Рабочая программа по бурятскому языку 10 кл
рабочая программа

МИНИСТЕРСТВО ПРОСВЕЩЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

Муниципальное образование «Закаменский район»

Муниципальное автономное общеобразовательное учреждение

«Бортойская средняя общеобразовательная школа»

(МАОУ «Бортойская СОШ»)

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА

учебного предмета «Бурятский язык»

для обучающихся 10  класса

у. Бортой 2023 г

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

          «Буряад хэлэн»  гэhэн курсын ажалай программа  хадаа Россиин Федерациин hуралсалай Министерствын тогтоолнууд дээрэ үндэhэлжэ зохёогдоhон hуралсалай программа болоно:  

- Федерального закона от 29.12.2012 № 273-ФЗ «Об образовании в Российской Федерации»;

- приказа Минпросвещения России от 22.03.2021 № 115 «Об утверждении Порядка организации и осуществления образовательной деятельности по основным общеобразовательным программам – образовательным программам начального общего, основного общего и среднего общего образования»;

- приказа Минпросвещения России от 18.05.2023 № 370 «Об утверждении федеральной образовательной программы основного общего образования» (далее – ФОП ООО);

- приказа Минпросвещения России от 31.05.2021 № 287 «Об утверждении федерального государственного образовательного стандарта основного общего образования» (далее – ФГОС ООО третьего поколения);

-Закона Республики Бурятия от 13.12.2013 № 240-V «Об образовании в Республике Бурятия»;

 -Закона Республики Бурятия от 10 июня 1992 г. №221-XII «О языках народов Республики Бурятия» (с изменениями и дополнениями);

-Устав МАОУ «Бортойская СОШ»

- Основная образовательная программа основного общего образования МАОУ «Бортойская СОШ»

Тус программа гүрэнэй ФОП, Буряад Республикын Һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерствын туршалгын программа дээрэ үндэhэлэгдэнэ. Буряад дунда hургуулида түрэлхи литература hуралсалай предмет болгогдожо, үзэгдэжэ байдаг гээшэ. Энэ программа мүнѳѳ үеын ФОП баримталан, 10-дахи классай «Бэлиг» хэблэлээр гараһан В.Д.Патаева, О-Х.Н.Нанзановагай зохёоһон «Буряад хэлэн» гэһэн номдо таарууланхай.

Буряад хэлэнэй багшанарай, хyмүүжүүлэгшэдэй урда табигдаха шухала зорилгонууд:          

 - ургажа ябаа залуу үетэндэ эрдэм болбосоролой үндэhэ hууриие гүнзэгыгөөр ба бата бэхеэр үгэхэ;

• hурагшадые Буряад республикын гүрэнэй аман ба бэшэгэй хэлэтэй болгохо;
• ниитын болон ажахын хэрэгтэ түрэлхи хэлэеэ хэрэглүүлжэ hургаха;
• арадайнгаа түүхэ, аман зохеолойнь баялиг, ёhо заншал, соёл болбосорол – эдэ бүгэдэндэ түшэглэн, тэдэниие hургажа, хyгжөөжэ, хүмүүжүүлжэ, буряад үндэhэ яhатанай гүнзэгы мэдэрэл бүрилдүүлхэ.

 Тус зорилгорнуудhаа дулдыдан, буряад хэлэ заажа байhан багшанарай урда иимэ шухала эрилтэнүүд табигдана:

1. Нэн тyрүүн түрэлхи хэлэеэ заажа байhан багша хадаа өөрөө хэлэ бэшэгэй талаар үндэр хэмжээнэй эрдэм мэдэсэтэй, болбосорол ехэтэй, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй, тэрэ тоодо буряад хэлэнэй саашанхи хүгжэлтын гол зорилгонуудые гүнзэгыгөөр ойлгохо ёhотой;          

 2. Һурагшадай эрдэм мэдэсын эрилтэнүүдэй стандарт ба программа шудалжа, багша буряад хэлэ заалгые тyсэблэхэ;

3. Һуралсалай жэлэй эхиндэ багша класс бүхэндэ hурагшадай мэдэсэ шадабариин хэмжээе элирүүлхэ зорилготойгоор хэдэн ондоо түхэлэй шалгалтын хүдэлмэринүүдые дүүргүүлхэ: грамматическа даабаринуудтай диктантнуудые, зохёолго ба найруулгануудые бэшүүлжэ, тестнүүдые дүүргүүлжэ, анкетэнүүдэй асуудалнуудта харюусуулжа болохо; аман шалгалта үнгэргэхэ; үзэгдэhэн темээр шалгалтын асуудалнуудта харюунуудые шагнаха; хөөрэлдөө эмхидхэхэ болон бусад эдэ даабаринуудые дүүргэлгын дүнгүүд hурагшадай мэдэсэ, шадабари, хүгжэлтые гү, али программын эрилтэнүүдhээ гээгдэлхэ зүбөөр гэршэлдэг. Эндэhээ уламжалан, багща класс бүхэндэ hурагша бүхэнтэй hуралсалай жэл соо хэхэ ажалаа багсаан эмхидхэхэ.

4. Һурагша бүхэнэй эрдэм мэдэсын хэмжээн адли бэшэ, тиимэhээ хэшээлэй алишье шатада hурагшын мэдэсын хэмжээндэ тааруугаар даабаринуудые дүүргүүлхэ.

5. Хэлэлгын культура (соёл) дээшэлүүлхэ, гүнзэгырүүлхэ, зохёохы ба холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгын хүдэлмэринүүдые хэшээлэй алишье шатада хараалха, түсэблэхэ.

6. Һурагшадые hургалга, хүгжөөлгэ, хүмүүжүүлгын зорилгонуудые сагай эрилтэдэ таарамаар бэелүүлхын тула, буряад хэлэ ба уран зохёол заажа байhан багшанар өөрынгөө эрдэм мэдэсые, дүй дүршэлые саг үргэлжэ дээшэлүүлжэ, методикодо, психологидо ба дидактикада бии боложо, хэблэгдэжэ байдаг эрдэмтэдэй, шэнэдхэгшэ багшанарай шэнжэлэлгын хүдэлмэринүүдые, шэнэ дурадхалнуудые ба түрүү дүй дүршэл үзэжэ, шүүмжэлжэ, ажал хүдэлмэридөө нэбтэрүүлжэ байха.

ПРОГРАММЫН БҮРИДЭЛ

ҺУРАГШАДАЙ ШАДАБАРИНУУД

Үхибүүнэй ѳѳрын хүгжэлтын дүнгүүд (личностные результаты) – ѳѳрын ба хүнүүдэй ажабайдалда түрэл хэлэн ямар үүргэтэйб гэжэ ойлгоно (хэлэнэй аргаар хажуудахи хүнтэеэ харилсанаб, бэшэмэл текстын удха үзэнэб гэжэ ойлгоно), хүнэй аман ба бэшэгэй хэлэлгын онсо ѳѳрэ байhые ойлгоно (аянга, хэлэлгын темп, үгэнүүдэй болон сэглэлтын тэмдэгүүдэй үүргэ).  

Бэеэ гуримшуулаад ябаха шадабари (регулятивные УУД):

• багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;
• хэшээлдээ юу хэhэнээ хойно хойноhоонь тоолохо;
• юу хэхэ гээшэбиб гэжэ уридшалан хэлэхэ;
• ѳѳрынгѳѳ, нүхэдэйнгѳѳ, классайнгаа ажал багшатаяа  сугтаа урид зохёогдоhон критеринүүдээр шалгаха;
• багшын үгэhэн түсэбѳѳр, алгоритмаар хүдэлжэ шадаха.  

Оршон тойрониие шудалха шадабари (познавательные УУД):  

• номоор хүдэлхэ (номой гаршагай, тусгаар тэмдэгүүдэй үүргэ ойлгохо);
• зураг хаража гү, али текст уншажа асуудалнуудта харюу олохо;
• багшатаяа болон нүхэдтэеэ хамта дүн гаргаха;
• үгѳѳр хэлэгдэhэн ойлгосо схемэ, таблица, модель болгохо. Тиин hѳѳргэнь модель соо харуулаатай ойлгосо үгѳѳр хэлэхэ;  - текстын удха дамжуулха.  

Харилсаха шадабари (коммуникативные УУД):  

• ѳѳрынгѳѳ hанаа бодол аман хэлэлгээр, тиихэдэ багахан текст зохёожо, бэшэгэй хэлэлгээр харуулха;
• хажуудахи хүнүүдээ шагнаха, тэдэнэй хэлэhэниие ойлгохо;
• уран гоёор уншаха, хѳѳрэхэ;
• классайнгаа үхибүүдтэй, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэ, ямар журамуудые сахиха тухайгаа хэлсэхэ;
• хоёр хоёроороо,  бүлэг бүлэгѳѳр хүдэлхэ, тиихэдээ олон ондоо «тушаал» бэе дээрээ абаха: ударидагшын, даабари дүүргэгшын, бэшээшын г.м.

Буряад хэлээр шадабари (предметные УУД):  

1. Һурагшадые литературна хэлэндэ hургалга.  Абяануудые зүбөөр үгүүлхэ, үгэнүүдэй лексическэ удхые зүб ойлгохо, удхын сохилто зүбөөр хэрэгдэхэ дадалтай болгохо. Мэдүүлэл соо хэрэглэгдэhэн үгэнүүд hуури байраяа зүбөөр олоhон, удхынгаа талаар бэе бэетэеэ зүбөөр холболдонхой байха ёhотой. Нютаг хэлэнэй онсо илгаануудта анхаралаа хандуулха: алибаа нютагта тус үгые гү, али абяае иигээд үгүүлдэг, харин литературна хэлэндэ иимээр үгүүлдэг гэжэ зэргэсүүлэн ойлгуулха шухала.  

2. Һурагшадай үгын нөөсые арьбажуулга ба мэдүүлэл зохёолгые хүгжөөлгэ. Уран зохёол, сонин, сэтгүүлнүүдые уншадаг hурагшын хэлэн тодо сэбэр, үгэ баянтай, мэдүүлэлнүүдые зүбөөр найруулха дадалтай байдаг. Хүшэр удхатай үгэнүүдые ойлгуулжа хэрэглүүлхэ шухала, словарна хүдэлмэри хэшээл бүхэндэ эмхидхэгдэжэ байха ёhотой. Хэрбэеэ hурагшада ойлгогдосогүй үгын байбалнь, «Буряад хэлэнэй сахим hураха ном» соо «Толи» гэhэн бүлэг нээбэл, багшанарай ба hурагшадай хэрэглэхэ 14 зүйлэй толинуудые ашаглан, хэрэгтэй үгэнүүдэй зүб бэшэлгэ, оршуулга, тайлбаринь олдохо аргатай.

3. Холбоо хэлэлгэдэ hургалга. Буряад хэлэ заалгын гол зорилгонуудай нэгэн – хүнүүдэй хоорондоо харилсаха арга боломжо гүнзэгырүүлгэ, hанал бодолоо зүбөөр, үгэ баянтайгаар дамжуулха шадабари хүгжөөлгэ. Энэ шадабари болон дадал буряад хэлэнэй, уран зохёолой ба дунда hургуулида үзэгдэжэ байгаа бүхы предмедүүдээр хэшээлнүүдтэ хэлэлгэ хүгжөөхэ элдэб даабаринуудые hурагшадаар дүүргүүлхэдэ бэхижүүлэгдэдэг. Зохёолго болон найруулга бэшэхын тула hурагшад хүдэлмэрингөө сэдэб зүбөөр шэлэн олохо, гол удхыень тодоор ойлгохо, юрын гү, али орёо түсэб зохёожо шадаха дүршэлтэй болохо ёhотой. Үгэнүүдэй удхые, тэдэнэй холбоое, хэлэлгын уран аргануудые зүбөөр хэрэглэхэ. Оролто хубияа – шухала хубида, түгэсхэлдэ гуримтайгаар шэнжэлэн орожо, зохёолгоёо бэшэхэ.

ПРОГРАММЫН БАЙГУУЛГА БА УДХА

(34 час)

Дабталга (5 час)

Хэлэн тухай шухала мэдээн (2 час)

Ниигэмэй хүгжэлтэдэ хэлэнэй үүргэ. Буряад хэлэн – буряад арадай үндэһэн хэлэн. Буряад хэлэнэй хүгжэлтын шатанууд. Буряад литературна хэлэн болон нютаг хэлэнүүд.

Буряад бэшэгэй дʏримʏʏд (3 час)

Хуряамжалhан ʏгэнʏʏдые бэшэхэ дʏримʏʏд (3)

Монгол хэлэнэй бʏлэ соо буряад хэлэнэй hуури (1)

 Мʏнөөнэй буряад хэлэн (1)

Буряад хэлэнэй хэлэлгын байгуулга (1)

Буряад хэлэнэй нютаг аялганууд (1)

Буряад хэлэнэй санда боложо байгаа хубилалтанууд (1)

Буряад хэлэн тухай эрдэмэй хʏгжэлтын тʏʏхэhээ (1)

Буряадууд. «Буряад» гэhэн ʏгэ тухай (1)

Буряад орондо, Халха монголдо, Υбэр Монголдо ажаhуужа байгаа буряадууд (1)

Буряад арадай ёhо заншалнууд болон ʏндэhэ яhатанай ажабайдал (1)

«Буряад Республикын арадуудай хэлэнʏʏд тухай хули (1)

Буряад хэлэнэй саашанхи хʏгжэлтэдэ тус хуулиин нʏлөөн (1)

Хэлэлгын хубинуудай гарадаг арганууд (1)

Нэгэ хэлэлгын хубиhаа нʏгөө хэлэлгын хубида оролго (1)

Юумэнэй нэрэ – причасти. Тэмдэгэй нэрэ – юумэнэй нэрэ,Тэмдэгэй  - наречи.Наречи-дахуул ʏгэ (1)

Дабталга (7 час)

Фонетикээр, лексикээр, грамматикаар, бэшэгэй дүримөөр, сэглэлтээр үзэһыень хамтадхалга ба гуримшуулга.

Хэлэн дотор шэнэ үгэнүүдэй бии бололго, үндэһэн буряад үгэнүүд ба ондоо хэлэнһээ абтаһан үгэнүүд. Үгын лексическэ удха.

Үгын эхин үеһөө саашанхи үеын түргэн аялгануудай ба дифтонгнуудай тодо бэшээр үгүүлэгдэдэг дээрэһээ аялганай тааралдал, һубарил ба нугаралай дүримүүдэй шухала ушар.

Үгын грамматическа удха (лексическэ удхаһаань ондоо). Олоор ба үсөөнөөр хэрэглэгдэдэг залгабаринууд. Үгын бүридэлөөр морфологическа ба этимологическа шүүлбэриин хоорондохи илгаа тухай ойлгосо.

Хэлэлгын хубинуудай гараха арганууд: нэгэ хэлэлгын хубиһаа нүгөө хэлэлгын хуби бии болголго (тэмдэгэй нэрэһээ — юумэнэй нэрэ, причастиһаа – тэмдэгэй ба юумэнэй нэрэ, деепричастиһаа – дахуул үгэ, юумэнэй нэрэһээ – дайбар үгэ, дайбар үгэһөө – дахуул үгэ ба үйлэ үгэһөө – холболто үгэ).

Хэлэлгын хубинуудай хубилха ёһо (хубилдаг ба хубилдаггүй хэлэлгын хубинууд: хубилдаг үгэнүүдэй түхэлнүүд, зохилдол ба хамаадал).

Бэеэ дааһан хэлэлгын хубинуудай хоорондохи адлирхуу ба ондоо зүйлнүүд (удха шанараараа, хубилха, бии болохо талаараа).

Буряад орфографиин фонетико-морфологическа заршам (принцип).

Аялгануудые бэшэхэ дүримүүд (үгын үндэһэндэ, залгабарида, залгалтада); ь, ъ бэшэхэ дүримүүд. Орёо үгэнүүдые бэшэхэ дүримүүд. Дабхарлаһан үгэнүүдтэ зурлаа ба запятой хэрэглэлгэ.

Мэдүүлэлэй гэшүүд ба хэлэлгын хубинууд. Үгэнүүдые гол ба туһалагша удхаарнь мэдүүлэл соо хэрэглэлгэ.

Элдэб байгуулгатай мэдүүлэлнүүдые удхалан аянгалга. Удхалан аянгалга ба сэглэлтын тэмдэгүүд.

Запятой, хоёролжон точко, точкотой запятой, зурлаа, хаалта, асуудалай ба шангадхалай тэмдэг табиха гол дүримүүд. Гурбалжан точко хэрэглэлгэ. Хэдэн сэглэлтын тэмдэгүүдые нэгэдхэн табилга.

Текст, тэрэнэй байгуулга. Найруулал.

Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ ()

Үгүүлэл, тэрэнэй янзанууд: зураглалга, юрэ хөөрэлгэ, бодомжолго (тус-тустань жэшээнүүдээр баримталха). Юрэ хөөрэһэн, зураглаһан, бодомжолһон үгүүлэлнүүдые зохёолгодо бэлэдхэл, даабаринууд.

Байгаалиие гү, али ямар нэгэн бодото байдалые тодорхойлон харуулһан удхатай юрэ хөөрэһэн текстээр найруулга бэшэлгэ.

Шудалан үзэжэ байгаа уран зохёолой хэһэгээр дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Хараһан фильмын, зүжэгэй, радио болон теледамжуулгын удхаар өөрынгөө һанамжа оруулалсан, дэлгэрэнгы ба хуряангы найруулга бэшэлгэ.

Хараһан гү, али дуулаһан һонирхолтой ушар тухай юрэ хөөрэһэн үгүүлэл бэшэлгэ.

Ямар нэгэн юумые гү, али байгаалиие ажаглан, хадуужа абаһанаа зураглалга.

Уран зохёолой һайн ба муу талын үйлэдэгшэ нюурнуудта характеристикэ үгэлгэ.

Уншаһан хөөрөөн, шүлэг, үгүүлэл тухай һанамжаяа бэшэлгэ.

Нүхэртөө бэшэг ба сониндо үгүүлэл бэшэлгэ.

Юрын байгуулгатай мэдүүлэлнүүдһээ бүридэһэн багахан хөөрөөе ородһоо буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

Элитэ уран зохёолшодой, поэдүүдэй (А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, Л. Н. Толстой ба бусадай) оршуулагдаһан зохёолнуудһаа хэһэгүүдые, шүлэгүүдые уран гоёор сээжээр ород ба буряад хэлэнүүд дээрэ хөөрэлгэ.

        КАЛЕНДАРНА-ТЕМАТИЧЕСКА ТҮСЭБЛЭЛГЭ

\

БАГШЫН ХЭРЭГЛЭХЭ ЛИТЕРАТУРА

1. Б.Б.Гомбоев. Учимся играя (учебное издание). - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2009.

2. Б.Б.Гомбоев. Тесты по бурятскому языку для 5 класса. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2008.

3. Б.Д.Цыренов.  Правила орфографии и пунктуации бурятского языка. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2009.

4. Б.Д.Цыренов. Тесты по бурятскому языку. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2001.

5. Ц.Б. Цыренова. Диктанты и изложения, 9-11 класс. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2003.

6. Б.Б.Батоев. Бурятский язык: графика, орфография, пунктуация. - Улан-Удэ, Бурятское книжное издательство, 1993.

7. Б.Б.Батоев.  Методическое руководство. Бурятский язык. 5-9 класс.  - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2005.

8. Б.Б.Батоев. Сборник текстов для изложений по бурятскому языку для 5-9 классов. - Улан-Удэ, Бурятское книжное издательство, 1992.

9. Д.Д.Доржиев. Современный бурятский язык. Морфетика. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2002.

 10. Д.Д.Доржиев. Современный бурятский язык. Синтаксис. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2002.

11. Э.Р.Раднаев. Фонетика бурятского языка. -  Улан-Удэ, «Бэлиг», 2007.

12. У-Ж.Ш. Дондуков. Учебник бурятского языка (самоучитель). - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2001.

13. Ц.Б. Будаев . Бурятская диалектология. - Улан-Удэ, БГУ, 2000.

14. А.Б.Санжаева. Лабораторно-практические работы по бурятскому языку. - Улан-Удэ, БГУ, 2000.

15. А.Б.Санжаева.  Тесты на бурятском языке (фонетика, лексика, состав слова, морфология, орфография, синтаксис, пунктуация). - Улан-Удэ, БГУ, 2001.

16. А.Б.Санжаева.  Таблицы по грамматике бурятского языка. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2010.

17. С.Г.Будаин. Тесты по бурятскому языку.- Улан-Удэ, «Бэлиг», 2006.

18. Д.Б.Базарова. Тесты по бурятскому языку. Фонетика. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2009.

ҺУРАГШАДАЙ ХЭРЭГЛЭХЭ ЛИТЕРАТУРА

1. Б.Б.Будаин, Б.Б.Гомбоев. Буряад хэлэн: 5-дахи класс. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2008.

2. О.Ш. Цыремпилова, Ц.С.Жанчипова. Буряад хэлэн: 6-дахи класс. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2013.

3. О.Ш. Цыремпилова, Ц.С.Жанчипова. Буряад хэлэн: 7-дохи класс. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2014.

4. С.Г.Ошоров, Ж.Ц.Жамбуева. Буряад хэлэн: 8-дахи класс. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2008.

5. В.Д.Патаева, О.-Х.Н.Нанзанова. Буряад хэлэн: 9-дэхи класс. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2012.

6. А.Б.Санжаева.  Таблицы по грамматике бурятского языка. - Улан-Удэ, «Бэлиг», 2010.

7. Словарь бурятско-русский, русско-бурятский

8. Электронный учебник бурятского языка