Кичээлдиӊ темазы: «Сөс чогаадылгазы. Морфологтуг (кожумактыг) арга»
презентация к уроку (7 класс)

Слайд 1

Санаа Чинчи Семеновна , төрээн ( тыва ) дыл болгаш чогаал башкызы Тыва Республиканыӊ Кызыл хоорайныӊ МНӨАЧ-ниӊ « О.М-Д.Лопсан-Кенден аттыг 18 дугаарлыг ортумак ниити өөредилге школазы » Email : sanaa2021@bk.ru

Слайд 2

Өөредиглиг : сөс тургузуун сайгарып , чогаадылга кожумааның утказын шын тодарарадып , ооң ужур-утказын уругларга билиндирер . Сайзырадыр : уругларның логиктиг боданыышкынын , сайгарып , деңнеп , түңнеп билирин , сагынгыр , тывынгыр чоруун сайзырадыр ; бот- тывынгыр чоруун , бот- идепкейин көдүрер ; тыва дыл кичээлинге уругларның сонуургалын оттурар . Кижизидилгелиг : малчыннарның чымыштыг ажылынга уругларны хандыкшыдар , малга ынак болурунга кижизидер . Кижи бүрүзүн идепкейлиг ажылче хаара тудуп тургаш , кичээлге сонуургалын чедип алыр ; угаан-сарыылдыг , эртем-билиглиг , бедик культуралыг , төлептиг мөзү-бүдүштүг , төрээн дылынга , чонунга , чуртунга , күш-ажылга , амыдыралга ынак , ёзулуг кижизиг кижини кижизидер . Кичээлдиң сорулгалары :

Слайд 3

Эртем талазы -биле : өөреникчи сөс чогаадылгазының морфологтуг (кожумактыг) аргазының утказын шын тодарарадып, чогаадылга кожумааның ужур-утказын ылгап билир болур. Сөс тургузуун сайгарып өөренир , чогаадылга кожумактарын чугаага шын ажыглап билир болур . Бот- тускайлаң : бодунуң болгаш эш-өөрүнүң билиин бүгү талалыг сайгарып билир, херек апарганда эдип-чазап база бодунуң туружун камгалап өөренир. Чаа билиг чедип алырынга сонуургалдыг, ооң чугулазын, өске эртемнер-биле холбаалыын эскерип билир. Эш-өөрүнге, бодунга шаптык катпас болурун медереп билир болур. Метапредметтиг: дыл болгаш ниитилел сырый харылзаалыг деп чүүлдү эскерип, чугулалап, амыдыралчы мөзү-бүдүштүг болурунга чаңчыгар. Үлегер домакты сайгарып тура, өртемчейже, амыдыралче делгем көрүштүг болурун чедип алыр . Чедип алыр ужурлуг түңнелдер :

Слайд 4

Бот-тускайлаң ажыл-чорудулганың түңнелдери : амыдыралдың янзы-бүрү байдалдарын га дүүштүр өөренген билиин ажыглап, хамааты туружун хевирлээри, камгалап билиринче угланган. Өөредилгениң ажыл-чорудулгазын таарыштырып ажылдаарының түңнелдери : өөреникчиниң бодунуң өөредилгеге болгаш өске-даа чаа чүүлдерге сонуургалдыг байдалын, бодунуң бүгү-ле негелдеринге, сорулгазынга, баш бурунгаар даап бодаашкынынга, арга-шинээнге, түңнеп хынаарынга, шын үнелеп билиринге дүүштүр ажыл-чорудулгазын таарыштыр тургузуп ап билирин, оларны илеред иринче угланган. Чугаа үезинде харылзаа тудуп билириниң түңнелдери: өске кижилерни дыңнап билири, бодунуң бодалын шын, тода, долу, четче илередип, туружун камгалап билири; Чаа билиглерни сонуургалдыг шиңгээдип өөренгениниң түңнелдери: материалды системалыг болдурар, мурнуку кичээлдерге алган билиин системажыдар, ном-биле ажылдап билири; кол (херектиг, чугула) чүүлдү тодарадып билири, янзы-бүрү деңнелдиг даалгалар-биле ажылдаары, берге айтырыгларны шиитпирлээрде, чүнү кылырын тодаргай тургузуп билири. Өөренириниң ажыл-чорудулгазын шиңгээдип алырының бүгү талалыг түңнелдери :

Слайд 5

Педагогтуг технологиялар : м едээ-коммуникативтиг технология, кадыкшылды камгалаарының , номчуп , бижип тургаш , сайгарылдыр боданырын сайзырадырының технологиязы , оюннарлыг технология, өөреникчилерниң иштики сагыш-сеткилин ажыдарынче угланган технологиялар . Ажыглаан арга , методтар : и ндукция, анализ, синтез, деңнелге . Башкының сөзү , беседа, хайгаарал , өөреникчилерниң бот- тывынгыр ажылы , көргүзүп тайылбырлаарының методу, дилеп тыварының шинчилел методу. Ажылды организаастаарыны ӊ хевирлери : бот- тускайлаң , бөлүктеп , эжеш ажылдаары . Өске эртемнер -биле холбаазы : т өрээн чогаал , орус дыл , англи дыл , бойдус эртеми . Дерилгези : 5-ки классты ӊ өөредилге ному, карточкалар , схемалар , интерактивтиг самбыра , ноутбук, мультимедиялыг проектор. Методтар , педагогиктиг технологиялар :

Слайд 6

I . Организастыг кезээ II. Катаптаашкын III. Кичээлди ӊ сорулгазын , ону чедип алырда шиитпирлээр айтырыгларны тодарадырынга идигни бээри IV. Чаа теманы ӊ тайылбыры V. Быжыглаашкын VI. Кадыкшыл минутазы VII . Чаа темага алган билиглерин түӊнеп системажыдары VIII. Онаалга бээри IX. Рефлексия Кичээлдиң тургузуу:

Слайд 7

эм эм+не+лге эм+не эм+чи

Слайд 8

Кичээлди ӊ темазы : « Сөс чогаадылгазы . Морфологтуг ( кожумактыг ) арга »

Слайд 9

2022 чыл – Россияның чоннарының улусчу уран чүүлүнүң болгаш материалдыг эвес культурлуг салгалының Чылы кылдыр чарлаттынган (Год культурного наследия народов России)

Слайд 10

Кудерек – малчын оол мал+- чын Саша – мальчик рыбак рыба+-к

Слайд 11

Сөстүң дазылынга чаа утка киирер кезээн чогаадылга кожумаа дээр . Орус дылда ону суффикс деп адаар .

Слайд 12

Дазылга чогаадылга кожумактары немешкенинден чаа сөс тургустунар арганы морфологтуг азы кожумактыг арга дээр . Чижээ : аӊ – аӊчы , аӊныг , аӊна , аӊнаашкын ; н ом – номчу , номчукчу , номчукчулуг ; бижи – бижик , бижиктиг , бижимел ; чараш – чараштыр , чарашта , чарашсын ; дуза – дузалыг , дузалаар . Чугаа кезээ бүрүзү тус-тузунда чогаадылга кожумактарлыг болур . Дүрүм -биле ажыл :

Слайд 13

Чүве ады чогаадыр кожумактар Демдек ады чогаадыр кожумактар Кылыг сөзү чогаадыр кожумактар - чы /- чи , - жы /- жи /- жу , - чын /-чин - лыг / -лиг, -луг/- лүг , -туг/- түг , - кы /- ки -ла/- ле , -на/-не, -да/-де, - зыра /-сыра Балыкчы харлыг сугла Самбырага ажыл (3 бөлүкке чарлып алыр ):

Слайд 14

Читатель – номчукчу Воспитатель – кижизидикчи Лётчик – ужудукчу Художник – чурукчу Орус дылда суффикстер дузазы -биле укталган сөстерни тыва дылче очулдуруӊар . Ук сөстерде суффикс болур морфемаларны ӊ уткаларын тыва дылда кандыг кожумактар илередип чоруурун деӊнеп көрүӊер . Морфологтуг ( кожумактыг ) арга дузазы -биле тургустунган дөстерни укталган дөс дээр .

Слайд 15

Сула шимчээшкиннер : Кичээлге бис бижип , номчааш , Холдарывыс шылай берди . Холдарывыс кожа туткаш , Хүнче уткуй херлиптерге , Дазыл ышкаш ээтпек апаар . Чадыр ышкаш тудуптарга , Чогаадылга кожумаа бо . Ийи холду хере тудаал , Кулаш дурту – сөстүң дөзү .

Слайд 16

Чурук -биле ажыл :

Слайд 17

Мыйыстыг – аң эвес , Салдыг – ашак эвес , Сыргалыг – кадай эвес , Кудуруктуг – аът эвес , Адыр дуюглуг – инек эвес . Хойлуг кижи каас , Инектиг кижи тодуг .

Слайд 18

Бажыңга онаалганы боду шилип аар : Мергежилге 203, арын 104 «Малчынның аалында» деп кыска чогаадыг чогаадыр. (Чогаадылга кожумактыг сөстерни хөй ажыглаар) К ожумактыг арганы ажыглап тургаш , эжинге смс чагаа бижиир .