлэдэгшэ нюурнуудай характеристикэ зэргэсүүлэн хөөрэжэ үгэлгэ.

Уншаһан ном тухай һайшаал бэшэлгэ.

Шудалан үзэжэ байгаа уран зохёолой нэгэ хэһэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

КАЛЕНДАРНА-ТЕМАТИЧЕСКА ТҮСЭБЛЭЛГЭ

БАГШЫН ХЭРЭГЛЭХЭ МЕТОДИЧЕСКА ЛИТЕРАТУРА

1.  Б.Б. Будаин, Б.Б. Гомбоев, С.Г. Будаин «Буряад хэлэн» 5-дахи класс Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.

2.  Цыдыпов Ц.-Ж. Ц., Базарова Д.Б, Жамьянова Ц-Х.Ж «Буряад хэлэн» 6-7 класс Улан-Үдэ «Буряад номой хэблэл» 1993 он.

3. Д.Д. Доржиев, Р.Ц. Санжимитыпова «Буряад хэлэн» 8-9 класс Улан-Үдэ «Буряад номой хэблэл» 1993 он.

4. «Буряад hургуулиин программанууд» Буряад хэлэн 5-11 класс Д.Д. Санжина, Г.Д. Будаева, Б.Б. Будаин Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.

5. Шарланова Н.Ц., Раднаева Е.Д. «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ 2008 он.

6. Д.М. Бурхинов «Обобщение передового педагогического опыта» Улан-Үдэ 2001 он.

7. А.Б. Санжаева, Ж.Д. Намтаров «Буряад хэлэнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд» Улан-Үдэ «БГУ-гай хэблэл» 2006 он.

8. Бабу-Доржи Батоев «Буряад хэлэн» 5-9 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2005 он.

9.  С.Ж. Мархаева «Буряад хэлэн тестнүүд» 5-7 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.

10. Д.Б. Базарова «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ «Бэлиг» 2009 он

11. Дампилова Х.Д., Мархаева С.Ж. «Диктантнуудай суглуулбари» 5-9 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2002 он.

12. Даши-Нима Доржиев «Мүнөөнэй буряад хэлэн» Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2005 он.      

13. Г.Н. Волков, Т.Д. Замбалова «Этнопедагогико» Улаан-Үдэ 2005 он.

14.  Л.Д. Шагдаров «Буряад хэлэнэй бэшэгэй дүрим» Улаан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2009 он.

15.  У-Ж.Ш. Дондуков, Б.Б. Лхасаранова «Учебник бурятского языка» Улан-Үдэ Издательство «Бэлиг» 2006 он.

16.  «Буряад хэлэн» электронный учебник бурятского языка.

17.  «Сельская школа опыт и перспективы» Улан-Үдэ «Издательство Бурятского госуниверситета» 2003 он.

18. «Трансформация социально-профессионального поведения работников образования» Улан-Үдэ «Издательство Бурятского госуниверситета» 2007 он.

19. «Буряад хэлэ, литература заалгын зарим асуудалнууд болон ерээдүйн хараа бодолнууд» Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.

ҺУРАГШАДАЙ УНШАХА ЛИТЕРАТУРА

1. Б.Б. Будаин, Б.Б. Гомбоев, С.Г. Будаин «Буряад хэлэн» 5-дахи класс Улаан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.

2. Цыдыпов Ц.-Ж. Ц., Базарова Д.Б, Жамьянова Ц-Х.Ж «Буряад хэлэн» 6-7 класс Улан-Үдэ «Буряад номой хэблэл» 1993 он.

3. Д.Д. Доржиев, Р.Ц. Санжимитыпова «Буряад хэлэн» 8-9 класс Улан-Үдэ «Буряад номой хэблэл» 1993 он.

 4. Шарланова Н.Ц., Раднаева Е.Д. «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ 2008 он.

5. А.Б. Санжаева, Ж.Д. Намтаров «Буряад хэлэнэй грамматикаар даабаринууд болон тайлбаринууд» Улан-Үдэ «БГУ-гай хэблэл» 2006 он.

6. Бабу-Доржи Батоев «Буряад хэлэн» 5-9 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2005 он.

7. С.Ж. Мархаева «Буряад хэлэн тестнүүд» 5-7 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» 2008 он.

8.  Д.Б. Базарова «Буряад хэлээр тестнүүд» Улан-Үдэ «Бэлиг» 2009 он

9.  Дампилова Х.Д., Мархаева С.Ж. «Диктантнуудай суглуулбари» 5-9 класс Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2002 он.

10.  Даши-Нима Доржиев «Мүнөөнэй буряад  хэлэн» Улан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2005 он.      

11. Л.Д. Шагдаров «Буряад  хэлэнэй бэшэгэй дүрим» Улаан-Үдэ «Бэлиг» хэблэл 2009 он.

12. У-Ж.Ш. Дондуков, Б.Б. Лхасаранова «Учебник бурятского языка» Улан-Үдэ Издательство «Бэлиг» 2006 он.

13. «Буряад хэлэн» электронный учебник бурятского языка