СТАТЬЯ ЭКОЛОГТУГ ЁЗУ-ЧАНЧЫЛДАР
статья (7 класс)

Чогаалдарда  - экологтуг         ёзу-чаңчылдар

Амгы үеде бүгү кижи тѳрелгетенни дүвүредип чоруур айтырыг – бойдус камгалалының айтырыы. Бисиң амыдыралывыс, салым-чолувус, сагыш-бодалывыс бойдус-биле быжыг доңнашкан, ажыл-иживис, бүгү-ле хѳделиишкиннеривис ооң-биле тудуш. Кижи – бойдустуң тѳлү. Бойдус хирленип, тѳтчеглеттинип, тѳнүп каар чүве болза, кижи база чиде бээр деп чүвени ѳзүп орар салгалывыс медереп билген турар ужурлуг.

Тѳрээн чериниң, тѳрел чонунуң тѳѳгүзүн, долгандыр турар хүрээлелге камныг, чѳптүг хамаарылганы кижизидеринге тыва дыл, чогаал башкылары кичээлдерге-даа, класстан дашкаар-даа янзы-бүрү ажылдарны чорудуп, боттарының үлүг-хуузун киирип турарлар. Ынчангаш мен бо чүүлүмге, 5-9 класстарга ѳѳренир тыва чогаал номнарында экологтуг кижизидилгеге хамаарыштыр чоннуң ёзу-чаңчылдарындан чүү барыл, ону ажыглап, экологтуг билигни болгаш кижизидилгени аңаа даянып чорударының  аргазын сайгарып, чаа ажылдап чоруур аныяк башкыларга сүмелээр бодаан ийик мен.  

Тыва чон үе-дүптен бээр-ле ие-тѳрээн бойдузунга аажок камныг, хумагалыг чораан, ону эң-не дээди, ыдык кылдыр кѳрүп, бойдусту ханы хүндүлеп, эки билир турганы маргыш чок. «Бойдуска хүндүткел ону «бурганчытканы» кылдыр ёзу-чаңчылдар таварыштыр дамчып чедип келген» - деп эртемденнер түңнеп турар.

Шынап-ла, бойдуска хамаарылгалыг ол кандыг ёзу-чаңчылдарыл, ол талазы-биле ѳѳредилге номнарында чүү барыл, аңаа даянып, кижизидилге ажылы чорударының кандыг арга, методтарны ажыглап болурунга доктаап кѳрейн.

5-ки класска С. Токаның «Араттың сѳзү» деп романындан «Ававыс чокта» деп үзүндүнү номчуп тургаш, ында аңчы Домбаштайны кожа-хелбээ аалдың кижилери уткуп, олчазын алгаан, амыр-мендизин айтырган, ужалаан тургулаары-биле уруглар таныжар. «Таңды кежиин дайнам-даа болза үлежир» деп чүүл херек кырында канчаар сагыттынып турарын чурум аайы-биле сайгарар:

1. Келген чон хүлбүстү дергиден чешкеш, союп турары.
2. Үлеш эгелээр.
3. Адактың соонда эътти үлеп турган кырганнарның кырганы үлештиң артыын ийи холдап кѳдүрүп алгаш, йѳрээл сѳстер-биле Домбаштайга тутсуп турары, аңаа аңчының харыызы.

Мындыг чижектиг сагылгаларже онза кичээнгейни углаар. Маңаа чүнү кылып болурул, кандыг аргаларны ажыглаарга уругларга дээштиг салдар чедирерил дээн чергелиг айтырыгларже башкылар кичээнгейни салыр. Кырганның «Эликти бѳгүн сен ѳлүрдүң, бис үледивис. Даарта мен ѳлүреримге, сен үлээр сен» деп чугаазының утказы чүл, Домбаштайның «Уругларыңар тайгага аңнааш, олчалыг болзун» дээни чүнү чугаалап турарыл? Домбаш ирейниң мында кандыг мѳзүлүг талалары илереп турар-дыр? Силер ону кандыг кижи деп санаар силер? дээн чижектиг уругларны бодандырар, угаап билирин, логиктиг боданыышкынын сайзырадыр ажылдарны чорудар. Маңаа эрги феодалдыг Тываны болгаш амгы үени деңнеп, аңчы мергежил дугайында беседаны кылыр. Амгы үеде чѳпшээрел бижиктиг аңчы кижи безин каракка кѳзүлгенин-не шыгаап чорбас. Херекчок черге боо туткан кижи кѳргенде, улус ону аңчы дивес, тѳтчеглекчи деп адаар апарган деп чүүлдү билиндирип, бойдусту камнаар, келир салгалга арттырар дээн ышкаш кижизидилге ажылын чорудары артык эвес.

        База ол ышкаш О. Саган-оолдуң «Кежиктиг сылдыс» деп тоожузаунда «Байырлыг, тѳрээн аалым!» деп үзүндү-биле таныжар бис. Ында бичи Ак-оол эртем-билиг чедип алыры-биле тѳрээн аалындан найысылал Кызылче чоруптар. Орук ара оваалыг арт кырынга үнүп кегеш, артты ашкан кижилер ыяап-ла дүжер, черден даш ап, оваага немей каар азы пѳс ийикпе, хыл азар деп чүвени дыңнаан болгаш ёзулалды кылып турары. Маңаа база кижизидилге ажылын чорудар. Оол овааже чүге сѳѳлгү катап хая кѳрнүп турганын айтырар. Кижиниң тѳрээн чери, довураа дег эргим чүве чок. Ѳскен-тѳрээн чериниң бир улуг артын ажып, амыдыралдың узун, делгем ак оруунче аъттаныпкан чаш оолдуң сеткилинге кандыг бодалдар кирип чораанын-даа сонуургап, тѳрээн чер, чурт дугайында беседаны кылыр.

        Ол-ла чоруп ора кадарчы бичии оолга ужуражыр, бодунуң тудуп алганы холунга чораан кадыргызын эжинден харамнанмайн, кады быжырып чигени «таңды кежиин үлежип чиир» деп чүвени кѳрүп болур.

        Таңды кежии сартыктыг. Аңчының олчазын деңге үлежир деп ѳгбелерниң чаңчылын Ч. Кууларның «Шораан» деп тоожузунда караа чок бичии оолду эдертип алгаш балыктап, каттап-даа чорааш, Шораанны  эштери оолдар чедиргеш, оон үлүүн холунга тутсуп бээри – кижизидилге ажылы чорударынга  база бир чараш чижек.

        Тыва кижи шаг шаандан тура-ла мал азырап, ооң-биле амыдырап чораан болганда, мал-маганга сылдангы-сырынгы турбазын, кодан сүрүг онча-менди, ыт-куштан сол турзун дээш оран-таңдызынга чүдүүр, тѳрээн черинге чалбарыыр, чажыын чажар, чүнү кылбас дээр, Ооң-биле чергелештир аалдарның арат чону айыыл-халап, аарыг-аржык чок, ажы-тѳлү, ал-боттары амыр тайбың чурттазыннар дээштиң, шыырак билиглиг лама, хам хооп, чалап эккелгеш, хам ыяш, тел ыяш, бай ыяш, оваа, суг бажы дагыдар.

        Бо-ла бүгүнү С. Сүрүн-оолдуң «Дагын таныжылгазындан» кѳрүп болур. Тоожукчу маадыр оттуп кээрге, авазы аякта сүт кудуп алган, ону дүндүк шаар чажып тейлегилээн турары.  О Саган-оолдуң «Ужуражыышкын» деп чогаалында аңнап чоруур дээн оглунга ава:

        - Оран-таңдыңга эки чалбарып чоруур сен, оглум – деп чагып, оглун ак сүдүн чажып, чалбарып үдеп турары; аалдан үнерде артыш-биле саң салгаш, боозунуң аксын артыжап алыры.

        К. Чамыяңның «Мѳңгүн оттук» деп чогаалында «Тѳѳгү чугаа» деп эгеде аңчы дың кара чаңгыс огу-биле те боолап алырга, оозу бедик хая кырынга эңмекке чыдып алыр, аргамчы шѳйгеш, олче ѳрү-куду кѳрүп, чалбарааш, баг дамчып бадыптар. Чалбарыг кылып, сүзүглээниниң ачызында ол олча омактыг чанып келир.  

С. Сарыг-оодуң «Аңгыр-оолдуң тоожузунда» «Шагаа» деп эгеде саң салып турар үеде, аал баштыңы ак салдыг ашак хѳнекте шайын чажыча-биле узуп чашпышаан, чаа чылга йѳрээл салып турары.

        Үстүнде кѳргенивис ёзу-чаңчылдарга доктаап, амгы үе-биле деңнеп, чаңчыл-сагылгаларны кылып, сагып чоруурунуң ужуру чүл, шак ындыг сагылгаларны кылып чоруур улус суурда (уругларның чурттап турар чери) бар бе, ындыг улустуң амыдыралы ажы-тѳлү канчаар чурттап чоруур-дур дээн чергелиг айтырыгларны уругларга салып, угаан бодалын, чогаадыкчы аргаларын сайзырадыр, боттары кандыг-бир түңнелди үндүрерин чедип алыр.

        Түңнел сѳс кылдыр чүнү чугаалап болурул? Бойдус камгалалынга хамаарышкан ёзу-чаңчылдар уругларда ѳѳредип турарывыс чогаалдарда бар, кол-ла чүве аңаа доктаап, уруглар ону эскерип, ук чаңчылдарга боттарының санал-оналын, киржилгезин, хамаарылгазын илередири, амгы үе-биле деңнеп кѳѳрү чугула.

        Кичээлдер үезинде аңаа хамаарыштыр кандыг арга, метод-биле, каяа, канчаар ажыглаары, шилип чорудар ажылдың дээштии чүгле башкының чогаадыкчы ажылындан хамааржыры билдингир.

        Чамдык чогаалдарда ук чаңчылдар сагыттынмайн-даа баар таварылгалар бар. Чижээ: С. Сарыг-оолдуң «Белек» деп тоожузунда Илдирмаа аңнап чорааш, черле оран-чуртунга чалбарыг кылбас, шай хайындыргаш үстүн ѳргүвес, ооң тайлымындан ирги бе, ээн арга иштинге азып, түреп-даа хонар чери бар. Бо таварылгада Илдирмааның мындыг байдалга таварышканынга чүү чүве азы кым буруулугул деп айтырыгны чүге салып болбас деп. Уруглар аңаа хандыр бодангаш, үстүнде четпестерни адаптып болур. Шынап-ла, боду буруулуг, оран-таңдызынга чүдүвес, сүзүглевес, сүдүн, шайының үстүн ѳргүвес-тир. Дайын-чаа-даа үези болза, аң-меңни хѳйү-биле чок кылып турар. (Дүүрге уну-даа соотпаан.) Чүү-даа чүве ѳйлүг деп чүве сагыттынмайн турар.

        Черле ынчаш, ада-ѳгбелеривистиң шаг шаандан бээр сагып чорааны бойдуска хамаарышкан ёзу-чаңчылдарын аныяк ѳскен ортузунга ам-даа нептередип, амыдыралга ажыглап боттандырарын чедип алыры-биле, ѳѳредип турарывыс чогаалдарга даянып, ук чогаалдарның сайгарылгазын чогуур деңнелге чорудары уругларның мѳзү-шынар, бойдуска ынак, аңаа камныг, хумагалыг болуру, күш-ажыл база эстетика кижизидилгезиниң айтырыгларын шиитпирлээринге дузалаар, патриотчу үзел-бодалын хевирлээр, билиин делгемчидер база чаа билиглер-биле байыдып чепсеглээр дээрзинге чигзиниг турбас.