Чогаал болгаш уруглар
методическая разработка (8 класс)

Киирилде

Уруглар чогаалы алыс чоннуң күзелиниң илередикчизи болбушаан,

чурттуң келир үези, бичии чаштарның, эң-не сонуургак номчукчуларның

угаан-бодалын, сагыш-сеткилин байыдып, кижизидикчи хүлээлгени

күүседип турар.

Тыва уруглар чогаалынң төөгүзүнде эң баштай тыва бичии кижиниң

делегейин XX чүс чылдың бирги чартыында-ла чуруп көргүзерин

оралдашкан. Чижээлээрге, «Дургун», «Дембилдейниң түрээ», «Билбей ойнап

чорааш, чүнү билген» деп чечен чүүлдерде Намчактың, Билбейниң,

Дембилдейниң дээш оон-даа өске бичии оолдарның овур-хевирлерин

дамчыштыр ол үениң уругларының делегейи, амыдыралы баштайгы тыва

уруглар чогаалынга көстүп келген.

Дараазында чылдарда тыва литератураның үндезилекчилери О.Саган-

оолдуң «Ужуражыышкын» (1941), С.Сарыг-оолдуң «Белек» (1942) деп

тоожузу, «Ол-ла Маскажык» (1943) деп чечен чугааларында бичиилерниң

делегейин көргүзериниң баштайгы оралдажыышкыннарын кылганнар.

Тыва уруглар чогаалының сайзыралынга бодунуң үлүг-хуузун

киириштирип, уругларның хар-назынынга дүүштүр чогаалдарны сөңнеп

чораан чогаалчылар кайы көвей. Оларга тыва литератураның

үндезилекчилери болгаш амгы салгалдың чогаалчыларын хамаарыштырып

болур. Ынчангаш Тываның сураглыг чогаалчылары ажы-төлдүң эстетиктиг

негелделерин ыратпайн, ооң сагыш-сеткилин хөй-хөй чогаалдар-биле

өөрткен болгаш ам-даа өөртүп чоруурлар.

Амгы үеде бичии уругларның ѳңнүктери апарган чогаалдар эвээш эвес.

С.Сарыг-оолдун «Кижи – бойдустуң төлү», О.Саган-оолдуң «Кежиктиг

сылдыс», С.Пюрбюнун «Мелегей күчүтеннер, мерген бичиилер дугайында

тоолдар», О.Биче-оолдуң «Бичии кадарчы», М.Эргептиң «Өдүгенде чайлаг»,

Кенин-Лопсанның «Хайыралыг Калчан-Шилги», Е.Танованың «Иениң

салым-хуузу», Ч.Кууларның «Аялга» деп номнары, Э. Кечил-оол биле Ч.

Кара-Күскениң шүлүктериниң чыындылары болгаш С.Таспайның, Х.Ойдан-

оолдуң болгаш ѳскелерниң-даа чогаалдары бар. [Серен-оол 1986, 41]. Тыва

уруглар чогаалынга уругларның сонуургалынга, сеткил-сагыжынга,

дыл-домаанга дүүштүр бижиттинген чогаалдар эвээш эвес.

Тыва уруглар чогаалының шүлүк болгаш проза жанрының

сайзыралынга Л.Чадамбаның чогаалдары көскү черни ээлеп турар. Ооң

мергежили башкы кижи чораан болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы

уругларның амыдыралы-биле сырый харылзаалыг, оларның иштики сагыш-

сеткилин, амыдыралын ниитизи-биле делегей көрүүшкүнүн бичии

номчукчуларга дамчыдарын оралдашкан.

Л. Чадамба уругларның сонуургалынга, хар-назынынга дүүштүр

чогаалдарны бижип, оларның өөредилге-кижизидилгезинге улуг салдарны

чедирип чораан. Ынчангаш Л.Чадамба – тыва уруглар чогаалының таваан

салган чогаалчыларның бирээзи.

Л.Чадамбаның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарышкан

литература-шүгүмчүлелдиг ажылдар бар. Оларга Тываның улустуң

чогаалчылары Ч.Ч. Куулар «Ооң от-кѳзү менче база…» А.А.Даржай «Шаңда

чадырдан чаагай делгем орукче» деп ажылдарын хамаарыштырып болур.

М.Б Кенин-Лопсан «Тыва чечен чогаалдың ак өөн өглешкен өгбе

чогаалчыларның бирээзи» деп бедик үнелелди берген. Тыва литература

шинчилекчилериниң бирээзи М.А.Хадаханэ «Наш старший друг»,

З.Б.Чадамба «Төөгүге артар…», «Чаагай чуртум алгап чордум», Л.С.Мижит

«Үениң ыраажызы», Е. Танова «Башкы дугайында сактыышкын» деп

чүүлдерни бижээннер. Ук ажылдарда авторлар чогаалчының аңгы-аңгы

чогаалдарынга доктаап, кысказы-биле чогаалчының чогаадыкчы ажыл-

чорудулгазын сайгарганнар.

Тодаргайлаарга, Е.Чамзырын «Этнопоэтические особенности

тувинской детской прозы» [2009] монографиязында чогаалчының «Аян-

чорук» деп тоожузунга доктаап, маадырларның овур-хевирин

бот-тускайлаң кылдыр ажытканын, оларның делегейин, психологиязын тускай аян-биле көргүскенин демдеглевишаан, улустуң аас чогаалы-биле

харылзаалыын шинчилээн.

М. Кенин-Лопсан: «Л. Чадамбаның чогаалдары кижиниң сеткил-

сагыжын ала-чайгаар сергедип келир, изирниккен кижиге сериин салгын

апаар, доңган кижиге чалгынныг чалбыыш апаар» дээн үнелелди бижээн.

Моон алгаш көөрге, Л.Б. Чадамбаның прозазында уруглар делегейин

сайгарган ажылдар эвээш, харын-даа барык чок деп болур. Ынчангаш бис

Л.Чадамбаның проза чогаалдарында уругларның делегейин чуруп кѳргүскенин сайгарып оралдажыр-дыр мен. Моон ажылывыстың чаазы тодараттынып турар.

Л. Б.Чадамбаның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы

Литература теориязында чогаалчының чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы

кол черни ээлеп турар. Чогаадыкчы ажыл-чорудулга ниитилел

сайзыралының бир кол кезээ болбушаан, уран чогаадылганың чедип

алыышкыны, чоннуң болгаш ниитилелдиң сеткилин илередир арга деп санап

турар.

Делегей чергелиг теоретиктер ук айтырыгга дараазындатодарадылгаларны берип турар. Г. Гегель чогаадыкчы ажыл-чорудулганы «…чүүлдүң ниитилел аргазын көргүзер болгаш чоннуң болгаш төөгүнүң хөгжүлдезиниң база бир хевири деп көрген. [Гегель 1971: 349].

Н. Г. Чернышевский ону, бирээде, «…шын чуртталганы катаптап

көргүскени», ийиде, «чурукчунуң боттуг чүүлдү катап тургускан

тайылбыры» дээн. [Чернышевский 1986: 89]. Бо тодарадылгаларга даянып,

Л. Чадамбаның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын сайгарып көөрүн

Оралдаштым..

Л.Чадамба – тыва литератураның сайзыралынга, ылаңгыя уруглар

чогаалын хөгжүдеринге чогаадыкчы үлүг-хуузун киирген чогаалчыларның

бирээзи. Ол 1918 чылдың март 18-те Тываның кайгамчык чараш ораны,

бедик дагларлыг Тожу кожууннуң Хоң-Шөл деп черге аңчы, балыкчы, хөй

ажы-төлдүг Борандайның өг-бүлезиниң улуг оглу болуп төрүттүнгеш, тос

чадырга өскен.

Авам мени аадып орган,

Аңын, балыын айын, безин хеңмелээштиң,

Аңчы ачам хырным бортап,

Ашты-чутту ажып эртип, ажаап чораан.

Ынчалза-даа ада-иези бичиизинде-ле чок болган. Кады төрээн дуңмазы баштайгы тыва херээжен эртемден З.Б. Чадамба ол үениң дугайында «Бичиивисте өскүс калгылааш, чамдыктарывыс чоок төрелдеривиске, а мен аас-кежик болуп, өскүс уруглар өстүрер Сандыыжап         дээр кижи мени азыранды уругларының аразынга хүлээп алган. А бичии Чадамба аңнаарда үргүлчү эдертип алыр адазын сактып, үе-чергези оолдарны эдерип, койгун дузактап, кырза какпалап чоруп турган. Ындындан черле угаанныг, өде-чара оолду төрели кижи өөренип алзын дээш, Ээн-Суг хүрээзинге ушкарып аппарган, ынчалзажок оолак аңаа шоолуг ызырынмаан» – деп сактып бижээн.

Бодунуң бичии шаанда амыдыралынга «Хоң-Шөл» деп шүлүүн

тураскааткан.

Төрүттүнген чадыр өөмнүң алажызы

Төжектелип төне берген

Төөгүнүң бижии ышкаш, көстүп туру.

Өөр чок мал дег, өскүс калгаш,

өглер кезип,

Аалдар кезип, аштап түреп,

«Өске-хары, аза-буктуг» диртип чордуң.

Тывага болган хувискаалдың ачызында Л.Чадамба «чон аразынче»

кирген. 1928 чылда ынчангы Чекпелиг амгы Тоора-Хемге моол бижик

сургуулунга өөренип эгелээн. Ынчалза-даа удавас ѐзулуг школа ажыттынар

дээш, ол сургуулду тарадыпкан. Тожуга баштайгы школа 1929 чылда

ажыттынган, Л. Чадамбага ооң сургуулу болур аас-кежик таварышкан.

Баштайгы башкызы хакас омак-сөөктүг А.С. Спирин болган. Ынчан-на

бичии оолдуң өөредилгеге сундулуу илерээн, ол шын-на сеткили-биле

башкызынга дузалакчы бооп турган.

1930 чылда боду ышкаш өөредилгеге кызымак эштери-биле Кызылдың

каттышкан школазынга өөренмишаан, бижик башкылаарының түр

курстарын дооскан. Чайгы дыштанылгазында бодунуң өскен төрээн

Тожузунга улуг-биче кижилерин бижикке өөредиринге киржип, күш-ажылчы

базымын эгелээн.

1937 чылда башкы техникумун дооскаш, Тожуга башкылап, Кара-Хаак

школазынга директорлап ажылдап турда, 1941 чылда Чырыдыышкын

яамызынче чаа өөредилге номнарын эде тургузарынга киириштирер дээш

кыйгырткан. Оон эгелээш, Тываның өөредилге системазы-биле

харылзаалыг ажылдап эгелээн. Л.Чадамба «Үжүглелди» (1946 ч.) ол орус

дылда «Букварь» деп сөстү «Үжүглел» деп чогааткаш, тыва сөс

курлавырынче киирип ону байыткан. «Үжүглел» каш-даа катап

чаартынып үнүп, хөй-хөй салгалдарны тыва бижикке өөредип, караан

чырыдып, эртем-билигже аъткарган. Тыва дыл болгаш төрээн чугаа

номнарын 1946, 1948, 1956 чылдарда чогаадып тургускан. Ол ажылы дээш

К.Д. Ушинскийниң медалы-биле шаңнаткан. «Өөредилге номнары-биле

чергелештир шын бижилге болгаш орус – тыва словарьларны тургузарынга

киржип,, ынчангы ниитилел-политиктиг номнарны редакторлап үндүрген»

[Чадамба 2003]. Ооң шак ындыг ажыл-чорудулгазы алызы барып, уруглар

чогаалчызы кылдыр мергежииринге улуг салдарны чедирген.

Ынчангаш Л.Чадамбаның чогаадыкчы ажылы колдуунда уруглар

чогаалы-биле холбашкан.

Л.Чадамба – тыва уругларның шүлүк чогаалының үндезилекчизи

Л.Чадамбаның амыдырал-чуртталгазы, ажыл-херектери чайгаар тыва

уруглар поэзиязының хөгжүлдезиниң оруунга эккелген. Ооң чогаадыкчы

ажыл-чорудулгазы Тываның чогаалчыларының хөй нуруузу-биле дөмей.

Чогаал ажылынче Л.Б. Чадамба 1941 чылда эгелээн-даа болза, 1933

чылда-ла, баштайгы «Терекчигеш» деп аттыг шүлүү- биле чырыкче үнген.

Ынчан-на ооң уругларга таарыштыр бижиири көстүп келген. Ук шүлүкте

бичии оол бүрүлери дүжүп калган кышкы кызыл чанагаш теректи кончуг

кээргеп, ооң-биле чугаалажып турар. «Ында теректи шуут-да диригжиткен,

ол элээди оол-биле чугаалажып билир. Бичии уругларга таарышкан чогаал

бижиир салым-чаяан ынчан-на сыскырлып, илереп чорааны ол» [Чадамба

2003] деп З.Чадамба «Чаагай чуртум алгап чордум» деп чүүлүнде бижээн.

Л.Чадамбаның ады-биле тыва уруглар поэзиязы болгаш ооң чогаадыкчы намдары, уруглар чогаалы-биле сырый харылзаалыг. Бичии кижилерниң сагыш-сеткилин, оюн-тоглаазын, өөредилгезин, сонуургалдарын эки билирин чогаалдарынга бадыткап чораан. Чогаалчының шүлүктериниң тематиказы делгем, калбак.

Кандыг-даа чогаалчы үезиниң кижизи болур. Л.Чадамба совет үеде

чурттап, чогаадыкчы ажылдап чораан болгаш ооң чогаалдарында Ленин,

партия, Октябрь революциязының азы политиктиг тема доктаамал

темаларның бирээзи турган. Ук темага ооң «Чадыр», «Апрель»,

«Октябрьның тугу», «Башкының чагыы», «Башкы Ленин арат-биле»,

«Ленинниң оруу» дээш оон-даа өске. Ол темаларны уругларның

хар-назыныга дүүштүр бижээн.

Ленин чаа ниитилелдиң чогаадыкчы шылгараңгай угаанныг башкызы

кылдыр дараазында одуругларда илереткени:

Ада башкы улуг Ленин

Аравыста айтып баштап

чурттап чору.

«Башкы Ленин арат-биле»

Октябрь биле Ленинге тураскааткан шүлүктерин Комммунистиг

партия-биле холбаштырып көргүскен:

Коммунистиг партиявыс

Ленинниң оруу-биле

Ие чуртту баштап чоруур.

«Ленинниң оруу»

«Башкының чагыы» деп шүлүк совет үениң эге класс

өөреникчилериниң ынак шүлүктериниң бирээзи турган. Шүлүкте

Ленинниң овур-хевирин бичии уругларның хар-назынынга дүүштүр

таныштырган:

Өөренир, өөренир,

База катап өөренир.

Өргүн көвей уругларга

Башкы Ленин ынчаар чагаан.

Октябрь араттарга орук айтыкчызы, чаа амыдыралдың чырыткызы

кылдыр чуруттунган:

Октябрьның Кызыл тугу

Оруувусту чырыдып чор.

«Октябрьның тугу»

Октябряттар, пионерлер дугайында шүлүктерни үениң

чаартылгаларының дугайында патриотчу шүлүктерни уругларга оларның

адындан бижип чораан [Мижит 2008]. Оларга «Совет пионер»,

«Салгакчылар бис», «Пионерлер – бистер», «Ужудукчу», «Үлегерлиг оол»

дээш оон-даа өске шүлүктери хамааржыр.

…Ажыл-ишке, демиселге өскен,

Арат чончу пионерлер – бистер.

«Пионерлер – бистер»

Октябряттар хөглүг оолдар,

Отрядка чыскаалган бис.

«Салгакчылар бис».

Чогаалчы бо уран чогаадыгларында уругларның делегейин ол үении-

биле чуруп көргүзерин оралдашкан.

Ол төрээн Тывазынга бооп турган социал чаартылгаларның культурлуг

амыдыралдың хөгжүлдезиниң хөй-хөй талаларын уран-чечени-биле чуруп

көргүскен. «Мээң суурум», «Ынак Тывам», «Чаа чуртталга», «Колхозта»

дээн чижектиг шүлүктеринде тыва араттарның колхозтажыышкын, сууржуң

амыдыралын, бүгү чаартылгаларын уран-чечени-биле бичии уругларга

чедимчелиг дамчыткан. Тывада чаартылгаларны, чоннуң культуразы

бедээнин, төрээн чериниң онзагайын «Совет Тывам» деп шүлүүнде

көргүскен.

Таңды Саян аразында,

Тайлып баткан Улуг-Хемде

Таныш-көрүш ырлап алгаан

Даглыг хемниг ынак Тывам.

Чогаалчы кижиниң чуртунга, улус чонунга ынак сеткили ооң төрээн

чуртундан, төк кээп дүшкен, төрүттүнген черинден эгелээр деп идеяны

өскен төрээн чери, каас, чараш Тываның бир онзагай булуңу, Тожу

кожууннуң төвү «Тоора-Хем» деп шүлүүнде илереткен:

Ырым болган, шүлүүм болган

Ынак чараш Тоора-Хемим.

Ынчангаштың сени сактып,

Ырлай арак чедип келдим.

«Тоора-Хем»

Интернационализм темазын улугларның угааны-биле, уруглар дылынга

«Аас-кежик – найыралда», «Кавказ даглар», «Найыралдың хайыралы»,

«Найыралдың улуг күжү», «Найыралдың хайыралы» дээш оон-даа өске

шүлүктеринде бижээни чедимчелиг.

Ынак төрээн чурттуң күжү –

Ыдык чаагай найыралды

Совет Тыва бөгүн база

Сорук кирген байырлап тур.

«Найыралдың байырлалы»

Л.Чадамбаның уран чогаадыгларының аразында дириг амытаннарга

тураскааткан шүлүктери уруглар поэзиязында көскү черни ээлеп турар.

Дириг амытаннар бичии чаштарның чарылбас өңнүктери дээрзин «Күжүген»,

«Сайлык», «Бора-Хөкпеш», «Кушкаш», «Торга», «Дуруяалар» «Одарда»

деп шүлүктеринде илереткен. Чогаалчының чурааны дириг амытаннары

шупту чараш.

Агы оъттуг одарларда

Артелимниң инээн сүргеш, базывыттым.

Аккан хемниң шыгын дургаар

Ала малым сай дег чараш оъттап чору.

Чогаалчының дириг амытаннарга тураскааткан шүлүктеринде бичии

номчукчуларны оларның аажы-чаңы, хевир-дүрзүзү-биле таныштырбышаан,

дириг амытаннарга хумагалыг, ынак болурунче кыйгырган

Кушкаштар чылдың үелериниң медээчилери дээрзин дараазында

одуруглардан көрүп болур:

Өөр дуруяаларның кыйгырбышаан, мурнуу чүкче ужуп чорууру

дээрге:

Күстүң дүжүп келгени ол.

«Тарааң, ногааң дүрген ур» деп,

Далаштырып турары ол.

«Дуруяалар»

Азы: Часкы шагның медээчи –

Чараш куштар чанып келди.

«Чараш куштар чаннып келди»

Чай дүжерге:

Ажыл-ишти ары, куштар

Амданныг чем чыый берген.

«Каас үе»

Л.Чадамбаның төрээн черинге чүгле кижи эвес, а бүгү - ле дириг

амытаннар ынак дээрзин, сайлыктың овур-хевирин дамчыштыр

илереткени чараш:

Өске чурттуң херээ-ле чок,

Өскен төрээн чуртум херек.

«Сайлык».

Л.Чадамбаның «Кым-дыр мен?» деп шүлүү – тыва уруглар поэзиязында шылгараңгай чогаалдарның бирээзи [Мижит 2008].

Чогаалчы чараш аңчыгаштың аажы-чаңын, ооң амыдыралын

дииңчигештиң боду чугааланып, улустуң аас чогаалының биче жанры

тывызыктың тургузуун баштак, хөглүг-омак аян-биле ажыглаан:

Аңнарның эң бичези мен,

Алдын ышкаш өртектиг мен.

Өлүктерниң бирээзи мен –

Өргүн хөй оол, адаңар чээ! Тывызыктап каан шүлүк кылдыр

бижиттинген. Ынчангаш Л.Чадамба «Кым-дыр мен» деп шүлүүнүң

тема, идеязын аас чогаалындан үлегерлеп алгаш, ону уруглар поэзиязынга

чаартыкчы ѐзу-биле илереткен.

Л.Чадамба бичии уруглар шүлүүнүң поэтиказын тыва улустуң уругларга

чогаадып чораан, оюн-шүлүктеринден, оюн-тывызыктарындан, үлегер

домактарындан ужуктап ап, улам сайзыраткан.

Чогаалчының уруглар поэзиязында маадырларын уругларныы дег,

олут-чыдын билбес, дөскел чок, аажы-чаңы чаптанчыг кылдыр чураан.

Л.Чадамба хөй ажы-төлдүг ада кижи болгаш чаштарны чаптап, оларның

аажы-чаңы, мөзү-бүдүжүнге, харын-даа бодунуң уругларынга дѳмейлээн

шүлүктер арбын. «Бичии Лена», «Орлан», «Эр хей чүве», «Оля», «Оглумга»,

«Бир харлаанынга» деп шүлүктеринде Лена Алик, Орлан, Слава

ава-ачазының ынак, хүндүлээчел, кежээ, чурумнуг уруглары.

Ол шүлүктериниң аразында «Бичии Лена» уругларның ынак

шүлүктериниң бирээзи. Ылаңгыя эге класс өөреникчилери ону шээжи-биле

билирлер.

Бистиң Лена,

Бичии Лена

Бичии-даа бол,

Билбези чок.

«Бичии Лена»

Л.Чадамба шүлүктериниң ниити идейлиг утказын ажыдып,

овур-хевирлерин чуруп көргүзерде, янзы-бүрү троптарны чедимчелиг

ажыглап, уругларның сагыш-сеткилин хөлзедип, эстетиктиг өөрүшкүнү,

амыдырал дугайында чаа билиглерни берип турар. Диригжидилге аргазын

хөйү-биле ажыглаан. «Кара-далай» деп шүлүүнде чалгыглар «каттыржып

кээп, куспактап, өпейлеп» турар.

15

Метафораны «Чонар дашта» чедимчелиг ажыглаан:

Чонар даш дижир эртиневис

Чоорганында удуп чыткан…

Эртине даш сырбаш кынгаш,

Эзеп, херлип оттуп келген.

…Амыр чыткан дагнын даажы

Амы-тынныг болу берген.

Дириг амытанарны деңнелгелер-биле дамчыткан:

Дазыл ышкаш, мыйыстарлыг

«Иви фермазында»

Кыстар ышкаш каас кужум

«Көге-кужум»

Торгу ышкаш хоюг дүктүг

Алдын ышкаш өртектиг мен.

«Кым-дыр мен?»

Шак ынчалдыр овур-хевирлерни чуруурга, уругларга билдингир,

сагыш-бодалынга артып калыр.

Бойдустуң каас-чаражын, янзы-бүрү байдалын,бичиилерниң овур-

хевирин, болуушкуннарны магадап, мактап көргүзерде, чурумалдыг, турум,

делгереңгей, лириктиг эпитеттерни ажыглааны чедимчелиг.

Кызыл-хүрең шырай-нүүрлүг,

Кызыл-айыраң галстуктуг

Окпан-чикпең карактарлыг –

Оолдуң адын Оолакай дээр.

«Үлегерлиг оол»

Өөреникчилерниң билиг чедип алыр ордузу, школаны чуруурда, «алдын

чырык каас, чараш, улуг чаагай, көвей чырык соңгаларлыг» деп эпитеттер-

биле чураан. Чылдың үелериниң өөрлеш шүлүктеринде – чай, час, күс,

кыштың ылгавыр демдектерин чурумалдыг эпитеттер: «шиник каас, чиңгир

ногаан чай, соок, хаттыг». Оон аңгыда, деңнелгелерни ажыглааны уран-

чечен:

Күзүн: Ховуларда тараа

Далай ышкаш чалгаан.

Чазын: Бөлүк чокпак чодураалар

Мөнгүн дег ак аржыыл кеткен д. о. ө.

Тываның кайгамчыктыг байлак, көрүштүг бойдузунга ынак чоруун

«…мөңгүн бөрттүг, даглыг хемниг, мөчек – мөчек шыңганнарлыг…» дээш

оон-даа өске эпитеттер-биле дамчыткан. Ынчангаш янзы-бүрү троптарны

чедимчелиг ажыглаанындан ооң шүлүктери чурумалдыг, чечен-мерген,

уругларның угаан-медерелинге сиңниичел, кыска, бөдүүн, чаптанчыг.

Баштайгы ному «Аас-кежик» деп ат-биле үнген. Дараазында

чылдарда «Ак-көк хемнер», «Салгакчылар», «Бичии өңнүктеримге» деп

шүлүктер чыындыларын уругларга сөңнээн. 2013 чылда Л.Б. Чадамбаның

90 харлаанында журналист уруу Елена Леонидовна «Озеро света» деп

аттыг номну орус дыл кырынга чыып тургускан. Ынчангаш орус дыл

дамчыштыр өске аймак-сөөк уруглар бичии тыва уругларның амыдырал-

чуртталгазы-биле таныжар аргалыг.

Ук чыындыларда уругларга сөңнээн шүлүктер колдап турар. «Ада-ие

ажы-төлү», «Тенекпейни Телик-оолду», «Таймира», «Авай, ачай» дээш

оон-даа өске шүлүктери уругларны төлептиг аажы-чаңга өөредип,

кижизидип, сургап турар:

Чайгап, аадып өстүргештиң

Чагып сөглээн авам сѳзү

Чассыг болба – эрес чору,

Чалгаа болба – ажылгыр чор.

«Авай, ачай»

Шүлүк чогаалының дугайында Тываның улустуң чогаалчыларының

бирээзи А.Даржай «Уруглар шүлүкчүзү онзагай талантының чогаалчызы-

дыр. Ол болза, уругларның дылы-биле чугаалап билир, херек болза,

уруггулаштыр ыглап, каттырып, ойнап-хөглеп шыдаар кижи-дир. А шүлүк

уругларны бодунуң чараш овур-хевирлери, өөредиглиг чижектери-биле

кижизидер…» дээн. Шак мындыг негелдени Л.Чадамбаның шүлүктери

хажытпайн турар деп дидими-биле чугаалап болур деп түңнээнинге бис

долузу-биле каттыжып турар бис.

Оон аңгыда ол «Мен чогаалымның улуг нуруузун бичии уругларга,

өзүп орар салгакчыларга бараалгадып келдим. Ону бодум хуумда мынчаар

тайылбырлаар мен: медерелдиг ажыл-ишчи чуртталгамны башкы

ажылындан эгеледим, үр үеде өөредилге номнарын кылчып келдим, бистиң

өг-бүлевис улуг уя-биле дөмей: дөрт оол, дөрт кыстыг бис, ынчангаш

амыдырал-чуртталгамны ажы-төл аразынга эрттирип, оларның аразынга

ажыл-ижимни кылып чор мен, ооң уламындан ала-чайгаар-ла уругларга

шүлүктерим төрүттүнген чүве» [Чадамба 1978: 7] деп бижээн.

Л.Чадамбаның чогаадыкчы ажылы колдуунда уруглар чогаалы-биле

холбашкан. Ол таварылга эвес, ооң амыдырал-чуртталгазы, ажыл-херектери

чайгаар тыва уруглар поэзиязының хөгжүлдезиниң оруунга эккелген.

Чогаалчының ѐзулуг поэтиктиг уран талантызы уруглар чогаалынга долузу-

биле ажыттынган.

Ынчангаш Л.Чадамбаның ады-биле тыва уруглар поэзиязы эгелээн.

Ол – тыва чогаалчыларның аразындан бир-ле дугаар бодунуң чогаадыкчы

ажылын уругларга тураскааткан шүлүкчү [Даржай 1978: 8].

Л.Б. Чадамба – тыва уругларның шүлүк чогаалының үндезилекчизи деп

түңнелге келдивис.

1.2.Уругларга прозазы

Л.Чадамбаның чогаадыкчы ажылы хөй талалыг. Ол проза жанрынга

тоожу, очерк, чечен чугааларны хөйнү бижээн. Оларның тематикалары янзы-

бүрү: төрээн чурт, найырал, мөзү-шынар, төөгү-революстуг д .о. ө. Ылаңгыя

тыва литератураның тоожу, очерк жанрының хөгжүлдезинге үлүг-хуузун

киириштирген. Ол бодунуң бүгү-ле амыдыралын чогаалдарынга бижээн

дээр болза, частырыг эвес деп бодаар бис.

18

«Ивижилер» деп чечен чугаалар болгаш «Хоочуннарның чугаалары»

деп очерктер номнарын база уругларга «Аян-чорук» деп тоожузу чырыкче

үнүп, уругларның сагыш-сеткилин чырыдып, билиин делгемчиткен.

Л.Чадамба Тожу чериниң магадап ханмас каас-чаражын, аң-меңиниң, балык-

байлаңының элбээн, оларның аажы-чаңын, бойдустуң болуушкуннарын,

аңчы, балыкчы кижиниң мергежилин, черлер аттарының тыптып келген

тѳѳгүзүн номчукчу кижиге таныштырар сорулгалыг солун чечен чугааларны

бараалгаткан. Бо бүгүнү чогаалчы сөөлгү үнген «Тоолчургу Тожу чуртум»

деп номунда делгереңгейи-биле көргүскен.

А орус дылга «Путешествие» деп ат-биле үнген номунга

очулдурттунган тоожу, чечен чугаалары, очерктери парлаттынган. Ол

ышкаш төп журналдарга база үнген. Ынчангаш Л.Чадамба – өске омак-сөөк

чонну Тываның амылыралы, чону-биле таныштырган чогаалчыларның

бирээзи.

Чечен чугааларының тематиказын дамчыштыр уруглар

делегейин чурааны

Уруглар чогаалы – бир тускай делегей. Аңаа ѐзулуг бодунуң сеткили-

биле бердинген чогаалчылар совет литературада А. Барто, С. Маршак, К.

Чуковский дээш оон-даа өскелерни адап болур, а тыва литератураның

уруглар чогаалы Л.Б. Чадамбаның ады-биле ханы тудуш.

Тыва литератураның хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киириштирип чораан

башкы мергежилдиг кижилер арбын. Чүге дээрге, тыва чогаалчылар

колдуунда башкы мергежилдиг болгаш баштайгы күш-ажылчы базымнарын

школадан эгелээн. Оларның аразындан С. Сүрүң-оол, Е. Танова, К-Э

Кудажы дээш өскелер-даа хамааржыр.

Чогаалчының чечен чугаалары бичии номчукчуларның назы-харынга

дүүштүр, оларның сонуургалдарын «өттүр» сөглээн дизе чазыг болбас.

Чогаалчының прозазында маадырлар биче сеткилдиг, кээргээчел чаптанчыг

аажы-чаңныг чаштар-даа болза, олар маадырлыг дидим чоруктарны кылып,

солун өөредиглиг ужуралдарга таваржып турар кылдыр чурааны –

чогаалчының бот-тускайлаң аргазы.

«Тема - авторнуң кол кичээнгейин угландырган амыдыралчы

айтырыгларның кол долгандырыы. Чечен чогаалдың утка-шынарын ханызы-

биле билип алырынга, ооң идей-тематиктиг шынарын сайгарары чугула»

[КЛСТ, 182].

Литературлуг словарьда «Идея – баштайгы көзүлген овур-хевир,

элдээртиг «боттанган төл», а кажан чогаал долузу-биле бижиттине бергенде ,

ооң кол бодалы апаар. Чогаалчы чогаалга көрзүзер дээн бодалын сайгарар,

шилиир, түңнээр, ол дээш сагыш човаар, деңнеп көөр азы бодунуң «кежин»

дамчыштыр эрттирер. Ол чечен чогаалдың идеязы деп тодараткан. [ЛЭС,

114].

23

Чогаалдың тема, идея ында көдүртүнген овур-хевирлер дамчыштыр

эвес, а чидиг айтырыгларны дамчыштыр база илереттинер. Кандыг-даа

чогаалда кол тема-биле чергелештир иштики бичии темалар, идеялар

тургустунар.

Чогаалчы теманы чырыдарда бир-ле бодалга даянып алыр. Л. Чадамба

бодунуң өскен төрээн чери – Тожунуң кайгамчык байлак үүжезин ажыдып,

сонуургалды ала-чайгаар оттуруп келир. Автор Тожу чериниң магадап

ханмас каас-чаражын, аң-меңиниң, балык-байлаңының элбээн, оларның

аажы-чаңын, бойдустуң болуушкуннарын, аңчы, балыкчы кижиниң

мергежилин, черлер аттарының тыптып келген төөгүзүн номчукчу кижиге

таныштырар сорулгалыг солун чечен чугааларны бараалгаткан. Чогаалчы

чечен чугааларында бойдус биле кижини сырый харылзаалыг кылдыр

көргүскен. Ол чүүл уругларның кижизидилгезинге улуг салдарлыг.

Бойдуста болуушкуннар бүрүзү анаа эвес тускай эргилделиг деп

билиишкинни уруглар авторнуң чечен чугааларын дамчыштыр медереп

билип алырлар. Ол бодалды чогаалчының сөөлгү үнген «Тоолчургу Тожу

чуртум» деп номунда тодазы-биле илереттинген.

Номнуң композициязының тургузуу: чечен чугааларны дараазында

идей-тематиктиг бөлүктерге хуваап турар: «Азас дугайында чугаалар»,

«Тайганың оглу», «Тожу кижи». Уругларны сонуургадыр сорулга-биле, эге

бүрүзүнде кыска-кыска чечен чугаалар кирген. Ниитизи-биле 15 чечен

чугааларның идей-тематиказы уругларның хар-назынынга, психологиязынга

дүгжүп турар деп көрдүвүс.

2.1. Мөзү-шынар темазы

Мөзү-шынар темазы кайы-даа чоннуң литературазында кол черни

ээлеп турар. Ол уругларның чараш аажы-чаңын, төлептиг мөзү-бүдүжүн

хевирлээрингше улуг салдарлыг.

24

Л.Чадамбаның мөзү-шынар темазынга бижиттинген чечен

чугааларының онзагайы бичии кижини долгандыр өртемчейниң хоойлу-

дүрүмнери-биле таныштырары. Чечен чугааларның сюжединде кол чүүл –

болган таварылга азы болуушкун дамчыштыр уругларны төрээн черинге

ынак, хумагалыг болурунга кижизидип турар. Ылаңгыя «Содаа», «Оңгук»,

«Шораан», «Хайыракан» деп чечен чугааларында мөзү-шынар темазын

уругларга таарыштыр бижээн.

«Содаа» деп чечен чугаада ийи адашкы Азас хөлге элик биле

шуруштуң амы-тын дээш изиг демиселиниң херечилери болур. Эликтиң амы-

тынын хоочун балыкчы Иван Хүртен камгалап алыр. Ооң бир талакы будун

чөвээниң кыры чиңгис ногаарара үнүп келген, чүс хар оранчок ашкан араатан

шуруш чүү-даа чок ууй дайнап каапкан болур. Иван ирей даваннары чок

чүве амыдырап шыдавас, дөмей-ле адыг, бөрү тудуп чиптер, аң боду-даа

хилинчектени бээр, ынчангаш одагга барып бүүректеп чиптерин оглунга

саналдаар. Бичии Чичаны сагыш-сеткили кээргээчел, чараш кылдыр автор

чураан. Ол мерген шиитпирни үндүрер:

- Хаа, көрем, ачай, бир талакы будун чүү-даа чок ууй дайнап каапкан. Бир

буду база балыг! Ам канчап чурттаар аң боор? Хөөрткүйнү, араатан

шуруштуң азыг-диштиг аңгагар аксындан арай боорда адырлып алган аңчы,

ам канчаар боор, ачай, салыпкай бис аан. Оран-таңдызынга, арга-сынынга

амыр шөлээн азыранып чорзун. Ол хире камгалап алган аңын мал эмчизинге

аппарып, экирти эмнеткеш, ам салыр-деп, оол түңнелди үндүрер.

Дайзынындан тын менди үнген балыг элик, четтирдим дээн дег, оолче көрүп

каап, ам мырай оожургап, оъттап турган. Ынчангаш «Содаа» деп чечен

хумагалыг, кээргээчел чоруун шынныы-биле чураан.

«Хайыракан» деп чечен чугаада бичии кижиниң делегей кѳрүүшкүнүн

болгаш боданыышкынын сайзырадыр ханы уткалыг чогаал. Ук чечен чугаа

С.Пюрбюнүң «Шынаппайның чугаалары» болгаш М. Ѳлчей-оолдуң

«Хѳѳрээрниң чугаалары»-биле үн алчып турар. [Чамзырын 2009: 78]. Чечен

чугаада бичии уругларның кенен, чаптанчыг аажы-чаңын, психологиязын,

овур-хевирин чогаалчы чедимчелиг көргүскен. Соок-Ирей деп шола аттыг

ирейниң овур-хевирин дамчыштыр бичии уругларга ынак, олар-биле кады

ойнааар кижини чуруп кѳргүскен. Бо удаада тывызык оюн дамчыштыр

уругларның психологиязын, сонуургалын дамчыткан. Чечен чугааның

сюжеди кыска болгаш тода. Дүүшкүн: ирейниң саарзык кидис идииниң

иштинче «холурт-холурт» дээн дааштыг хуулгаазын амытанның киргени.

Ирейниң бүзүредип турары-биле алырга, ынаар хайыракан кирген. Уруглар

ооң баажызын тып чадап, харын-даа коргуп турарлар. Чештиниишкин

баштак, солун кылдыр тѳнер: сѳѳлүнде баштак тывызыктың харыызы –

согуна болур. Бичии номчукчу чечен чугааны номчуп ора, ооң тывызыксыг

сорунзазынга алзып, ала-чайгаар сонуургалы кыптыгып кээр. Ооң-биле

чергелештир мѳзү-бүдүш темазын база кѳдүрген. Чогаалдың маадырларының

бирээзи: Бо кыска чечен чугаа дамчыштыр уругларның делегейин мѳзү-

шынар темазын дамчыштыр чедимчелиг кѳргүскен.

«Шораанның» кол маадыры – Тожу чурттуг бичии Шораан. Ивижи

оолдуң амыдыралын, ажыл-ижин дамчыштыр бир мѳзүлеш Тожу чурттуг

бичии оолду кѳргүскен. Чогаалчы маадырның адын тывылганын мынчаар

тоожуп турар: «Улуг-Хемниң бажынга, Ѳдүгенниң бир-ле шораан-шораан

хаяларлыг тайгазының баарынга тѳрүттүнген боорга, оолду Шораан деп

адаан. Ооң соонда оол аңаа тѳрүттүнген ынак анайын база ынчаар адап

алган. Шораан деп аттыг анай улгаткаш, ѳѳр ивиниң эдери-бугазы болган.

Ол, шынап-ла, шораан хая ышкаш, улуг чаагай, кара-бора чүзүннүг, дазыл дег

27

мыйыстарлыг, инек бугазы ышкаш чогдурлуг, арт дег хендирбелиг эдер чүве-

дир. Ооң тѳлү адазын дѳзээн, база-ла шак ындыг улуг чаагай. Бо фермага

мынчага ындыг эдер туруп-даа кѳрбээн. Шораан аттажынга кончуг ынак,

бо-ла чассыткан, бо-ла чугаалашкан турар. ( ЛБ ТТч 45).

Чечен чугааның сюжеттиг шугумунда бичии аңчы оол эдерин дилеп

чорааш, оймак иштинге чидиг үскүлежиишкининиң херечизи болур: «Ийи

кончуг улуг эдер үскүлежип, мыйыстарындан ылдыртынчып алгаш,

содаалашкан. Бир бирээзин соңгаар-бурунгаар ыйыткан, черге чыпшыр

баскан, шелишкен турган. Мыйыстары безин кыжырткайнып, сыйлып

чаштап турган ышкаш». Бичии оол ийи эдерниң үскүлежиишкинин хүрешке

деңнеп, бодунуң эдерин мѳге дег деткип, күткүдүп турар.( ЛБ Ттч 45).

Түңнелинде, черлик эдерни бичии аңчы боолаар, изиг демиселди

шиидер. Мында бичии маадырның эрес-дидимин, шиитпирлиг чоруун автор

тодарадып көргүскен. Ынчангаш мѳзү-шынар темазын дамчыштыр

уругларның делегейин чуруп кѳргүскен.

күш-ажыл, төрээн чер-чурт темалары чырыттынган. Мөзү-шынар темазынга бижиттинген чечен чугааларда бичии кижини кара чажындан тура бойдуска хумагалыг, ону үнелээр, оттурар деп бодалды чогаалчы дамчыдып турар.

Бойдус темазында чечен чугааларында автор кандыг-ла бир демиселди

киирип турар. Ол дээрге, бойдуста азы кижи биле бойдустуң аразында

демисел азы үскүлежиишкин. Чижээлээрге, араатан адыг биле аңчы кижиниң аразында демисел хѳйү-биле таваржып турар. Элик биле шуруштуң аразында изиг демисел дээш оон-даа ѳске. Оон аңгыда, чогаалчы күш-ажылдың алгакчызы. Ол ажыл-иштиң онзагай үнезин кѳргүскен. Чогаалдарда кирип турар улуг, биче маадырларның овур-хевирлери күш-ажылдың кижилери кылдыр чуруттунган: иви ажаакчызы, балыкчы, аңчы, мал эмчизи.

Ынчангаш чечен чугааларының тематиказын дамчыштыр уруглар

делегейин чуруп көргүзүп, тѳрээн чуртун, чонунуң маадырларын,

бойдузунуң каас-чаражын патриотчу туружун илередип, кайгамчык чырык

сеткил-биле алгап чораан чогаалчы болуп турар..

34

Ниитизи-биле түңнеп чугаалаарга, авторнуң прозазында уруглар

делегейин чедимчелиг чуруп көргүскен. Ооң чогаалдары уругларның эң-не

ынак, номчуксаар чогаалдары бооп артпышаан. Л.Чадамбаның чогаалдары

амгы салгалдың сагыш-сеткилин дүвүредип, боттуг амыдырал-биле таныштырбышаан, мөзү-бүдүш, кижизидилге айтырыгларын көдүрүп,

өөредиглиг болгаш кижизидикчи ужур-дузалыг.

Л.Чадамба тыва уруглар чогаалын сайзырадырынга ылаңгыя бичии

уругларның иштики делегейин, дүвүрелин чырыдып көргүзеринге үлүг-

хуузун киириштирген чогаалчыларның бирээзи.