Разработка урока. Сос чогаадылгазы. Дефистеп бижиир нарын состер.
план-конспект урока (5 класс)

Куулар Урана Серен-ооловна,

Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадана

хоорайның 1 дугаар ортумак

школазының тыва дыл, чогаал

башкызы.

Тема: «Сөс чогаадылгазы. Синтаксистиг арга. Дефистеп бижиир нарын сөстер».

Класс: 5

Хевири: чаа тема шиңгээдип алырының кичээли.

Сорулгалары: 1. Дефистеп бижиир сөстерниң тургустунганын, шын бижилгезин,

                            темалыг бөлүктерин билиндирери;

                         2. Уругларны мөзүлүг, чараш аажы-чаңныг кижилер болур кылдыр

                            кижизидери;

                         3. Аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазынче кичээнгейни

                             угландырары.

Дерилгези: В.Оскал-оолдуң дугайында видеофрагмент, техниктиг өөредилге херексели (слайдылар), карточкалар.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезек.

II. Чаа теманың тайылбыры.

 1). Словарьлыг ажыл:

Эргек –салаа

Эжен – «улуг» дээн уткалыг

Доңга – чем кудар сава

Чучак – бичии уруглар хеви (тон).

 2). Уруглар дараазында тывызыктарның харыыларын кыдырааштарынга бижиир.

1. Чүскүк дег боттуг                                   2. Кызыл доңгам

Сүрүң далай ыыттыг.                                 Сиген аастыг (ыт-кады).

Эргек дег боттуг,

Эжен далай ыыттыг (дүктүг-ары).

3. Чем чивес чарашпай,                              4. Маңнаар аъдым

    Черге чорбас чарашпай.                             Бажы чок (чадаг-терге).

    Чучак хептиг чарашпай,

    Чугаазы чок чарашпай (ойнаар-кыс).

2). Уругларга айтырыг:

- Бөгүн чүү деп тема өөренир-дир бис, тып көрүңерем, уруглар?

3). Кичээлдиң тема, сорулгалары-биле таныштырылга.

4). Номда дүрүм-биле ажыл (ар. 105).

Дүрүмден түңнелдер: (слайд 1).

Темалыг бөлүктери:

1. Чүвелер, үнүштер, амытаннар болгаш кижилер аттары: чараа-чечен…

2. Кезектериниң утказы чоок азы дөмей, харылзашкак, удурланышкак сөстер: үнер-кирер…

3. Кезектериниң бирээзи тускай хереглеттинмес сөстер: мал-маган…

4. Кайызы-даа чаңгыс сөстүң катаптааны болур сөстер: ак-ак…        

5. Кезектериниң кайызын-даа улуг үжүк-биле эгелеп бижиир географтыг хуу аттар: Бажың-Алаак…

6. Кижилерниң, дириг амытаннарның хуу аттары болур нарын сөстер: Лопсан-Чимит…

5). Ном-биле ажыл. Мергежилге 204 (аас-биле). Дефистеп бижиир нарын сөстерни тыпкаш, оларның тургузуунсайгарар.

        Сулашимчээшкин. Уруглар «Ужар,ушпас» деп оюнну ойнаар. Башкы куштар аттарын адап бээрге, уруглар шимчээшкиннер дузазы-биле харыылаар.Ужар куштар-холдарын херип алгаш, ушкан кушту өттүнер; ушпас куштар-бажын чаяр, адыштарын часкаар.

(Үгү, көге-буга, дагаа, хартыга, эзир, пингвин, сааскан, бора-хөкпеш, страус, хамнаарак).

III. Быжыглаашкын.

1). Бөлүктеп ажылдаары. М. Эргептиң «Аңгыр оолдары» деп сөзүглели-биле ажыл. (Дефистеп бижиир нарын сөстерни тыпкаш, бөлүктерге чарар).

Аңгыр оолдары (слайд 2).

       Мээң ачамның улуг акызы кижи бичиизинде тенектенгеш, бир чазын аңгыр оолдары тудуп алгаш келген. Оларны бир чүвеге суп азы хойлап-даа албаан, а аъттар ышкаш четкилеп алган кижи-дир. Чаптанчыг-чараш ангырлар буруп, кылашташпас боорга, бир-ийи дунмалары оларнын соондан келгеннер.

       Кырган-авам оларны көрүп кааш, оглун чула кончааш, аңгыр оолдарын шаараш шоодайга суккулааш, тудуп алган черинге аппарып салдырткан. Ырак-узак черге кылашташкан болгаш, куштарның даваннары ханзырай бергилээн болган.

        Ол кырган-ачам улуг эр бооп өзүп, мырынай өгленип-баштанып алгаш, хенертен бутары бастынмастап аараан чүве-дир. Хамнарга көргүзерге-ле: «Ужар куштун хилинчээ четкен-дир»-дижир болган. Беш-алды чыл аарааш, пат боорда сегээн.

        Өршээ, бурган! Харын-даа кырган-авамның ол аңгыр оолдарын диригге аппарып салдырыпканы чаяан болган. Оон башка кижи болбас кижи-дир дээрзин хам-ламалар номчаан.

      (Бөлүктер аразында хынашкаш, демдектерин салыр, харыызы: слайдылар 3-4).

2). Чанында орар эжи-биле ажылдаары. Шилилгелиг диктант. Дефистеп бижиир нарын сөстерлиг домактарнын дугаарларын ушта бижиир (слайд 5).

    1. Амыдырал-чуртталганын чаяакчызы. 2. Ажы-төлүнүң  азыракчызы. 3. Мерген угаанныг сүмелекчи. 4. Кезээде аас-кежикти улустарга сөңнеп чоруур. 5. Могаг-шылаг чок. 6. Уйгу-дыш билбес. 7. Уругларынын кижизидикчизи. 8. Хүлүмзүрүү уян-чымчак. 9. Сагыш-сеткили ак. 10. Ажыл-ишчи болгаш эрес-кежээ. 11. Эвилең-ээлдек. 12. Эриг баарлыг. 13. Эрге-чассыг карактарлыг.

        (Эжи-биле удур-дедир хынашкаш, демдектерин салыр, харыызы: слайд 6).

3). Бот-тускайлаң ажылдаары. Карточка-билеажыл. Солагай талада сөстерге оң таладан утка талазы-биле дүгжүр сөстерни тывар:

                    салым                           мең

                    хөмүр                            чаяан

                    даг                                 кулаа

                    демир                            дүгү

                    орун                              даш

                    ажыл                             дөжек

                    киш                                агый

                    оът                                  үжүк

                    аң                                   сиген

(Ажылдың харыызын башкы хынаар, демдектерин салыр).

Уругларга айтырыглар:

-Бо сөстерниң аразында утказы билдинмес сөс бар-дыр бе?

-Салым-чаяан деп чүл?

Салым-чаяан–кижиниң бир-ле чүүлге шылгарап үнүп кээри.

В. Оскал-оолдун дугайында видеофрагмент-билеажыл.

IV. Кичээлди түңнээри. Уруглар кичээлден чүнү билип алганын айтырар. Билдинмес чүүлдер бар болза, немей тайылбырлаар.

V. Бажыңга онаалга.

1. Ребустар чогаадыр.

2. Тывызыктарның харыызын чуруур:

1) Ток-ток–топураң.

    Так-так–тапыраң.  (оолдар);

2) Бора-талга астым,

    Бопуякка куттум.    (уруглар).

 3. Ава дугайында кыска шүлүк чогаадыр (күзели-биле).

Литература:

1.Доржу К.Б., Сувандии Н.Д. база бөлүк авторлар. Тыва дыл. 5 класс. Кызыл, 2014.

2. Кара-Сал Г.П. Класс шактары. Методиктиг дуза ному. К., 2010.

3. Куулар Ч.Ч. Матпаадыр. К., 2006.

4. Ойдан-оол А.К., Тадар-оол С.К. Эдертиглер чыындызы. 5-9 класс. К., 2004. (Эргеп М.  «Аңгыр оолдары»).

5. Оскал-оол В.Б.-ниң дугайында видеофрагмент.

Кичээлдиң бот сайгарылгазы:

       Кичээлдиң темазы уругларның мурнунда кичээлде өөренип эрткен чүүлү-биле сырый харылзаалыг. Планнап турган үеде класстың өөреникчилериниң ажылдаар темпизин база

чугулалап көрген.

       Кичээлде башкының мурнунга салдынган турар ужурлуг 3 сорулга бар. Кижизидиглиг сорулганы чедип алыры-биле Монгуш Эргептиң «Аңгыр оолдары» деп сөзүглелин киирген.

       Уруглар эге школага ук айтырыгны аңгылап өөренмээнин барымдаалааш, чаа тема шиңгээдип алырының кичээли кылдыр тургускан. Нарын сөстерниң шын бижилгезинге болгаш адалгазынга бергедежир таварылгалар болганчок-ла тургустуна бээр болгаш, ийи дөстүң шуут тутчу бергеш, чаңгыс кылдыр каттышкан сөстеринден ийи дазылдан чаңгыс дөс кылдыр каттышкан сөстерни аңгылаан.

       Кичээлде уругларның бот-тускайлаң, эжеш болгаш бөлүктеп ажылдаарының хевирлери кирип турар.

       Көргүзүг-тайылбыр, дилеп тыварының методтары; номчулга болгаш бижилге дамчыштыр уругларның боданыышкынын сайзырадыр болгаш кадыкшылгаже угланган технологияларның элементилери кичээлде ажыглаттынган.

     Онаалгаларның бирээзин уруглар күзели-биле кылып болур кылдыр берген.