Кичээлдиң технологтуг картазы "Чаңгыс чугула кежигүннүг домактар"
план-конспект урока (7 класс) на тему

Башкының ажыл чорудулгазының сорулгазы

Уругларныӊ чаӊгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында алган билиин улам ханыладып, оларныӊ бөлүктерин аӊгылап билирин чедип алыр. Аас болгаш бижимел чугаазынга чаӊгыс чугула кежигүннүг домактарны шын ажыглап, тодарадып билиринге чаӊчыктырар. Төрээн тыва дылынга ынак болурунга, аӊаа хумагалыг болурунга кижизидер. Уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын, сөс курлавырын байыдып сайзырадыр.

Кичээлдиң хевири

Катаптаашкын.

Эртем талазы-биле чедип алыр түңнелдери

1. Эртем (дыл) талазы-биле:  Чаӊгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында болгаш оларныӊ бөлүктериниӊ дугайында уругларныӊ алган билиин ханыладып, катаптаар.
2. Метапредметтиг (эртемнер талазы-биле чедип алыр түңнелдер): Чаӊгыс чугула кежигүннүг домактарны орус дыл-биле деӊнээри, уругларныӊ делегей көрүүшкүнүн делгемчидер, культуразын бедидер.

3. Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер: Уругларны төрээн тыва дылынга ынак, аӊаа хумагалыг болурунга кижизидер.

Өөредир арга-методтар

Беседа методу; бөлүк болгаш бот-тускайлаӊ ажылдаары, башкы болгаш өөреникчиниӊ ажыл-чорудулгазы метод, деӊнелге методу, оюннар.

Кичээлдиӊ дерилгези

компьютер; презентация; карточкалар, сигналдыг карточкалар.

Кол терминнер

Домак, чугула кежигүннер, чаӊгыс чугула кежигүннүг домактар, тодаргай арынныг домак, тодаргай эвес арынныг домакт, арын чок домак, ат домаа.

Кичээлдиң этаптары (кезектери)

Өөредир болгаш сайзырадыр кезектер, мергежилгелер, онаалгалар

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреник

чиниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчиниң харылзаа чорударының хевири

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаарының хевири

1. Өөредилгениң хевиринге туружу (мотивациязы)

Чаа тема өөредиринче уругларны хаара тудары.

– Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Кичээлди эгелээр мурнунда таныжып алыылыӊар. Мени Дамбаа Шеӊне Вадимовна дээр. Бөгүнгү тыва дылыӊар кичээлин мен эрттирер мен. Силерниӊ клазыӊарда шупту-ла угаанныг уруглар болгаш эрес-кежээ, кичээнгейлиг оолдар деп дыӊнадым. Кичээливисти  ынчангаш шупту хөглүг болгаш солун кылдыр эрттирип аалыӊар аа, уруглар. Кичээлге белен силер бе?

(Класстыӊ болгаш өөреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынааш, кичээлче кириптер).

– Самбырада  ай, хүннү бижип алыӊар, уруглар.

(Февральдыӊ он сези)

– Бөгүнгү ай, хүнде кандыг чазып болгу дег сөстер бар-дыр? (февраль)

• Чүге февраль деп сөске частырыгны кылып болур деп бодап тур силер, уруглар? (Орус дылдан үлегерлээн сөстерге кандыг-даа таварылгада чымчак демдекти (ь) бижиир).
• Февраль айныӊ дугайында чугаалажы берген болганывыста, ооӊ дугайында кыска беседадан чоргузуптаалыӊар. Беседа оюн хевирлиг эртер. Оюннуӊ ады “Илчирбе”. Мен силерге айтырыгны салырымга, силер харыылаар силер, уруглар.

1. ФЕВРАЛЬ чылдыӊ кайы үезинге хамааржыр айыл? (кыш)

2. КЫШтыӊ каш дугаар айыл? (Үш) 3. ҮШ  хүн болгаш, кандыг байырлал болурул? (Төрээн дыл хүнү)

4. ТӨРЭЭН  ДЫЛ  дугайында шүлүктер, үлегер домактар, чалгынныг сөстер бар бе, уруглар, сактып чугаалап көрүӊерем?

•  “Төрээн дылыӊ, төрел чонуӊ, төрээн чериӊ – ожууӊнуӊ үш ыдык дажы ол-дур” деп Тыва Республиканыӊ Улустуӊ чогаалчызы Александр Даржайныӊ сөстери кичээливистиӊ кыйгырыы болур, кыйгырыгны аянныг номчааш, кыдырааштарыӊарга бижип алыӊар, уруглар.
• “Илчирбе” деп оюндан чүнү билип алдывыс?
• “Февраль 21 – Бүгү делегейде төрээн дыл хүнү”, а ноябрь 1 – тыва дылдыӊ хүнү – деп кыдырааштарыӊарга бижип алыӊар, уруглар. Төрээн болгаш тыва деп сөстерни чамдык улус будап турар. Силер төрээн болгаш тыва деп сөстерниӊ утказын чугаалап көрүӊерем, уруглар?

Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыңнаар, аянныг номчулганы чорудар. Кичээлге белен болур.

Айтырыг-харыы.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер.

Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру

2. Медереп билир түңнели.

Кандыг-ла бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга тургустунуп кээр.

3. Кылып чорудуп тура, чедип алыр түңнелдер.

Боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алган болур.

Аас-биле харыылаар

 2. Херек кырында шенеп өөредири

Ооң мурнунда өөренген чүүлдерин катаптавышаан, амгы билиг-биле харылзаштырып, улам ханы өөредири.

– Эр-хейлер! Ам дараазында онаалгаларны кылыптаалыӊар, уруглар.

1. Шүлүк-биле ажыл:

Родной  язык!

С детства  мне  знаком.

На   нем  впервые  я  сказала  «мама»,

На нём и каждый  вздох понятен  мне.

Т. Зумакулова

– Шүлүктү  кым аянныг номчуптарыл? Чүнүӊ дугайында бижээн шүлүк-түр? Тыва дылывысче очулдуруп шенеп көрүӊерем, уруглар.

– Шүлүктү очулдуруп алдывыс, ам шүлүктүӊ  сайгарылгазын кылыптаалыӊар. Самбырага кым кылыптарыл? Кандыг домактар кирген-дир, тодарадыптыӊарам, уруглар.

2. Карточкалар-биле ажыл (3 карточканы 3 өөреникчиге үлеп бээр).

– Айтырыг салырымга, холуӊар көдүргеш, харыылаар силер.

3. Айтырыг-харыы:

- Домак деп чүл?

- Домакты грамматиктиг ооргазыныӊ тургузуун ёзугаар кандыг бөлүктерге  чарып турарыл? (чаӊгыс чугула  кежигүннүг болгаш ийи чугула кежигүннүг домактар)

- Чаӊгыс чугула кежигүннүг домак деп чүл? (домактыӊ чугула кежигүннериниӊ кайы бирээзи бар домак болур)

- Кандыг домакты тодаргай арынныг домак дээрил? (сөглекчизи бар, кол сөзү чок, ынчалза-даа кандыг кол сөс туруп болуру сөглекчиниӊ көргүзүкчүзүнден азы арын кожумаандан билдине бээр домак)

- Кандыг домакты тодаргай эвес арынныг домак деп адаарыл? (сөглекчизи бар,  кол сөзү чок болгаш ооӊ чогум кандыг кол сөс-биле илереттинери тодаргай билдинмес домак)

- Кандыг домакты арын чок дээрил? (сөглекчизи бар, а кол сөзү чок болгаш черле турбас домак)

- Кандыг домакты ат домаа дээрил? (чугула кежигүннеринден чүгле кол сөзү бар домак)

Презентацияны көөр, чаӊгыс чугула кежигүннүг домактарныӊ бөлүктерин ылгап өөренир, башкыныӊ тайылбырын кичээнгейлиг дыӊнаар.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар, а өөреникчилер бот-тускайлаӊ ажылдаар.

1. Бот-тускайлаӊ чедип алыр түӊнелдер. Кичээлге хамаарылгалыг болуру.

2. Медереп билип олургаш чедип алыр түӊнелдер. Айтырыгларны дыӊнап олургаш, оларныӊ дүрүмнерин сактып алыры.

3. Таарыштырар түӊнелдер. Айтырыгларга харыылаары.

4.Харылзаштырар түӊнелдер. Айтырыгга хамаарыштыр боттарыныӊ бодалдарын илередир.

Аас-биле ажыл

3. Бергедээшкиннерни илередип, оларның чылдагаанын тодарадыр.

Көргүзүг материалдарын  уругларга утказы билдинип турар кылдыр тайылбырлаар.

3. Таблица-биле ажыл:

 – Чаӊгыс чугула кежигүннүг домактарныӊ таблицазын көрүп, бөлүктерин тодарадып алган бис. Чаӊгыс чугула кежигүннүг домактарныӊ чижектерин тыварывыс арткан-дыр. Ынчангаш дараазында онаалганы көрээлиӊер. 

Айтырыгны долу кылдыр харыылап шыдаары, лингвистиктиг терминнерни сактып алыр.

Башкы өөреникчилериниӊ шуптузу-биле ажылдаар. Өөреникчилер айтырыгларга чаӊгыстап харыылаар.

1. Бот тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Бодунуң билиин медереп билири. Бодунуң ажылынга үнелел бээр.

2.Медереп  билип олургаш үндүрер түңнел. Билии четпейн турар деп чүүлдү медереп билип олурар.

3.Харылзажыр түңнел.  Чедир билбейн барган чүүлүн башкыдан айтырар.

Аас болгаш бижимел ажылдаар

4. Бергедээшкиннер

ден үнүп, сорулганы чедип алыр.

Мурнунда көрген ажылдарда бергедээшкиннерни илередир.

– Эр-хейлер! Самбырага  эжиӊер чаӊгыс чугула кежигүннүг домактарны тып, сайгарып каапты, дараазында онаалганы кижи  бүрүзү  күүседир ужурлуг.

– Бистиӊ бөгүнгү кичээливиске азып чораан аалчы моорлап келген-дир, уруглар. Кымыл бо? (Билбеспей – Незнайка).

– Билбеспей тыва дыл билбес, ынчангаш силерниӊ кандыг тема өөренип турарыӊарны сонуургап, айтырып турар-дыр. Орус дыл кырынга харыылап бээр бис бе?

• Домак – предложение;
• Чаӊгыс чугула кежигүннүг домактар – односоставные предложения;
• Тодаргай арынныг домактар – определенно-личные предложения;
• Тодаргай-эвес арынныг домактар – неопределенно-личные предложения;
• Арын чок домактар – безличные предложения;
• Ат домаа – назывное предложение.

– Билбеспей бистиӊ айтып бергенивис билигни шиӊгээдип алгаш, силерниӊ билииӊерни кайгал арга-биле хынап көөр дээн-дир.

– Силерниӊ мурнуӊарда ийи аӊгы өӊнүг төгериктер бар: ак биле кызыл. Экранда  бижээн  домакты азы дүрүмнү номчааш, шын эвес харыы кирген болза  – кызыл, а шын харыы болза – ак төгериктерни көдүрер силер, уруглар.

1. Орай күс. – арын чок домак;
2. Даӊгаар эртен туманнап келди. – арын чок домак.
3. Аяс дээр. – ат домаа.
4. Шагааны чылдыӊ-на байырлап турар. – ат домаа.
5. Омактыӊ чагаазын эккелген. – тодаргай эвес арынныг домак.
6. Ивилерни чарыштырар бис. – арын чок домак.
7. Мени манап олурар сен. – тодаргай арынныг.

Башкы-биле өөреникчиниӊ сорулгазын  салыр. Бодунуң бодалын бадыткап тургаш, илередир.

Өөреникчилерниң шуптузу-биле ажылдаар.

1.Бот-тускайлаң: бодунуң хире шаан медереп билир, бодунуң чедер, четпес чүүлдериниң чылдагаанын медереп билири.

2.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер: башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан херек медээни шиңгээдип ап системажыдар.

3.Таарыштырар түңнелдер: чугула херек ажылдарны планнап алыр, план ёзугаар күүседир.

Аас-биле ажылдаар

5.Практиктиг ажыл чорудар

Сөстер-биле ажыл (презентация)

•  Эр-хейлер! Кижи бүрүзү боду ажылдаан, ам дараазында бөлүк-биле ажылдаар силер.

(Бөлүк бүрүзү кандыг-бир теманы шилип алыр, оон  ол  темага хамаарыштыр  чаӊгыс  чугула кежигүннүг  домактарныӊ бөлүктериниӊ кайы-бирээзин ажыглап тургаш,  кыска сөзүглел чогаадыр).

– Экранда ийи чурукту бөлүк бүрүзү шилип алыр. Чурук бүрүзүнүӊ артында  сөзүглелдиӊ темазы бар.

1. Бөгүнгү агаар-бойдус медээзи. – ат домактарын ажыглаар.
2. Акымга чагаа. – тодаргай арынныг домактарны ажыглаар.

Башкыныӊ тайылбыры ёзугаар бөлүк-биле ажылдаар. Эӊ-не кол чүүлдерни шиӊгээдип алыр, оларныӊ аразында харылзаазын сайгарып көөр.

Бөлүк-биле ажылдаар

1. Бот тускайлаң чедип алыр түңнелдер. 

Чаа билиглерни чедип алыр.

2. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Дыӊнап болгаш бижип ора, херек медээни тодарадыр.

3.Таарыштырар түңнел. Кылган частырыгларын эскерип билири.

4.Харылзажыр түӊнел. билдинмейн барган таварылгаларда айтырыглар салып өөренири.

Аас-биле харыыладыр.

6.Тайылбырлап тургаш быжыглаары.

Беседа болгаш айтырыглар.

- Бөгүн кичээлде чүнү өөрендивис, уруглар?

- Чаӊгыс чугула кежигүннүг домактар деп чүл?

- Тодаргай арынныг домактыӊ чижээ?

- Тодаргай эвес арынныг домакка чижек.

- Арын чок домактарга чижек.

- Ат домааныӊ чижээ.

Бодунуӊ туружун бадыткап тургаш, тайылбырлап чугаалаары

Бот-тускайлаӊ ажылдаар

1. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Эштериниӊ харыызын дыӊнап тургаш, бодунуӊ билииниӊ чедер четпестерин тодарадыр

Аас-биле ажыл

7. Катаптаашкын болгаш чаа теманы системажыдары.

Янзы-бүрү күүсеткен мергежилгелерни, шиӊгээдип алган билиглерин түӊнеп, системажыдары.

Айтырыглар салып тургаш кичээлдиң сорулгазын чедип алганын, албаанын сайгаржыры.

– Бөгүнгү кичээлден чүнү билип алдыӊар, уруглар?

 – Февраль 21 – Бүгү делегейде төрээн дылдар хүнү, ынчангаш силерге, уруглар, байырлал таварыштыр изиг байырымны чедирип тур мен. Кичээливистиӊ кыйгырыы кылдыр Тываныӊ Улустуӊ чогаалчызы Александр Даржайныӊ сөстерин алган бис. Кичээливисти база-ла улуг чогаалчывыстыӊ сөстери-биле доозуп каалыӊар: “Кижиниӊ дылы авазыныӊ аа сүдү-биле кээр. Ынчангаш кижи бүрүзү бодунуӊ ук-ызыгууру болгаш ие дылынга чоргаарланып чоруур болза эки”.

– Бо хүн шупту кичээлге эки кириштиӊер. Эр-хейлер! Эки харыылаан, хөй балл ажылдап алган уругларга  демдектерин  салыр  мен.

- Бажыӊга кылыр онаалгаӊарны бижип алыӊар:

1) Чаӊгыс чугула кежигүннүг домактарныӊ бөлүктеринге 2-2 домактар чогааткаш, кыдыраашка бижип эккээр;

2) Открытка  кылыр, темазы “Төрээн дылывыс хүнү-биле”.

 Дыштанып болур силер, уруглар.

Башкыныӊ салган айтырыгларынга өөреникчилер шупту харыылаар. Онаалганы албан бижип алыр.

Уруглар башкы-биле шупту ажылдаар.

1.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Анализ, синтез болгаш бөлүктээшкин аргалары-биле ажылды чорудары, катаптап, түӊнелдер үндүрер.

2.Таарыштырар түӊнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуӊ ажылынга үнелел бээр.

Аас-биле ажыл