Рабочая программа по бурятскому языку 6 кл
рабочая программа

МИНИСТЕРСТВО ПРОСВЕЩЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

Министерство образования и науки Республики Бурятия

МКУ «Закаменское РУО»

МАОУ «Бортойская СОШ»

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

учебного предмета «Родной (бурятский) язык»

для обучающихся 6 класса

у. Бортой 2023 г

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

          «Буряад хэлэн»  гэhэн курсын ажалай программа  хадаа Россиин Федерациин hуралсалай Министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа болоно:  

- Федерального закона от 29.12.2012 № 273-ФЗ «Об образовании в Российской Федерации»;

- приказа Минпросвещения России от 22.03.2021 № 115 «Об утверждении Порядка организации и осуществления образовательной деятельности по основным общеобразовательным программам – образовательным программам начального общего, основного общего и среднего общего образования»;

- приказа Минпросвещения России от 18.05.2023 № 370 «Об утверждении федеральной образовательной программы основного общего образования» (далее – ФОП ООО);

- приказа Минпросвещения России от 31.05.2021 № 287 «Об утверждении федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования» (далее – ФГОС ООО третьего поколения);

-Закона Республики Бурятия от 13.12.2013 № 240-V «Об образовании в Республике Бурятия»;

 -Закона Республики Бурятия от 10 июня 1992 г. №221-XII«О языках народов Республики Бурятия» (с изменениями и дополнениями);

-Устав МАОУ «Бортойская СОШ»

- Основная образовательная программа основного общего образования МАОУ «Бортойская СОШ»

Тус программа гүрэнэй Федеральна стандарт, Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын туршалгын программа дээрэ үндэhэлэгдэнэ. Буряад дунда hургуулида түрэлхи литература hуралсалай предмет болгогдожо, үзэгдэжэ байдаг гээшэ. Энэ программа мүнѳѳ үеын ФОП баримталан, 6-дахи классай «Бэлиг» хэблэлээр гараһан О. Ш. Цыремпилова, Ц. С. Жанчиповагай зохёоһон «Буряад хэлэн» гэһэн номдо таарууланхай.

 Программын шухала зорилгонь хадаа:

1. Һурагшадай түрэлхи хэлэ үзэлгэ хадаа оршон тойронхи байдалые ойлгоходонь, мүн ород хэлэ болон бэшэшье предмедүүдые үзэхэ хэрэгтэнь ехэ туһа хүргэдэг. Гадна һурагшадые болбосоруулха, хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ туһалха арга боломжотой. Ушар тиимэһээ түрэлхи хэлэнэй үүргые саашань улам дээшэлүүлхэ, энэ предмет заалгые, хэшээл бүхэнэй үрэ дүнгые һайжаруулха шухала.

2. Багшын шухала зорилгонуудай нэгэниинь хадаа һурагшадые алдуугүйгөөр, зүбөөр бэшүүлжэ һургаха болоно. Бэшэгэй дүримүүдые, сэглэлтын тэмдэгүүдые үзэхэдөө, һурагшад зүбөөр ойлгоод, тэдээнээ алдуугүйгөөр хэрэглэжэ һураха ёһотой.

3. Түрэлхи хэлые литературатайнь нягта холбоотойгоор зааха хэрэгтэй. Тиихэдээ литературын хэшээлдэ үзэһэн уран зохёолой хэлэ, найруулга, холбоо үгэнүүд, оньһон болон хошоо үгэнүүд, зэргэсүүлгэнүүд, зохид мэдүүлэлнүүд, богонихон текстнүүд гэхэ мэтые буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ үргэнөөр хэрэглэхэ шухала.

 4.Түрэлхи хэлэ, литературын хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөлгэ хараалагданхай. Тиимэһээ изложени болон сочинени бэшэлгэ, хөөрэжэ һургалга гэхэ мэтэ хүдэлмэринүүд дүүргэгдэхэ ёһотой.

5. Буряад хэлэ үзэлгэ бэшэ предмедүүдые үзэлгэтэй нягта холбоотой. Жэшээлхэдэ, буряад хэлэндэ түшэглэн, ород хэлэнэй олон ойлгосонуудые һурагшадта ойлгуулжа, хоёрдохи хэлэндэнь һургаха зэргэтэй.

6. Ургажа ябаа үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэһэ һууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ, тэдэниие ажал дээрэ хэрэглэхэ, дадал шадабаритай болгохо, хүгжэлтын юрэнхы үзэл бодолтойгоор хүмүүжүүлхэ.

ПРОГРАММЫН БҮРИДЭЛ

1. Дабталга.

2. Хэлэн ба тэрэнэй удха шанар тухай хөөрэлдэлгэ.

3. Лексикологи. Фразеологи.

4. Хэлэлгын хубинууд тухай ойлгосо.

5. Юумэнэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

6. Тэмдэгэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

7. Тоогой нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

8. Түлөөнэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

9. Дайбар үгэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

10. Дабталга.

11. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

ҺУРАГШАДАЙ ШАДАБАРИНУУД

Һурагшад 6-дахи класс дүүргэхэдээ, иимэнүүд шадабари ба дадалтай (предметные результаты) болохо ёһотой:

- 1–5-дахи классуудта үзэһэн хүшэр үгэнүүдэй зүб бэшэлгын дүри-мүүдые мэдэхэ, толи хэрэглэжэ, алдуу гаргахаар орфограммануудай тайлбари хэжэ шадаха.

- Юумэнэй, тэмдэгэй, тоогой ба түлөөнэй нэрэнүүдэй, дайбар үгэнүүдэй грамматическа шэнжэнүүдые эли тодоор мэдэхэ, хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэжэ шадаха.

- Юрын ба орёо түсэб табиха. Зохёолго бэшэхэ материалаа суглуулха, зүбөөр һанал бодолоо удаа дараалан бэшэхэ шадабаритай болохо.

- Байгаалиин үзэгдэл, һонирхолтой ушар, уран зохёолой гү, али бодото геройн сэдьхэлэй байдал г. м. зураглаһан, бодомжолһон, юрэ хөөрэһэн үгүүлэл бэшэжэ шадаха.

- Һурагшадай аман хэлэлгэ тодо, зүб дикцитэй, хоолойн аялгаар (интонаци) авторай гү, али өөрынгөө һанал бодол зүбөөр дамжуулжа шадаха.

Метапредметнэ шадабари: бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

-  өөрөө хэшээлэй темэ хэлэхэ, зорилгыень табиха;

- өөрынгөө хэжэ байһан үйлэнүүдые түсэбэй, алгоритмын үйлэнүүдтэй тааруулха, зэргэсуулхэ, тиин өөрынгөө  ажаябуулга шалгаха, сэгнэхэ, зүб болгохо;

- өөрынгөө, ондоо хүнүүдэй, классайнгаа ажал тусхай критеринүүдээр шалгаха, хэр зэргэ шадабаритай болобобиб гэжэ элирүүлжэ һураха,   критеринүүдые зохёохо;

- багшатаяа сугтаа һуралсалай проблемнэ асуудал яажа шиидхэхэ тухайгаа хөөрэлдэн, тусхай түсэб табиха;

 Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):

- ондо ондоо түхэлтэй текстнууд (текст, схема, таблица, зураг) сооһоо өөртөө мэдээсэл олохо;

- үгөөр хэлэгдэһэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо, тиин һөөргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгөөр    хэлэхэ;

- текстээр дамжуулагдаһан мэдээсэлнүүдэй янза (виды информации) ойлгохо; юун тухай хэлэгдэнэб, удхань амар бэ, идейнь ямар бэ?

- анализ, синтез хэхэ;

- шалтагаан хойшолон хоёрой хоорондохи холбоо харуулха, тодоруулан зохёон тогтоохо;

- бодомжолхо;

- олон ондоо янзын уншалга хэрэглэхэ;

 Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):

- өөрынгөө һанал бодол, һанамжа хэлэжэ, баталжа шадаха;

- хэлэлгын зорилгоһоо дулдыдуулан өөрынгөө һанал бодол аман ба бэшэгэй хэлэн дээрэ харуулха;

- хэлэхэ, харилсаха зорилгоһоо үндэһэлэн, хэрэгтэй сагта монолог гү, али диалог хэрэглэжэ шадаха;

- хүнүүдэй хэлэһые шагнаха, ойлгохо, тиин өөрынгөө һанал бодол хубилгахаяа бэлэн байха;

- ажаябуулга эмхидхэхэдээ, хөөрэлдэжэ, хоорондоо хэлсэжэ, нэгэ һанал бодолдо ерэхэ;

- асуудалнуудье табиха.

ПРОГРАММЫН БАЙГУУЛГА БА УДХА

Табадахи класста үзэһэн хүшэр сэдэбүүдые дабталга (4 час)

Дабтагдаха жэшээтэ сэдэбүүд:

1. Аялгануудые зүб бэшэлгэ. Аялгануудай һубарил, нугарал, тааралдал. Анхан һууриин дундахи тодо бэшэ аялгануудые зүб бэшэлгэ.

2. Абтаһан үгэнүүдэй һүүлэй аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ.

3. Үгэнүүдые абяануудаарнь, бүридэлөөрнь; мэдүүлэлнүүдые байгуулгаарнь шүүлбэрилгэ.

4.Причастна ба деепричастна дахуулалнуудтай, сэхэ хэлэлгэтэй мэдүүлэлнүүд. Тэдэниие зүб аялгаар уншалга; бэшэлгэдэ сэглэлтын тэмдэгүүдые зүбөөр табилга.

Фразеологи (4 час)

Буряад хэлэнэй үгын сан дабталга; тэрэнэй хүгжэлтын тобшо түүхэһээ. Буряад хэлэнэй үгын санда боложо байгаа һүүлэй үеын хубилалтанууд.

Буряад хэлэнэй үгэнүүдэй хэрэглэлгээрээ илгарал.

Фразеологи (тогтомол холбоо үгэнүүдые шэнжэлдэг эрдэм) тухай юрэнхы ойлгосо. Фразеологизмууд (тогтомол холбоо үгэнүүд), тэдэнэй шанар шэнжэ ба гол түлэбүүд. Сүлөө бо тогтомол холбоо үгэнүүд, тэдэнэй илгарал; аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ хэрэглэлгэ. Тогтомол холбоо үгэнүүдэй толи.

Оньһон, хошоо ба хурса мэргэн үгэнүүд.

Морфологи тухай юрэнхы ойлгосо (2 час)

Морфологиин шэнжэлдэг гол зүйл – үгэ. Үгын бүридэл. Үгын үндэһэн. Түрэл үгэнүүд. Һуури. Үгэ бии болгодог залгабаринууд. Орёо үгэнүүд. Хэлэлгын хубинууд. Бэеэ дааһан ба туһалагша хэлэлгын хубинууд. Тэдэнэй илгарал, хэлэлгэ соо дүүргэдэг үүргэ. Бэхижүүлгын даабаринуудые дүүргэлгэ.

Юумэнэй нэрэ (18 час)

Эхин классуудта үзэһэнөө дабталга.

Юумэнэй нэрын удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ. Юумэнэй нэрые хандалга болгон хэрэглэлгэ.

Юумэнэй нэрын хүниие ба бусад юумэнүүдые тэмдэглэлгэ.

Тусхайта ба юрын юумэнэй нэрэнүүд. Тусхайта нэрэнүүдые бэшэхэ дүримүүд: географическа (түби дэлхэйн, нуур далайн, хада уулын, орон нютагай, хото тосхоной, талмай ба гудамжануудай, түүхын ушаралнуудай, һайндэрнүүдэй, дурасхаалта үдэрнүүдэй) нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр бэшэлгэ.

Ном, дэбтэр, сонин, сэтгүүл, зураг, кинофильм, радио болон теледамжуулга, зүжэг, уран зохёолой ба хүгжэмтэ зохёолнуудай нэрэнүүдые ехэ үзэгөөр эхилжэ бэшэлгэ. Эдэ нэрэнүүдые кавычкаар үгүүлэл соо илгалга.

Юумэнэй нэрын хубилалга: тоо, зохилдол, хамаадал.

Юумэнэй нэрын нэгэнэй ба олоной тоо. Олоной тоогой залгалтануудые бэшэхэ дүримүүд.

Зохилдол. Падежнүүдэй залгалтануудай һууриин зөөлэн хашалганай, дифтонгын, удаан аялганай, хэлэнэй узуурай -н хашалганай удаа түхэлөө хубилгадаг ушарнууд. Падежнүүдэй залгалтануудые залгахада, зарим юумэнэй нэрэнүүдэй һуурида болодог хубилалтанууд. Падежнүүдэй залгалтануудые зүб бэшэлгэ.

Юумэнэй нэрын нюурта ба өөртэ хамаадал. Падежэй ба хамаадалай -эй ба -ээ; -тэй ба -тээ; -гэй ба -гээ г. м. залгалтануудые зүб бэшэлгэ.

Юумэнэй нэрын сэгнэлтын залгалтанууд.

Юумэнэй нэрын бии бололго; тэрэнэй залгабаринууд. Юумэнэй нэрын морфологическа шүүлбэри.

Падежнүүдэй ба хамаадалай залгалтануудые зүбөөр хэлэхэ, бэшэхэ шадабари, дадал бэхижүүлхэ даабаринууд.

Тэмдэгэй нэрэ (8 час)

Тэмдэгэй нэрын удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

Тэмдэгэй нэрын илгарал. Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнүүд. Шанарта тэмдэгэй нэрэнүүдэй сэгнэлтын залгалта. Сасуулгын зэргэнүүд.

Тэмдэгэй нэрын бии бололго. Тэмдэгэй нэрэ бии болгодог залгабаринууд ба һуурида болодог хубилалтанууд.

Юумэнэй нэрын удхатай болоһон тэмдэгэй нэрэ.

Тэмдэгэй нэрын зохилдол, хамаадал.

Тэмдэгэй нэрэ дабтаха, бэхижүүлхэ даабаринууд. Дүтэрхы удхатай тэмдэгэй нэрэнүүдые хэлэлгэ соогоо хэрэглэжэ һуралга.

Тоогой нэрэ (7  час)

Тоогой нэрэ тухай юрэнхы ойлгосо. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ. Тоогой нэрын илгарал.

Тоолоһон тоогой нэрэ. Тоолоһон тоогой нэрын һүүлэй -н хашалган. Дугаарлаһан, баглуулһан, суглуулһан тоогой нэрэнүүд. Тэдэниие бии болгодог залгабаринууд.

Юрын ба бүридэмэл тоогой нэрэнүүд.

Тоогой нэрын зохилдол, хамаадал.

Тоолоһон, дугаарлаһан, баглуулһан тоогой нэрэнүүдые элирхэйлэгшэ, суглуулһан тоогой нэрые нэрлүүлэгшэ болгон хэрэглэлгэ. Тоогой нэрэнүүдые зүбөөр үгүүлэлгэ.

Тоогой нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэхэ, бэшэхэ шадабаритай болголго.

Түлөөнэй нэрэ (6 час)

Түлөөнэй нэрэ тухай юрэнхы ойлгосо. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ. Түлөөнэй нэрын илгарал.

Түлөөнэй нэрые мэдүүлэлэй элдэб гэшүүдэй үүргээр хэрэглэлгэ.

Түлөөнэй нэрын хубилалга ба ондоо үгэнүүдтэй холболдолго.

Нюурай түлөөнэй нэрын хуряамжалагдан хубилалга, нюурай зүйр үгэнүүдые зүбөөр хэрэглэлгэ. Түлөөнэй нэрэнүүдэй олоной тоо. Зохилдол. Түлөөнэй нэрэнүүдэй хамаадал.

Түлөөнэй нэрэнүүдые хэлэлгэдээ зүбөөр хэрэглэлгэ.

Дайбар үгэ (5 час)

Дайбар үгэнүүдэй удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнүүд ба синтаксическа үүргэ.

Дайбар үгэнүүдэй удхаараа илгарал.

Дайбар үгэнүүдэй бии болодог арганууд. Тэдэнэй сэгнэлтын залгалтанууд.

Дайбар үгэнүүдэй хамаадал.

Дүтэрхы удхатай дайбар үгэнүүдые мэдүүлэлнүүд ба хэлэлгэ соо зүбөөр хэрэглэхэ дадал шадабари бэхижүүлгэ.

Жэлэй һүүлдэ дабталга (2 час)

«Буряад хэлэнэй сахим һураха ном» сооһоо һонирхолтой үгүүлэлнүүдые, хэһэгүүдые хэрэглэн, хэлэлгын хубинуудые дабталга. Тус ном сооһоо хэлэлгын хубинуудые бэхижүүлхэ тестнүүдые дүүргэлгэ.

Хэлэлгын хубинууд тухай дүримүүдые хүсэнэг болгон дабталга.

Хэлэлгын хубинуудаар морфологическа шүүлбэринүүдые хэлгэ.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ (10 час)

Үгүүлэл, тэрэнэй янзанууд: зураглалга, юрэ хөөрэлгэ, бодомжолго (тус-тустань жэшээнүүдээр баримталха). Юрэ хөөрэһэн, зураглаһан, бодомжолһон үгүүлэлнүүдые зохёолгодо бэлэдхэл, даабаринууд.

Байгаалиие гү, али ямар нэгэн бодото байдалые тодорхойлон харуулһан удхатай юрэ хөөрэһэн текстээр найруулга бэшэлгэ.

Шудалан үзэжэ байгаа уран зохёолой хэһэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Хараһан фильмын, зүжэгэй, радио болон теледамжуулгын удхаар өөрынгөө һанамжа оруулалсан, дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Хараһан гү, али дуулаһан һонирхолтой ушар тухай юрэ хөөрэһэн үгүүлэл бэшэлгэ.

Ямар нэгэн юумые гү, али байгаалиие ажаглан, хадуужа абаһанаа зураглалга.

Уран зохёолой һайн ба муу талын үйлэдэгшэ нюурнуудта характеристикэ үгэлгэ.

Уншаһан хөөрөөн, шүлэг, үгүүлэл тухай һанамжаяа бэшэлгэ.

Нүхэртөө бэшэг ба сониндо үгүүлэл бэшэлгэ.

Юрын байгуулгатай мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн багахан хөөрөөе ородһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

Элитэ уран зохёолшодой, поэдүүдэй (А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Л. Н. Толстой ба бусадай) оршуулагдаһан зохёолнуудһаа хэһэгүүдые, шүлэгүүдые уран гоёор сээжээр ород ба буряад хэлэнүүд дээрэ хөөрэлгэ.

КАЛЕНДАРНА-ТЕМАТИЧЕСКА ТҮСЭБЛЭЛГЭ

БАГШЫН ХЭРЭГЛЭХЭ МЕТОДИЧЕСКА ЛИТЕРАТУРА

1. «Буряад хэлэн», О.Ш. Цыремпилова, Ц.С. Жанчипова,  Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2019 он.

2. «Буряад хэлээр тестнүүд»., Б.Б. Гомбоев., Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2014 он.

3. «Буряад хэлэн» сахим hураха ном.,  Улаан-Үдэ., 2006 он., 2012 он.

4. «Буряад hургуулиин программанууд»., «Буряад хэлэн» Y- ХI классууд., Д.Б. Базарова,

Д.Д. Санжина., Б.Б. Будаин., Улаан-Үдэ., «Бэлиг»., 2008 он.

5. «Буряад хэлээр, уншалгаар, буряад литератураар hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ эрилтэ»., Ц.Б. Цыренова, Б.Б. Жалсанов., Улаан- Үдэ., «Бэлиг»., 2007 он.

6. «Буряад хэлэн болон литератураар дунда hургуулиин hуралсалай заршам»., Б-Д.

7. Батоев., Д-Н.Д. Доржиев., С.Ж. Балданов…, «Бэлиг»., 2004 он.