Тыва ужур-чанчылдар
статья на тему

6 класс

Тыва чоннуӊ амыдыралы, үндезин ажыл-агыйы – ужур-чаӊчылдарынныӊ тывылган дөзү (36 шак)

Сорулгазы:

1. Бешки класска өөренген өгбелер өөредииниӊ кол өзек билиглерин чаа билиглер шиӊгээдип алырынга белеткээри.
2. Ук билиглерниӊ чоннуӊ амыдыралы, ажыл-агыйы-биле холбаалыын, оларныӊ утказы ниитилелдиӊ сайзыраан аайы-биле делгемчип, байлакшып турарын көргүзери.
3. Тыва чоннуӊ үндезин  ажыл-агыйы-биле холбашкан бурунгу ужур-чаӊчылдар-биле таныштырары.
4. Ужур-чаӊчылдарны өөреникчилер күзелдиг өөренип, шиӊгээдип ап, хүн бүрү билдилиг ажыглаарын чедип алыры.

Шактар хуваалдазы

Катаптаашкын (1 шак)

Бешки класска өөренген улусчу өөредигниӊ кол билиглерин – ужур, чаӊчыл, ёзулалдарны катаптап быжыглаары. Оларныӊ тыптып келген эге дөстерин сайгарып, шиӊгээттирери. Оларныӊ ажы-төлүнүӊ төлептиг болурунга, ниитилелдиӊ бурунгаар депшилгезинге ужур- чаӊчылдаыныӊ салдары.

Тываларныӊ онзагай төрелдежип чурттаар шынарын өөреникчилерге сиӊниктирери.

Практиктиг кичээл: «Ук ызыгуур ыяжын» чаартып чурууру.

Чонга, төрел-бөлүкке хамаарышкан ёзулалдарга киришкениниӊ дугайында сактыышкыннар, бичии хемчээлдиг чогаадыглар.

Чурт, школа, музейлеринче экскурсиялар, ужуражылгалар.

Тываларныӊ бурунгудан чаӊчылчаан амыдырал  болгаш ажыл-агый дугайында билиглери.

Тайылбыр кичээлдер (5 шак)

Эрте шагдан тываларныӊ чурттап турар чериниӊ, агаар бойдузунуӊ онзагай байдалдарындан тыптып келген амыдыралы болгаш ажыл-агыйы: чемиштиг болгаш эм үнүштер чыыры; мал, чер ажылы; ус-дарган, ус-шевер ажылдары: идик-хеп даараары; эдилелдер кылыры; алгы-кешти болбаазырадып ажыглаары; дүктү кылып болбаазырадыры; аӊнаашкын, балыктаашкын.

Аал-коданыныныӊ ажыл-агыйы. Ооӊ утказы, кижизидилгелиг  үнези, хевирлери. Амгы үеде кодан ажылыныӊ сайзыралы: кодан малы, азырал куштар, сад-огород ажылдары.

Практиктиг кичээлдер (2 шак)

Номнардан, солун сеткүлдерден көшкүн амыдырал дугайында чүүлдерни чыып, таныжары.Чоннуӊ амыдыралыныӊ төөгү-биле холбаазы, сайзыралы.

Ус-дарган, ус-шевер ажылдар-биле таныжылга.

Чемиштиг, эм  үнүштер-биле таныжылга. Оларны чыып, болбаазырадып ажыглаарын көргүзери.

Алгы-кеш,  дүк болбаазырадыр эге билиглерни бээри.

Балыктааныныӊ, каттааныныӊ дугайында сактыышкыннар.

Өг-бүлезиниӊ, кодан ажылыныӊ дугайында чогаадыглар.

«Күстүӊ хүрү» деп аъш-чем делгелгези.

Мал, сиген  ажыл-агыйы

Тайылбыр кичээлдер (6 шак)

Төөгү шагдан тура, кижилерниӊ черлик амытанарны тудуп, турумчуп эгелээни. Тываларныӊ азырал малдары: инек, хой, өшку,аът, теае. Оларны азыраары, өстүрери. Тываларныӊ ховар малдары: иви, сарлык. Оларны ажаап, өстүрүп, ажыглаары.

Малчын кижиниӊ чыдлыӊ дөрт үезинде ажыл чымыжы – одарлар шилип, мал семиртип, өдек-кажаа белеткеп көжери.

Малдыӊ төрүүр (түлүктээр) үелери. Малдыӊ чаш төлүн камгалап, азырап доруктурары.

Малдыӊ беримчези – сүт, эът, алгы-кеш, дүктү амыдыралга ажыглаары. Сүттен кылган ак чем. Ону белеткээр, аргалары, шыгжаары. Оларга хамаарышкан ёзу-чаӊчылдар.

Малдыӊ  эъдин  чемге ажыглаары: белеткээр, шыгжаар аргалары. Хүндүткел эъттери. Малга хамаарышкан чаӊчылдар: ыдык, эжелик, уксаа малдар. Өскүс чыдып калган чаш мал төлүн ажаары: эмискиктээри, алзыры.

Сиген ажылы. Малга чем белеткээри. Сиген кезери, кургадыры, бөлери сарааттаары. Сиген кезер черлерни  шилип алыры. Бода, шээр, чаш малдарга тускайлап кезер сигеннер. Сиген кезери хоруглуг черлер. Чылдагааннары. Амгы шагныӊ мал чеми (силос, дроблёнка).

Сиген ажылынга хамаарышкан ыдыктыг чаӊчылдар, оларныӊ кижизидилгелиг утказы: Дээрге, Черге, Сугга мөгейип-чалбарып, ажылдаар хөөн кирери, сагыш-сеткил сергедири.

Практиктиг кичээлдер (2 шак)

Малдыӊ беримчезинден кылган аъш-чемнер, бүдүрген идик-хеп делгелгези. Аӊаа хамаарышкан чагыг-тайылбыр.

Бо кичээлдерни эрттирерде дааранылга черинге, аъш-чем кылыр черге барып, ада-иени киириштирип болур.

Чер болгаш тывыш ажыл агыйы.

Эм оъттар, чемиш үнүштер чыыры

Тайылбыр кичээлдер (4 шак)

Чер болгаш тывыш ажыл-агыйы, беримчези.

Тараа ажылыныӊ ээлчеглери: черни аӊдарары, тарыыры, суггарары, ажаары, кышкы шыгжамырга белеткээри. Тарыыр шөлдери: алаак, ховуларда чаӊгыс, кур черлер. Херекселдери: ыяш, демир андазыннар, хүүректер, ширбиилдер. Тарыыр үрезиннери: арбай, кызыл-тас, сула, чиӊге-тараа. Тарылгага белеткел: төштер, хараганнар сөгери, шириктээри, аӊдарары, суггарары, үрезинни белеткеп чажары.

Дүжүт алырынга хамаарышкан ажылдар: ээлчеглиг 3-4 суггарылга, бок аштаары, куштан камгалаары, малга бастырып чиртпези, кезери, кургадыры, шаӊга бастырып, эжип, арыглаары.

Амгы үеде тараа ажылыныӊ хөгжээни: техника, чемишчидилге ажыглаары. Тараадан кылыр чемнер, белеткээр аргалары, хереглели.

Практиктиг кичээл (1 шак)

Рараа ажылынга хамаарышкан ыдыктыг чаӊчылдарыныӊ утказын тайылбырлап, херек кырында көргүзери.

Ада-иелерниӊ киржилгези-биле тараадан аъш-чемни белеткээр аргаларын көргүзүп  өөредири.

Тайылбыр кичээлдер (2 шак)

Тывышка хамааржыр аӊнар: дииӊ, койгун, киш, ас, дилги, адыг, бөрү, элик, сыын-мыйгак, буур-булан, тооргу, тарбаган, өрге.

Аӊнарныӊ чер-чер аайы-биле онзагайы.

Аӊчы кижиниӊ ыдыктыг сагыыр чаӊчылдары: чаш төлдүг, аал чанынга келген аӊны, эжеш куштар өлүрбес. «Шелегей атпас – чаӊгыс адар». Ховар аӊнар атпас. Суг күжү, хову күжү ыдыктыг.

Тыва чаӊчылдарныӊ бурун шагдан ажыглап чораан херекселдери:  даш, мерге, дузак, ая, ча-согун. Тываларныӊ аӊнап чорааш, ок-боо ажыглаарыныӊ шеглиг турганы. Ол чаӊчылды амгы үеде үдеп, аӊ-меӊни  хыдып турарыныӊ хоразы.

Балыктаар аргалар: холдаары, дузактаары, суг чаяры, серээлээри, илбектээри, сыырткыыштаары, баралаары. Балык эъдин болбаазырадыры. Чер-чер аайы-биле чемге ажыглаарыныӊ аргалары. Балвктаарынга хамаарышкан ыдыктг чаӊчылдар.

Практиктиг кичээл (1 шак)

Аӊнап-балыктаары – тываларныӊ чаӊчылчаан ажыл-агыйныӊ онза хевири. Аӊ-меӊ, балык хыдыыр чорук дугайында солун-сеткүүлде бижээн чүүлдерни номчуп, сайгарары.

Балыктаашкын дугайында сактыышкыннар.

Тайылбыр кичээлдер (4 шак)

Бойдустуӊ хайыразы: чемниг болгаш чемиштиг үнүштер, оларныӊ кижиге ажык-дузазы, айдыс-артыжы-биле арыглаары, аржаан суу-биле эмнээри.

Эм үнүштер, оларныӊ кижиниӊ кадыын экижидип-быжыглаарынга ужур-дузазы: күш-шыдал киирери, хан-дамырны сайзырадыры, нерви системазын быжыглаары. Эм үнүштерни, оъттарны чыып ажыглаарынга хамаарышкан ужур-чаӊчылдар.

Аржааннар – эм суглар. Тываныӊ билдингир аржааннары. Оларныӊ эм шынарлары, аржааннары, аржаан бажынга сагыыр ыдыктыг чаӊчылдар.

Ус – мергежил

Тайылбыр кичээлдер (4 шак)

Тывалар – ус шевер чоннраныӊ бирээзи. Төрүмелинден чуруп-сиилбиир, быжып-даараныр, каастап-хээлээр чаяанныглар. Пөс-таавы-биле ажылдаар ус-мергежил, олардан идик-хеп быжып, даарап, каастап бүдүрери.

Ыяштан савалар кылыры, оларны каастаары. Демирден кылган эдилелдер, аът дериин кылыры.

Алдын, мөӊгүнден херээжен каасталгалар кылыры.

Алгы-кеш, хөмнү болбаазырадыры.

Дүктү болбаазырадыры, оон эдилелдер кылыры. Тыва өгнүӊ шывыгларын даараар ёзу-чаӊчылдар.

Аныяк өскенни ус-мергежилге өөредип чаӊчыктырары.

Бурунгу ажыл-ишти эгиткени. Чонда нептерээни.

Ус-мергежилге хамаарышкан ёзу-чаӊчылдар, оларны сагыырыныӊ утказы.

Практиктиг кичээлдер (4 шак)

Чижек темалары: «Уран кыс удазынга ораашпас», «Уран кыстыӊ идии чиик, эдээ делгем», «Дарган оолдуӊ дагазы чараш».

Ус-шеверлерни чалаары. Уругларныӊ даарааны идик-хеп болгаш өске-даа кылыгларыныӊ делгелгези. «Уран кыс», «Уран оол» деп бичии шеверлер маргылдаазы. Аӊаа ада-иени киириштирери.

Хевис фабриказынче, музейже экскурсиялар.

Ажыглаар номнар

1. Бартан О. О. Тываларныӊ национал чеми болгаш чем үнүштери. Кызыл, 1997.
2. Бүгедечи Т. Б. Художественное наследие тувинцев. Внешторгиздат, 1995.
3. Вайнштейн С. И. Историческая этнография тувинцев. М., Наука, 1972.
4. Кенин-Лопсан М. Б. Тыва чоннуӊ бурунгу ужурлары. Кызыл 1994.
5. Кенин-Лопсан М. Б. Тыва чаӊчыл. М.: Тройка, 1999.
6. Лагерь А. А. Лекарственные растения Тувы. Кызыл, 1998.
7. Лудуп Д. Сарыг шажынныӊ ыдыктыг демдектери. Кызыл, 1994.
8. Намзал Э. Х. Холу чемзиг авам сөӊү. Кызыл, 1995.
9. Потапов Л. П. Очерки народного быта тувинцев. М.: Наука, 1969.
10. По залам музея. Кызыл, 1977.
11. Сяньбиль М. О., Сяньбиль А. А. Традиционный тувинский костюм. Кызыл, 2000.
12. Серенот С. К. Тыва улустуӊ эмнээшкини. Кызыл, 1993.