КТП 5 класса ФГОС Тыва дыл болгаш чогаал
календарно-тематическое планирование (5 класс)
Предварительный просмотр:
Тайылбыр бижик
Тыва дыл – тыва нацияның дылы болур. Ында тыва улустуң төрээн дылын сайзырадып келген байлак дуржулгазы, мерген угааны, угаан-бодалының чедиишкиннери мөөңнеттинген. Ол дээрге тыва культураның – улустуң аас чогаалының, литератураның, театр уран чүүлүнүң болгаш уран чүүлдүң өске-даа янзыларының, парлалганың, эртемниң, ажыл-херекти чорударының, өөредилгениң болгаш кижизидилгениң дылы апарган. Амгы үеде тыва дыл тыва улустуң амыдыралының, ажыл-чорудулгазының бүгү-ле талаларында калбаа-биле ажыглаттынып турар.
Тыва школаларга азы класстарга, өске-даа өөредилге черлеринге төрээн дылды өөредири уругларның угаан-медерелин сайзырадырынга, оларны эки мөзү-шынарга кижизидеринге хөй-хөй таарымчалыг аргаларлыг. Төрээн дылын шингээдип алыры – өөреникчилерге өске эртемнерни чедиишкинниг билип албышаан, долгандыр турар амыдырал болгаш бойдус дугайында билиглерни калбартып, улуг салгалдың байлак дуржулгазын ажыглап билиринге чаңчыктырар.
Тыва дылды өөредириниң сорулгалары болгаш кылыр ажылдары:
- өөреникчилерге лексика, фонетика, сөс чогаадылгазы, грамматика ( морфология болгаш синтаксис), стилистика аймаандан тодаргай билиглерни бээр, алган билиглерни практика кырынга ажыглап билириниң мергежилдерин болгаш чаңчылдарын хевирлээр;
- шын бижиириниң болгаш бижик демдектерин салырының быжыг чаңчылдарын бээр;
- теория талазы-биле алган билиглеринге даянып, программа негелдезинге дүүштүр боттарының бодалдарын аас болгаш бижимел-биле харылзаалыг илередириниң мергежилдери-биле чепсеглээр;
- өөреникчилерни литературлуг дылдың нормаларынга чаңчыктырар, оларның сөс курлавырын байыдар болгаш чугаазының культуразын бедидер;
- өөреникчилерни ниитилел амыдыралынга дылдың ужур-дузазының, хөгжүлдезиниң дугайында база тыва дылдың өске дылдарның аразында туружунуң дугайында бөдүүн билиглер-биле таныштырар;
- оларның логиктиг боданыышкын болгаш чугаазын сайзырадыр;
- төрээн дылынга камныг болгаш хандыкшылдыг болурунга кижизидер, дылдың байлаан шиңгээдип алырынга өөреникчилерниң сонуургалын күштелдирер;
- өөреникчилерни патриотизмниң болгаш интернационализмниң ёзузунга кижизидер, оларның материалисчи үзел-бодалдарын хевирлээр;
- ном болгаш билиглерниң өске-даа үндезиннери-биле ажылдаарынга өөреникчилерни чаңчыктырар;
- өөреникчилерни боттары боданып өөрениринге чаңчыктырар;
- шын, медерелдиг, аянныг номчуурунуң мергежилдерин сайзырадыр;
- төрээн дыл кичээлдерин өөреникчилерниң мөзү-шынар, күш-ажыл болгаш эстетика талазы-биле кижизидилгезин боттандырарынга бүрүнү-биле ажыглаар;
- өөреникчилерни харыысалгалыг болурунга, өөредилгениң болгаш күш-ажылдың сагылга-чурумун сагыырынга кижизидер.
Тыва дыл эртеминиң утказы болгаш тургузуу
Школага тыва дыл эртемин өөредириниң программазында лексика, фонетика, сөс чогаадылгазы, грмматика (морфология болгаш синтаксис) дугайында билиглерни, шын бижиириниң болгаш бижик демдектерин салырының чаңчылдарын, аас болгаш бижимел чугааның чаңчылдарын, стилистика элементилерин, дыл дугайында чамдык билиглерни киирген.
Төрээн дылдың школа курузунда теория талазы-биле билиглерни ниити дыл эртеминиң база амгы үеде тыва дыл эртеминиң чедиишкиннерин барымдаалап тайылбырлаан.
Программаны колдуунда шуушкак принцип ёзугаар тургускан. Чамдык берге болгаш улуг темаларны, чижээ, лексика, сөс чогаадылгазын чаңгыс эвес, аңгы-аңгы класстарга чадаланчак кылдыр өөредири көрдүнген.
Программа материалын класстар аайы-биле хуваарда, система-концентрастыг принципти база барымдаалааны өөредилге материалын улуг блоктар кылдыр шиңгээдип алыр арганы бээр. Бүдүн системаның кезектерин мөөңнээрде, оларның аразында харылзааларын болгаш бот-боттарындан хамааржылгазын өөренип, удуртулга болдурган.
Чыл эгезинде дыл дугайында киирилде кичээлдер эрттирер теманы киирген. Ол кичээл кижизидилге айтырыгларын шиитпирлээринге, төрээн дылынга өөреникчилерниң сонуургалын, аңаа чоргааралын күштелдиреринге ужур-дузалыг.
Программада өөредилге материалын быжыг шиңгээттирери-биле катаптаашкынче чугула кичээнгейни угландырган. Чылдың эгезинде болгаш төнчүзүнде ону чорударынга тускай шактар көрдүнген.
Программада класс бүрүзүнге шиңгээдип алыр кол-кол мергежилдерниң болгаш чаңчылдарның даңзызын база киирип каан. Программаның бөлүк азы тема бүрүзү ийи кезектен тургустунган. Бирги кезээнде теория талазы-биле билиглерни тодараткан, а ийиги кезээнде бөлүкке азы темага хамааржыр мергежилдерни болгаш чаңчылдарны айыткан. Мергежилдерни болгаш чаңчылдарны боттандырарда, теориялыг кезээнден хоорулдура бербейн, чергелештир чорудар. Теориялыг материалды тайылбырлавышаан, практиктиг негелделерни база боттандырар.
5-ки класска тыва дылды өөредир программа Өөредилге яамызының 1994 чылда үндүргеш, сүмелээни программазы 2004 чылда эде чаартынып кылдынган болгаш чаа күрүне стандарттарынга дүүштүр Тыва Республиканың ниити өөредилгезиниң күрүне стандартының национал-девискээр кезээнге (2006), 2012-2013 өөредилге чылында КФӨС «шенелде» экспериментиже кирген. Өөредилге яамызының 2012 чылдың сентябрь 7-де 984/д дужаал езугаар бадылааны 3-кү хевирниң өөредилге планынга дүүштүр кылган,Бай-Хаак ортумак школазының өөредилге планынга даянып тургаш тургускан.
Өөредилге программазын 102 шакка тургускан.
Амгы үеде тыва дыл Тыва Республиканың күрүне дылы болбушаан, тыва чоннуң төрээн дылы бооп чоруур. Өөреникчилерни дылга өөредири- оларның долгандыр турар бойдуска болгаш ниитилелге хамаарылгазын база үзел-бодалдарын хевирлээр. Оон аңгыда төрээн дыл эртеми уругларның логиктиг боданыышкынын, дыл-домаан сайзырадыр.
Өөредилге программазы болгаш өөредилге номнары өөреникчилерге теоретиктиг, практиктиг билиглерни дамчыдарының кол принциптери, методтары, аргалары-биле харылзаалыг. Тыва дыл кичээлдеринге хереглээр сөзүглелдер, өөредилге номнарында бердинген мергежилгелерниң сөзуглелдери чечен чогаалдардан алдынгылаан.
5-11 класстарга төрээн дыл курузу 1-4 класстарга өөренип эрткен чүүлдерниң дорт уланчызы болур. Ынчангаш башкы өөреникчилерниң эге класстарга төрээн дылга чүнү эрткенин, кандыг мергежилдер болгаш чаңчылдар чедип алганын эки билир ужурлуг.
Тыва дылды өөредириниң сорулгалары:
• хамааты мөзү-шынар болгаш төрээн чуртунга ынак болурунга кижизидер, төрээн дылынга ынак, төрээн дылын, чүдүлге-сүзуглелин үнелээри деп медереп билиринге, чугаалажып билиринге болгаш төрээн дылынга даянып тургаш, өске-даа эртемнерни чедиишкинниг билип албышаан, долгандыр турар амыдырал болгаш бойдус дугайында билиглерин калбартыр;
• угаан-бодалын болгаш дыл-домаан сайзырадыр, медерелдиг, литературлуг дылдың нормаларын ажыглап тургаш, хостуг чугаалажып, бодунуң бодалын шын чугаалап билиринге чаңчыктырар;
• тыва дылдың билиглерин шиңгээдип алыр, номчаан болгаш дыңнаан чүүлүнүң кол бодалын илередип билир;
• уругларның сөс-домаан байыдар болгаш грамматиканың өске-даа хевирлерин чугаа-домаанга ажыглап шыдаар;
• шиңгээдип алган аргаларын болгаш билиглерин херек кырында амыдыралга ажыглаары.
Тыва дыл башкылаар ажылдың кол угланыышкыны:
- Өөреникчилерни медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга өөредири;
- Оларга төрээн дыл болгаш чогаал талазы-биле эге билиглерни бээри;
- Өөреникчилерни ном-биле ажылдаарынга чаңчыктырар болгаш оларның дылга сонуургалын, номчулгаже болгаш билиглерже чүткүлдүүн хайныктырары;
- Өөреникчилерни мораль болгаш эстетика талазы-биле кижизидери;
- Өөренип таныыр чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деңнеп, түңнеп, оларның иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлап билиринге чаңчыктырары.
Материал-техниктиг болгаш информация-техниктиг хандырылгазы
Уругларның шиңгээдикчи болгаш чогаадыкчы чоруун сайзырадырын шиитпирлээри-биле янзы-бүрү дидактиктиг, информациялыг материалдарны (энциклопедиялар, словарьлар, Интернет-ресурстар) дээш өске-даа материалдарны ажыглаарын сүмелээр.
Темалыг планнаашкын
№ | Темалар болгаш эгелери | Үлеттинген шактар |
1 | Киирилде кичээл | |
2 | Лексика | |
3 | Фонетика, графика база орфография | |
4 | Сөс тургузуу | |
5 | Сөс чогаадылгазы | |
6 | Чүве ады | |
7 | Демдек ады | |
8 | Сан ады | |
9 | Синтаксис | |
10 | Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы | |
11 | 5-ки класстарга өөренген чүүлдериниң катаптаашкыны |
5-ки класстың тыва дыл эртемин өөренгениниң түңнелинде уругларның шиңгээдип алган турар ужурлуг билиглери:
- сөстерни фонетика, тургузуг, морфология талазы-биле, ийи чугула кежигүннүг домактарны синтаксис талазы-биле сайгарып билир;
- сөстерниң грамматиктиг утказын, тускай болгаш дузалал чугаа кезектерин ылгап билир;
- чүве аттарының, демдек, сан аттарының утказын, морфологтуг демдектерин, синтаксистиг ролюн тодарадып билир;
- укталган чүве аттарын, демдек, сан аттарын тургузуп, чугаага ажыглап билир;
- сөстерде 1-5 класстага өөренген шын бижилге дүрүмнери таваржып турар черлерни тып, тайылбырлап шыдаар;
- сөс эгезинге т-д, б-п, сөс иштинге дагыннаан ажык эвес үннерни шын бижиир;
- хуу чүве аттарының шын бижилгезин билир;
- адалгалыг домактар, чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактар, түңнекчи сөстерлиг чаңгыс аймак кежигүннүг домактар, нарын домактарда ынчалза-даа, а,харын, чүге дээрге, ынчангаш деп эвилелдерни билир ужурлуг;
- дорт чугаага бижик демдектерин шын салып билир
Календарь-темалыг планнаашкын. 5 класс. Тыва дыл.
№ | Кичээлдиң темалары | Ша гы | Үе зи | Херек кырында | Кичээлдиң хевири | Кылыр ажылдың кол угланыышкыны | Билип алыр ужурлуг билиглери | Немелде билиглер | Дерилгези | ||
1. | Киирилде кичээл «Чаагай чолум,алдар адым сенде тудуш, чалгын, чакпам болуп чор сен, тыва дылым!» Дыл- харылзажырының чугула чепсээ. | 1 | Киирилде Беседа | Тыва дыл- тыва чоннуң төрээн дылы; дыл болгаш чугаа Тыва дыл-күрүне дылы | Дылдың ажык –дузазы; төрээн дылын үнелеп билири Тыва дыл күрүне дылы бооп чоруур чижектер | Кыска чогаадыг «Мээң төрээн дылым» Орус дылдың ролю | Чурук, номнар | ||||
Лексика | |||||||||||
2,3 | Лексика дугайында билиг Сөстүң лексиктиг уткакзы утказы | 2 | Чаа тема | Сөстүң утказы, словарь составы деп чүүлдү билиндирери Чурук-биле ажылдың дузазы-биле сөстерниң утказы илередири | Тывызыктар дузазы-биле сөстерниң утказын тайылбырлаары Билдинмес уткалыг сөстерниң утказын билип алыр аргалары | Словарь-биле ажыл, сөстүң утказын бижээш тыптырар Билдинмес уткалыг сөстү номчаан чогаалындан тывар | Тыва дылдың тайылбыр словары, Чуруктар,арын 14-15 | ||||
4 | Тайылбырлыг словарь дугайында Орус дылдың тайылбырлыг словарьларының дугайында | 1 | Чаа тема | Тайылбыр словарьлары- биле ажыл | Сөстерниң лексиктиг уткаларын шын тодарадып билири | Орус дылдың тайылбыр словарьында сөстерниң лексиктиг утказын тайылбырлааны | Орус,тыва дылдарның тайылбыр словарьлары | ||||
5-6 | Чаңгыс болгаш хөй уткалыг сөстер | 2 | Чаа тема | Хөй уткалыг сөс дугайында билиг | Хөй уткалыг сөстерниң утказын ылгап чугаага шын ажыглаар | Хөй утка кирген сөстерни чуруур, тывар | Таблица, аттыг чуруктар | ||||
7-8 | Сөстерниң дорт болгаш доора уткалары | 2 | Чаа тема | Дорт, көжүрген уткалыг сөстер, оларны сөзүглелдерден тып билири. | Көжүрген уткалыг сөстерниң чечен чогаалда хөй киргенин бадыткаар | Шүлүктер номчулгазы, көжүрген утканы тывары | Чогаал ному | ||||
9-10 | Омонимнер, омографтар. | 2 | Чаа тема | Орфоэпияның дүрүмнеринге даянып омографтарны ылгап билиринга чаңчыктырары | Транскрипция кылырын катаптаары, сөстүң утказы, чугаа кезектери-биле ылгаары | Чуруктарга даянып сөзүглел-биле ажылдаары | Аттыг чуруктар, офрографтыг словарь | ||||
11 | Лексиканың темалыг бөлүктери | 1 | Чаа тема | Сөтерниң темалыг бөлүктери | Сөстерни темалыг бөлүктерге чарып билири | Өг болгаш ооң кезектери; темалыг бөлүктерге чарары | «Өг болгаш ооң кезектери» деп темага презентация | ||||
12-13 | Синонимнер дугайында билиг | 2 | Чаа тема | Чугааны аянныг, чараш кылырынга синонимнерниң ажык-дузазы | Утказының аайы-биле ылгаар синонимнерни тывар | Синонимнер бар чуруктар чуруур | Чуруктар | ||||
14-15 | Антонимнер дугайында билиг | 1 | Чаа тема | Антонимнергебилиин ханыладыр | Удурланышкак утка деп чүүлдү билиндир. | Υлегер домактарда антонимнер | Чогаал ному | ||||
16-17. | Табу болгаш эвфемизмнер | 1 | Чаа тема | Хоруглуг сөстер, ойзу адаар сөстер-биле солуттунар деп чүүлдү билиндирер | Тыва чоннуң чаңчылдарынга хамааржыр табу сөстер | Мини-чогаадыг «Кырган-авам солун чугаазы» | Аттыг чуруктар | ||||
18 | Фразеологизмнер | 1 | Чаа тема | Фразеологизмнер дугайында билигни бээр | Фразеологизмнерге синонимнерни тып билири | Фразеологизмнер- биле домактар чогаадыры | Фразеологизмнерге чуруктар | ||||
19 | Лексика деп эгеге хыналда ажыл | 1 | Хыналда | Лексикага алган билиин хынаары | Утказының аайы-биле сөзүглелден сөстерни танып билири | Шилилгелиг диктант | Сөзүглел | ||||
20-21 | Фонетика, графика база орфография шак Фонетика дугайында билиг Чугаа органнары болгаш чугаа үннери | 2 | Чаа тема | Чугааның тургустунары, үн органнарының киржилгези таныштырар | Шын адалга. Чугаа органнары. Ажык, ажык эвес үннерни ылгаары | Словарь-биле ажыл | Чугаа органнары чураан чурук. | ||||
22-23 | Артикуляция болгаш транскрипция дугайында эге билиг | 2 | Чаа тема | Артикуляция болгаш транскрипция деп терминнер-биле таныжылга | Υннерниң артикуляциязын тайылбырлап билири; сөстүң транскрипциязын шын кылып билири | Орус, тыа дылдарның артикуляциязында ылгалдарны тодарадып билири | карточкалар | ||||
24-25 | Дылдың үн системазы: ажык болгаш ажык эвес үннер. Ажык үннерниң бөлүктээшкини | 2 | Чаа тема Чаа тема | Ажык үннерни шын адап, бижип өөренири Ажык үннерниң бөлүктери | Ажык үннерниң фонетиктиг сайгарылгазы Ажык үннерни шын бөлүктеп билири;характеристиказын кылып билири | Транскрипция кылыры Аяннажылгага чагыртпайн баар сөстер | Таблица Таблица | ||||
26-27 | Ч/с Кыска болгаш узун ажык үннерни ажыглавышаан, «Бир-ле катап ыдым-биле…» деп темага харылзаалыг чугаа тургузар Частырыглар-биле ажыл | 2 | Чугаа сайзырадылгазы | Кыска, узун ажык үннерни ажыглаары | Кыска, узун ажык үннерни шын бижип өөренири | ||||||
28-29 | Өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстер,оларны шын бижиири | 2 | Чаа тема | Өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстерни шын адап өөренири | Ъ бижиир сөстер, оларны шын бижиири, өскертилге, чогаадылга кожумактарының салдары | Өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстерниң даңзызын тургузар. | Таблица, словарльлыг диктант | ||||
30-31 | Ч/с Эдертиг Частырыглар-биле ажыл | 2 | Чугаа сайзырадылгазы | Кыска, узун,эрин-биле адаар,адавас,кадыг, чымчак,өк-биле адаар ажык үннерлигсөстерни ажыглаары | Кыска, узун,эрин-биле адаар,адавас,кадыг, чымчак,өк-биле адаар ажык үннерлиг сөстерни шын бижиири | Эдертиглер чыындызы | |||||
32-33 . | Й үннүг ажык үжүктер, оларны шын бижиири болгаш ажыглаары | 2 | Чаа тема | Й үннүг ажык үжүктер, Й үннүг үжүктерни шын бижиири | Сөөлү Й үннүг сөстерге кожумактар немежири | Ажык үннерге характеристика бээри( фонетиктиг сайгарылга) | Таблица | ||||
34-35 | Ажык эвес үннерниң бөлүктээшкини.Дүлей ыыткыр, аяар ажык эвес үннер | 2 | Чаа тема | Ажык эвес үннерни шын адап, бижип өөренири | Ажык эвес үннерниң бөлүктери | Транскрипция кылыры | Таблица | ||||
36-37 | Күштүг, кошкак болгаш эң кошкак ажык эвес үннер | 2 | Чаа тема | Ажык эвес үннерни адаарының аайы-биле бөлүктээри | Эң кошкак ажык эвес үннер, адаттынары онзагай сөстер (кошкак Т) | Транскрипция кылыры | Таблица | ||||
38-39 | Ажык эвес үннерниң үжүктерин шын бижиири. Т-д, п-б деп үннерниң үжүктерин шын бижиири. | 2 | Чаа тема | Ажык эвес үннерниң үжүктерин шын бижиири | Транскрипция кылыры | Таблица | |||||
40 | Сөске ажык эвес үннерниң каттыжар чуруму. Сөске ажык эвес үннерниң дөмейлежири | 1 | Чаа тема | Сөске ажык эвес үннерниң каттыжар чуруму | Сөске ажык эвес үннерниң каттыжар чурумун билиндирер,сөстерни шын бижиири | Долу болгаш долу эвес ассимиляция | Таблица | ||||
41-42 | Графика. Орфоэпия Графика, ооң хевирлери. Алфавит.Ъ болгаш чымчак демдектерни хереглээри | 1 | Чаа тема | Алфавиттиң характеристиказы Ъ,ь бижиир сөстерни шын бижиир дүрүмнери | Алфавитти чурум чыскаал аайы-биле тургусканы Ъ,Ь бижиир сөстерниң онзагайы, үлегерлээн сөстер | Алфавитти шээжилээр Ъ,Ь демдек кирген сөстерниң өскертири | Таблица Диктантылар чыындызы | ||||
43-44 | Сөс иштинге кошкак ажык эвес үннерниң ыыткыр болгаш дүлей хевирлериниң солчуру.Сөске кожумактарның немежир чуруму | 1 | Чаа тема | Кошкак ажык эвес үннерниң ыыткыр хевирже шилчий бээр чылдагааны | Адаарының аайы-биле ажык эвес үннерниң бөлүктери, ажык үннерлиг кожумактар немежири | Чурук- биле ажыл «Тыва театр» | Таблица, сюжеттиг чуруктар | ||||
45-46 | Слог болгаш ооң хевирлери. Сөстү көжүрериниң чуруму.Ударение дугайында билиг.Ударениениң туружу, хевири. | 1 | Чаа тема | Слог деп чүл, сөстү слогтарга чарары. Тыва дылда ударение | Сөстү слогтарга шын чарары, ударениенишын салып билири | Ажык, хаалчак слогтар; турум болгаш күштүг ударение | Таблица | ||||
47-48 | Орфоэпия дугайында билиг. | 2 | Чаа тема | Тыва орфоэпияның чугула айтырыглары | Литературлуг дылдың нормазы | Диалект сөстер | Сөзүглел | ||||
49 | Диктант «Эки дузалакчы» | 1 | Хыналда | Шын бижилге дүрүмнерин шиңгээдип алганы | Диктантылар чыыындызы | ||||||
Сөс тургузуу- | |||||||||||
50-51 | Сөстерниң уткалыг кезектери. Төрел сөстер | 1 | Чаа тема | Сөс тургузуунга алган билиин ханыладыры Төрел сөстер дугайында билигни ханыладыр | Дазыл, дөс, укталган, укталбаан хевири Төрел сөстерни шын тургузуп билири; укталган болгаш укталбаан дөстер | Сөс тургузуун шын сайгарып билири Төрел сөстер ыяжы чуруур Укталган кылыг сөстери | Таблица | ||||
52-53 | Дөс дугайында билиг. Өскертилге кожумактары | 2 | Чаа тема | Сөстерниң дөстерин тывары. Кожумактарның хевирлерин катаптаар | Бөдүүн, нарын дөстер.Сөстерниң ниити утказын билиндирер, кожумактарның катчыр чуруму | Укталган кылыг сөстери .Чурук-биле ажыл | Сигналдыг карточкалар | ||||
54 | Сөс тургузуун сайгарары | 1 | Чаа тема | Сөс тургузуун сайгарарының чуруму | Сөс тургузуун шын сайгарып билири | Сөс тургузуунга хыналда айтырыглар | Сөс тургузуун сайгарарының чуруму (схемазы) | ||||
Сөс чогаадылгазы- | |||||||||||
55 | Морфологтуг (кожумактыг арга) | 1 | Чаа тема | Дазылга чогаадылга кожумааның немешкенинден чаа сөстүң тыптыры | Чогаадылга кожумаа немешкен чүве болгаш демдек аттарының, кылыг сөстериниң тургузуун сайгарарып билири | Чаңгыс дазылга 2-3 чогаадылга кожумактарының немежири | |||||
56-57 | Синтаксистиг арга- биле чаа сөстү чогаадыры | 2 | Чаа тема | Нарын сөстер;бөлүктери | Синтаксистиг арга- биле тургустунган сөстерниң тургузуун сайгарары | Синтаксистиг арга- биле тургустунган сөстерни шын бижиири | Ребустар | ||||
58-59 | Морфологтуг болгаш синтаксистиг арга- биле укталган сөстерни сайгарары | 1 | Чаа тема | Морфемниг сайгарылганы кылыр чуруму | Морфемниг сайгарылга | Сөзүглел- биле ажыл | . Сөс тургузуун сайгарарының чуруму (схемазы | ||||
60 | Сөс чогаадылгазынга хыналда ажыл | 1 | Хыналда | Морфологтуг болгаш синтаксистиг арга | Морфологтуг болгаш синтаксистиг аргага чижектер бээри | Сөзүглел- биле ажыл | Сөс тургузуун сайгарарының чуруму (схемазы | ||||
Морфология, орфография | |||||||||||
61-62 Чугаа кезектери. Чүве ады. Утказы болгаш грамматиктиг демдектери. | 2 | Чаа тема | Тускай, дузалал чугаа кезектери Чүве адының утказы, грамматиктиг демдектери | Тускай, дузалал чугаа кезектериниң домакка ролю. Чүве аттарын темалыг бөлүктерге чарары | Сөзүглел сайгарылгазы «Тыва-орус словарь-биле ажыл» \\\\ | Таблица | |||||
63 Тодаргай болгаш туугай чүве аттары | 1 | Чаа тема | Тодаргай болгаш туугай чүве аттары | Тодаргай болгаш туугай чүве аттарын аңгылап билири | Туугай чүве аттарын орус дылче очулдурары | Υлегер домактар. Ч Кара-Күске «Кадык болурга чүге экил?» | |||||
64-65. Хуу болгаш ниити чүве аттары. Хуу болгаш ниити чүве аттарын шын адаары болгаш бижиири | 2 | Чаа тема | Ниити, хуу чүве аттарын ылгап билири. Ниити, хуу чүве аттарын ылгап билири. | Хуу чүве аттарын шын бижиири Нарын хуу чүве аттарын шын бижиири; оол, кыс деп сөстерни шын бижиири; | Орус болгаш тыва дылдарда шола аттар Хуу чүве аттарының бөлүктери | Орус-тыва словарь Таблица | |||||
66-67 Чүве аттарының бичиледир, чассыдар хевирлери. | 2 | Чаа тема | Бичиледир, чассыдар хевирлерниң кожумактары. | Бичиледир, чассыдар хевирлерниң кожумактарын шын бижиири | Дириг амытаннар дугайында тывызыктар бижиир | Таблица | |||||
68-69. Чүве аттарының саны. Чүве аттарының сан кожумактарын шын бижиири | 2 | Чаа тема | Чүве аттарының сан кожумаа, фонетиктиг янзылары Сан кожумактарының сөске немежири | Нн,тт, деп үжүктерниң дакпырлаттына бээри Сан кожумактарын шын бижиири | Чон, улус, мал деп сөстер Чүгле чаңгыстың санын илередир чүве аттары | Таблица | |||||
70-71 Чүве аттарынга хамаарылга хевири болгаш ооң кожумактары Чүве аттарының хамаарылга кожумактарын шын бижиири | 2 | Чаа тема | Хамаарылга кожумактары Хамаарылга кожумактарын тургузары | Хамаарылга хевиринге сөстерни шын өскертип билири Хамаарылга кожумактарын шын бижиири | Хамаарылга хевиринде чүве аттарының орус дылче очулдурары Хамаарылга кожумактарыг чүве аттарының тургузуун сайгарып билири | Таблица Таблица | |||||
72. Үлегерлеп алган чүве аттарынга хамаарылга кожумактарын шын бижиири. | 1 | Быжыглаашкын | Сөс чогаадылгазынга алган билиин быжыглаары | Үлегерлеп алган сөстерни шын өскертип билирин хынаары | Бердинге сөстерни өскертир «Мээң…, сээң…» | Таблица | |||||
73. Хыналда диктант | 1 | Хыналда | Хамаарылга кожумактары | Хамаарылга кожумактарын шын бижиири | Сөзүглел- биле ажыл | Таблица | |||||
74 Чүве аттарының падежтерге өскерлири. Адаарының, хамаарыштырарының | 1 | Чаа тема | Адаарының, хамаарыштырарының падежтериниң кожумактары | Домакка ролю | Сөстерни падежтерге өскертип домактар чогаадыры, синтаксистиг сайгарылгазы | Таблица | |||||
75. Бээриниң, онаарының, турарының падежтери | 1 | Чаа тема | Бээриниң, онаарының, турарының падежтери | Домакка ролю | Сөстерни падежтерге өскертири, домактар чогаадыры | Перфокарта | |||||
76. Углаарының, үнериниң падежтери Чүве аттарының падеж кожумактарын шын бижиири | 1 | Чаа тема | Углаарының, үнериниң падежтери. Падеж кожумактарының немежири | Домакка ролю Падеж кожумактарын шын бижиири | Сөстерни падежтерге өскертип, домактар чогаадыры, синтаксистиг сайгарылгазы Сөстерни падежтерге өскертири | Карточкалар Таблица | |||||
77-78. Үлегерлеп алган сөстерниң падеж, сан хевирлерин шын бижиири | 2 | Чаа тема | Үлегерлеп алган сөстерниң падеж, сан хевирлери | Үлегерлеп алган сөстерниң падеж, сан хевирлерин шынбижиири | Частырыглар-биле ажыл. | Орфографтыг словарь | |||||
79. Хыналда диктант. «Алышкылар» | 1 | Хыналда | Чүве аттарының шын бижилгезинге хамаарыштыр алган билиин хынаары | Орфография дүрүмнерин билири, немелде онаалга | Сөстерниң морфемниг, морфологтуг сайгарылгазы | Диктантылар чыындызы | |||||
80 | Демдек ады. Грамматиктиг утказы | 1 | Чаа тема | Демдек адының утказы болгаш грамматиктиг демдектери. | Домакка ролю, харыылаар айтырыглары | Тоолдан үзүндүде демдек аттарын тывары | Таблица | ||||
81-82 | Демдек аттарының тургузуунуң аайы- биле бөлүктери, чогаадылгазы | 1 | Чаа тема | Бөдүүн болгаш нарын демдек аттары | Укталган болгаш укталбаан демдек аттары | Демдек аттарының тургузуун сайгарар | Чурук- биле ажыл «Күскү сесерлик» | ||||
83-84 | Шынарының демдекаттары, чадалары. | 2 | Чаа тема | Демдек адының утказыныңаайы-биле кезектерге чарлыры | Шынарының демдек адының чадалары, оларны шын тып билири | Демдек адының морфологтуг сайгарылгазы | Демдек адының темалыг бөлүктеринге чугаа сайзырадылгазы | ||||
85 | Демдек адының темалыг бөлүктери | 1 | Чаа тема | Демдек адының темалыг бөлүктерге чарлыры | Демдек адының темалыг бөлүктерин тодарадып билири | Демдек адының темалыг бөлүктеринге чугаа сайзырадылгазы | Таблица | ||||
86-87 | Хамаарылганың демдек ады Демдек адының синтаксистиг хүлээлгези | 2 | Чаа тема | Хамаарылганың демдек адын сөзүглелден тып билири Синтаксистиг хүлээлгези,морфологтуг сайгарылгазы | Укталган демдек аттарын тывары Морфологтуг сайгарылганы шын кылыры | Тывызыктарда хамаарылганың демдек аттарын ажыглааны Синтаксистиг сайгарылга | Чуруктар Таблица | ||||
88-89 | Демдек адынга катаптаашкын Демдек адынга хыналда ажыл | 2 | Катаптаашкын Чугаа сайз. | Демдек адынга өөренип эрткенин быжыглаар Демдек аттарын бижимел чугаазынга ажыглап билирин хынаары | Демдек аттарының шын бижилгезин катаптаар Чадаларын, чаңгыс аймак кежигүннерге бижик демдектерин салганын көөр | Морфологтуг, синтаксистиг сайгарылга Грамматиктиг чогаадыг. | Таблица | ||||
Сан ады -
90 | Сан ады.Утказы | 1 | Чаа тема | Сан адының утказын билиндирер | Араб, рим чурагайлар | Сөзүглелден сан аттарын тып, бөлүүн тодарадыры | Таблица | ||
91-92 | Сан адының морфологтуг тургузуу.Бөдүүн,нарын, каттышкан сан аттары | 1 | Чаа тема | Сан адының тургузуу | Сан адыныңтургузуун тодарадып билири | Бөдүүн сан аттарындан нарын болгаш каттышкан сан аттарын тургузары | Таблица | ||
93 | Сан аттарының бөлүктери. Түң сан ады.Аңгылаар сан ады. | 1 | Чаа тема | . Түң сан ады,аңгылаар сан адының утказы, харыылаар айтырыглары. | Сөзүглелден сан аттарын тып, бөлүүн тодарадыры; шын бижилгези | Бодалгалыг тывызыктар | Таблица | ||
94 | Чоокшуладыр сан ады. Чыыр сан ады | 1 | Чаа тема | Чоокшуладыр сан ады,чыыр сан адының утказы, харыылаар айтырыглары | Чоокшуладыр сан ады,чыыр сан адының тургустунары, шын бижиири | Сан аттарында морфемалар | Таблица | ||
95 | Дугаар сан ады | 1 | Чаа тема | Утказы, харыылаар айтырыглары | Тургустунары, шын бижиири | Сөзүглелден дугаар сан аттарын тывары | Таблица | ||
96 | Сан адының домакка хүлээлгелери.Морфологтуг сайгарылгазы | 1 | Чаа тема | Сан адының домакка кандыг кежигүн бооп чорууру,сайгарылгазы | Синтаксистиг болгаш морфологтуг сайгарылгаларны шын кылып билири | Сөзүглелден сан аттарын тып, бөлүүн тодарадыры | Таблица | ||
97 | Сан адының нарын сөстер тургузары болгаш быжыг сөс каттыжыышкыннарынга киржилгези | 1 | Чаа тема | Сан ады кирген нарын сөстер; быжыг сөс каттыжыышкыннарында сан адының утказы | 3,7,9 деп сан аттарының ажыглалы болгаш уткалары | 3,7,9 деп сан аттарының чугаага ажыглалы | М.Кенин-Лопсан «Улусчу ужурлар» | ||
98 | Сан адын чугаага шын ажыглаары Сан адынга катаптаашкын | 1 | Чаа тема Катаптаашкын | Үени,чүвениң узун- кысказын,ишкирин, аар- чиигин айтыры Сан адынга өөренип эрткенин быжыглаар | Сан аттарының шын бижилгези,чугаага шын ажыглап билири Сан аттарының шын бижилгезин катаптаар | Ай календарының дугайында билиглер, тыва хемчеглер Морфологтуг сайгарылга | Чуруктар Таблица | ||
Синтаксис - | |||||||||
99 | Синтаксис.Сөс каттыжыышкыны Сөс каттыжыышкыннарының грамматиктиг уткалары | 1 | Чаа тема | Сөс каттыжыышкынының сөстен ылгалы Сөскаттыжыышкынының тургузуу, грамматиктиг утказы | Чугула,өзек сөстер; эге хевири Сөскаттыжыышкынының грамматиктиг утказын шын тодарадып билири | Харылзаалыг чугаа тургузары Синтаксистиг сайгарылга | Таблица | ||
100 | Сөс каттыжыышкыннарының холбаалары. Каттыжылга холбаазы. Хамааржылга холбаазы Сайгарылгазы | 1 | Чаа тема | Холбаалар дугайында билиг.Каттыжылга холбаазының тургустунары Хамааржылга холбаазының тургустунары | Каттыжылга холбаазын шын тып билири; сайгарылгазы Хамааржылга холбаазын шын тып билири; сайгарылгазы | Каттыжылга холбаалыг сөс каттыжыышкыннарын орус дылче очулдурары | Таблица | ||
101 | Башкарылга холбаазы Сайгарылгазы Сөс каттыжыышкынынга катаптаашкын | 1 | Чаа тема Катаптаашкын | Башкарылга холбаазының тургустунары Ɵөренип эрткенин быжыглаар | Башкарылга холбаазын шын тып билири; сайгарылгазы холбааларын шын тып билири; | Башкарылга холбаалыг сөс каттыжыышкыннарынга падеж кожумактары Морфологтуг сайгарылгазы | Таблица | ||
102 | Катаптаашкын.Лексика. Хыналда диктант. | 1 | Катаптаашкын | Лексикага алган билиин катаптаары | Лексиканың бөлүктерин, сөстерниң утказын билири | Таблица, ребустар, аттыг чуруктар |
Тыва чогаалды ооредиринге тайылбыр бижик.
Тыва аас чогаалы, чечен чогаал чоннун чогаадыкчы салым-чаяанының боттуг костуушкуннери болур. Аас чогаалы тыва чоннун ада-огбелеринин чус-чус чылдарда чогаадып, болбаазырадып келген состуң уран чуулу болур. Оон эстетиктиг чанчылдарынга даянгаш, делегейнин улустарынын (эн ылангыя орус, моол) литератураларынын улегер-майыын эдерип,тыва чечен чогаал 20 чус чылдын чээрбиги чылдарындан бээр боттанып келген. Амгы уеде тыва аас чогаалы болгаш литература Тыва Республиканын чонунун культуразынын эн улуг доктаамал эстетиктиг чанчылдарлыг уран чуулу болу берген. Ол ам чонну чаагай чанчылдарга кижизидеринин, огбелернин алдарлыг тоогузун оорениринин, келир уеге бузуреп болурунун идегелин быжыглаар чепсээ апарган. Ынчангаш тыва чогаалды ооредиринин программазы ундезин деннелге Тыва Республиканын Ооредилге яамызынын«5-11 класстарга Программалар. Тыва дыл. Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазы. Тыва аас чогаалы болгаш литература»деп номунга ундезилеп делгеренгей тургустунган.
Тыва чогаалды ооредиринин сорулгалары, кылыр ажылдары.
Аас чогаалы болгаш литература кижилернин медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы-чанын хевирлээринге, чоннун чаагай чанчылдарын эдереринге аажок улуг салдарны чедирип турар, ынчангаш оларны уран чуулдун оске-даа хевирлери-биле холбаштырып ооретпишаан, дараазында сорулгаларны салган:
-Тыва улустун шаандагы болгаш амгы амыдыралы-биле, хосталга, аас-кежик дээш чоннун демисежип чораанын оореникчилерге таныштырар, тоогучу ёзу-биле угаап ооредир.
-Россиянын хой националдыг улустарынын акы-дунма харылзааларын, кожа-хелбээ чурттар, депшилгелиг чоннары-биле харылзааларын коргускен чогаалдар-биле чалыыларнын интернационалчы, патриотчу кижизидилгезин быжыктырар.
-Улустун аас чогаалынын, литературанын курлавырларын аныяк салгалды чаагай идеалдарга, улусчу моральга, ужур-чурумга, торээн чуртунга, чонунга, тоогузунге чоргааралды, бойдуска, кижиге, дириг амытаннарга гуманисчи хамаарылгалыг болурунга кижизидеринге ажыглаар.
-Тыва литература амыдыралга тура-соруктуг, омак-сергек, бурунгаар чуткулдуг, хей-аъттыг, куш-ажылга болгаш эстетикага кижизидип, ону алдаржыдып остуреринге чепсек болур.
-Улустун аас чогаалынын, литературанын теоретиктиг билиглерин быжыг шингээттиргеш, оларны амыдыралга ажыглап билиринге ооредир.
-Чогаалдарнын идейлиг утказын, уран-чеченин медередип, уран номчулгага быжыг хандыкшылдыг болурунга ооредир.
-Уе-уеде тыва литературанын шиитпирлеп турганы хой айтырыгларын тыва чогаал эртеминин башкылаашкынынга чаа чогаадыкчы, тывынгыр, ханы билии, хей-аът киирикчи эрудициязы, бодунун улегерлиг чоруу-биле оореникчилернин дилеп тывар, сонуургалдыг ажылдаарын чедип алыр.
5-11 класстарга тыва чогаал эртеминин утказы болгаш тургузуу.
Тыва литературанын чогаалдарын ооредирин дараазында чуулдерни барымдаалап шилээн:
-чогаалдарнын бедик идейлии, уран-чечени, амыдыралчызы, ооредиглиг, кижизидикчи ужур-дузазы;
-тема аайы-биле хой талалыы, тоогулуг болуушкуннарнын, амгы уенин амыдыралынын чуулдеринин, болуушкуннарынын таарымчалыы;
-жанрларнын, стильдернин хой янзылыы;
-оореникчилернин хар-назынынга чогаалдарнын таарымчалыы.
5-8 класстарнын программазын идея-темалыг принципти барымдаалап тургускан: Бойдус, шаандагы амыдырал, революция, патриотизм …темаларын болуктээн. Улустун аас чогаалынын кол жанрларын чоорту нарыыдадып хувааган, чогаал теориязынын эге, бодуун билиглерин ооредири программада кордунген.
5 класска ооренир чогаалдарнын болуктери:
-улустун аас чогаалы (тоолдар, улегер домактар, тывызыктар), улустун аас чогаалынга чоок чогаалдар (авторлуг тоолдар,баснялар);
-бичии уругларнын овур-хевирлерин коргускен чогаалдар;
-тыва улустун патриотчу сеткилин коргускен чогаалдар;
-акы-дунма улустарнын чечен чогаалдары;
8 класс-шилчилгелиг байдалда болганда тыва чогаалчыларнын элээн хой чогаалдары, оларнын тоогузу-биле холбаштырып тус-тузунда таныжар
9-11 класстарга тыва литературанын тооогузун, авторларнын чогаадыкчы ажылын, чогаалдын тоогузун, хогжулдезин холбаштырып тускай ооренир кылдыр кордунген.
9 класска тыва литературанын 1930-ги чылдардан амгы уе - чадага чедир эрткен оруктары-биле тодаргай таныжар. Программа литература тоогузун уе-уенин кол сураглыг чогаалдары-биле аралаштырып ооренирин негеп турар
10 класска авторлар дугайында билиглерни, оларнын допчу-намдарларын болгаш сурагжаан чогаалдарын дамчыштыр алыр
11 класска тыва чогаалчыларнын ийиги болгаш ушку салгалдары-биле таныжылга уламчылаар.
9-11 класстарга чогаал сайгарылгалары-биле холбаштыр литература-теориялыг билиглер нарыыдаар
Программада кирген чогаалдар 3 болукке хувааттынган:
1. Албан номчааш, башкынын дузазы-биле сайгарып ооренир чогаалдар;
2. Немелде номчулгага хереглээр чогаалдар (5-7 кл.);
3. Класстан дашкаар номчуур, оореникчилернин эстетиктиг билиглерин байыдар чогаалдар. Оларны оореникчилер эки тура-биле шилип номчуур. КДН-га чугле программада кирген данзыдан ангыда, оореникчилернин хар-назынынга,ниити деннелинге тааржыр тыва болгаш Россиянын, делегей, акы-дунма хой националдыг литератураларынын тыва дылче очулдуртунган чаа номнарны башкы оореникчилерге ургулчу сумелээр.
5-11 класстарга тыва чогаал эртемин ооредиринин кол угланыышкыны, негелделери.
Аас чогаалы болгаш литература кижилернин медерелин сайзырадырынга, сагыш-сеткилин байыдарынга, аажы -чанын хевирлээринге, чоннун чаагай чанчылдарын эдереринге аажок улуг салдарны чедирип турар, ынчангаш оларны уран чуулдун оске-даа хевирлери-биле холбаштырып ооретпишаан, дараазында угланыышкынныг негелделерни салган салган:
-аас чогаалы болгаш литература тыва школаларда уран чуулдун оске-даа хевирлери-биле холбаштырып ыяап ооренир, башкылаар эртем;
-тыва улустун аас чогаалы болгаш литература Топ Азиянын болгаш оске-даа девискээрде чоннарнын литературалары-биле тудуш хогжуп, улусчу эстетиктиг принциптерге, реализмге ундезилеттингенин, уе-уеде тыва литературанын хой айтырыгларын, темаларын чогаалчы бурузу бодунун оскелерден ылгавырлыг уран-чечен аргалары-биле коргузуп турарын оореникчилерге билиндирер;
- тыва улустун аас чогаалы болгаш литературанын тоогузу нарын, оон оруунга шаптараазыннар частырыглар турган дээрзин чогаалчы бурузун ооредип тургаш оюп эртпези чугула;
-тыва чогаалдардан ангыда, Россиянын болгаш делегей литературазынын тыва дылче очулдуртунган чогаалдарын база оореникчилернин хар-назынынга, ниити деннелинге тааржыр чаа унгулээн чогаалдарны башкы сумелеп, кады сайгарар.
-бистин чурттун улустарынын, классиктиг болгаш акы-дунма хой националдыг литератураларнын байлак чуулдерин шингээттирип, литературлуг, интернационалчы, шыдамык, кээргээчел, дыннангыр, хундулээчел кижилер кылдыр озеринге идигни бээр
5-11 класстарга тыва чогаал эртемин ооредиринин методтары, технологиялары.
Чечен чогаалды школага башкылаарынын 4 кол методтары бар, ынчангаш оларны ажыглаарын сумелеп турар.
Чогаадыкчы хамаарылгалыг номчулганын методу оореникчи бурузунун чечен состу чугаалап, дыннап, ажыглап билип чоруурун, оларнын сеткил-сагыжын доюлдуруп, литературлуг маадырларнын улегери ёзугаар ажыл-херектерге хандыкшылын куштелдирер, чогаалга салым-чаяанныг оореникчилерни чедип алыр. Сос бурузунге, фраза, домак бурузунге номчукчунун кичээнгейин негээр, бодалдарын ханыладыр, доюлдурар нарын ажыл: башкынын аянныг номчулгазы, оореникчилернин аянныг номчулгазы, тайылбырлыг номчулга, чогаал дугайында беседа, боданып харыы тывар айтырыглар салыры, бижип харыылаар онаалгалар бээри.
Бо методту ажыглап турар ойде оореникчилернин кылыр ажылдары: чечен чогаалды класска, бажынга номчуур, аянныг номчулга, идепкейлиг, кичээнгейлиг дыннаар, чогаалдын кезектеринин планын тургузар, созуглелдин утказын эдерти чугаалаар, созуглелди ажыглап сценарий тургузар, ооредилге ноунда чуруктарны кичээнгейлиг коор, чогаалга хамаарыштыр чуруктар чуруур, чогаал дугайында бодалдарын аас болгаш бижимел-биле илередир.
Дилеп тыварынын методунда - оореникчилернин ажыл-чорудулгазынын хевирлери ковудеп, нарыыдап эгелээри, башкынын салган айтырыгларынга, онаалагларынга оореникчилер харыы тып ооренир. Принциви-бодунун тыпкан билии уттундурбас. Чечен чогаалды сайгарарынын аргаларын шингээттирери, состун уран чуулунун хоойлуларын билип алыры, чогаалды шугуумчулелдиг унелээринге ооредири.
Дилеп тыварынын методунда оореникчилернин кылыр ажылдары: башкынын салган айтырыгларынга, онаалгаларынга хамаарышкан цитаталарны шинчилел ажылындарындан болгаш чечен чогаадан тып чыыр, чогаалды сайгара арак эдерти чугаалаар, цитаталарын ажыглаар, бир чогаалды оске чогаал-биле деннеп тургаш теория болгаш оске эртемне-биле холбаштырып сайгаргаш, туннелин бижип илередир, чогаадыг бижиир, каталог ажыглаар, конспект кылыр, цитаталарны тып,ушта бижиир, бижимел ажылдарга оларны ажыглаарынга чанчыктырар, улус мурнунга илеткелин кылып, камгалап чугааланырынга ооредир.
Шинчилел методу-ооренген чогаалда кордунмээн айтырыгларны сайгарар, оореникчилернин бот-тускайлан чоруун илередир, шинчилекчи салым-чаяанын сайзырадыр база бир уре-туннелдиг чепсек.Шинчилел методунун туннели-илеткел, реферат, эртем ажылы, словарь, аудио, медиа, видео материалдар бооп болур.
Шинчилел методун ажыглап тургаш башкы оореникчилерге харыы негээр айтырыглар салыр, семинарлар темалары, илеткел бижиир, дыннадыг, презентация кылыр, номчаан болгаш сайгарган узундузунге чурук чуруур, программада кирбээн чогаалдар-биле деннелгелиг сайгарылгалар кылыр онаалгаларны бээр.
Дыннадыг методу - чечен чогаал ооредиринин, оореникчилер кижизидеринин эн-не делгеренгей ажыглаттынып турар чепсек. Номнарда, сеткуулдерде, ооредилге номнарында,шугумчулелдиг материалдарда чогаал дугайында билиглерни бээр метод. Оореникчилер бедик шынарлыг, бугу талазы-биле бодап тургускан барымдааларга, эртемге, теорияга даянган харыыларны бээр ужурлуг. Бир чогаалды оске домей чогаал-биле деннеп сайгарарын, дыннадырын негээр. Оореникчилерни, дыннап, туннеп, бодап, шингээдип ап чанчыгарынга кижизидер. Оске кижинин чугаазын кичээнгейлиг, шын, хундуткелдиг билип дыннаарынга кижизидер.
Дыннадыг методунга ажыглаар аргалар: чогаалчынын допчу-намдары болгаш оон чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынын,чогаалга хамаарышкан ундезинниг,критиктиг статьялар дугайында башкынын янзы-буру хевирлерлиг дыннадыглары (лекция, презентация, аудио,медиа, видео, коргузуг материалдары), кыдыраашка конспект кылыры,самбырага планнар тургузары,техниктиг херекселдерни (компьютер,экран,проектор,магнитофон. .Интернет-ресурс) дээш о.о
Дыннадыг методун ажыглап тура башкы онаалгаларны амгы уенин амыдыралынга, ооредилге негелделеринге дуушкен бот тывынгыр чорукка ооредир онаалгаларны берзе чогумчалыг, ооредилге номундаайтырыглар ёзугаар онаалга бээр, чаа материалды медерелдиг шингээдип алырын негээр, коргузуг материалдарынын янзы-буру хевирлерин кылырын, чогаалды катап-катап номчуурун сумелээр.
Дыннадыг методунга оореникчилернин кылыр ажылдары янзы-буру: конспект планы тургузар, ону бижииринге чанчыктырар, айтырыгларга аас болгаш бижимел-биле харыылаар, илеткел, шинчилел ажылы кылыр, башкынын чугаазын идепкейлиг, киржилгелиг дыннаар.
Амгы уеде ооредилге херээнин чаа уе-чадазында «Чаа школа» деп программа школага башкылаашкынны бедик деннелге кодурерин шынгыы негеп келгенде,чечен чогаал башкылаашкынынын методтарынын амыдыралчы ужур-дузазын улам улгаттырар. Башкы бурузу чогаадыкчы ёзу-биле класстарга чогуур уезинде билдилиг ажыглаары, бодунун дуржулгазынга даянгаш, методтарны улам байыдары негеттинип турар.
Календарь-темалыг планнаашкын. 5класс. Төрээн чогаал.68 шак.
№ | Темалары | Кичээдиң хевири | Кичээлге ажылдың хевири | Билип алыр ужурлуг билиглери | Шагы | Хүнү | ||||
I улдун | ||||||||||
1,2 | Чечен чогаал- амыдырал дугайында бодаашкыннар, бодалдар. | Киирилде | Беседа,башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Ниитилелге болгаш кижилерниң амыдыралынга чечен чогаалдың ужур- дузазының дугайында | 2 | |||||
3-4 | Ю.Кюнзегеш»Сиген шөлүнде» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Беседа,башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Күш- ажыл темазын чырытканы,деңнелгелерни ажыглааны | 2 | |||||
5-6 | С.А. Сарыг-оол «Ангыр-оолдун тоожузу».Эдер амытаннар. Чогаал теориязы. Деңнелге дугайында билиг | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, сөзүглелдер-биле ажыл | Деңнелгелерниң чогаалга ужур- дузазы | 2 | |||||
Эгээртинмес эртине байлак - аас чогаалы | ||||||||||
7-8 | Чогаал теориязы. Аас чогаалы- эгээртинмес эртине байлаа.Тоол- аас чогаалының бир хевири. | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Аас чогаалы(фольклор) деп терминни сайгарары.Аас чогаалының жанрлары. | 2 | |||||
9-10 | Анаа тоолдар.»Балыкчы Багай-оол» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Аас- кежик дугайында чоннуң күзел- бодалы, шынның тиилээринге оларның бүзүрели.Хааннарның болгаш ламаларның чазый- чилбизи, кара сагыштыы | 2 | |||||
11-12 | Хуулгаазын тоолдар.»Тос оолдуг Доктагана кадай» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Эртем- билигниң амыдыралга ажык- дузазы, кижилерниң чаңгыс эви, быжыг тура-соруу, демниг күжениишкини кандыг-даа бергелерни ажып эрте бээр деп идея | 2 | |||||
13-14 | Υлегер домактар болгаш чечен сөстер. Улегер домактар болгаш чечен состер дугайында билиг. | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Беседа,башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Кижиниң амыдырал- чуртталгазының дугайында тыва улустуң үзел- бодалының илерээшкини.Υлегер домактарның ажык- дузазы | 2 | |||||
15-16 | Тывызыктар. Тывызыктар дугайында билиг. | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Тывызыктар- чоннуң чогаадылгазы, тывынгыр угаанының илерээшкини | 2 | |||||
17-18 | К-Э Кудажы»Кым эң ажыктыгыл?» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Кижилерниң аажы-чаңында мактаныкчы чорукту сойгалааны | 2 | |||||
19-20 | М.С.Эргеп»Чартык арбай». «Хек чуге ыраажы болганыл?» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Тоолдуң фольклорлуг үндезини.Кырган-ачазының ийи алышкының дугайында чугаазының өөредиглиг ужур утказы. 1 | 2 | |||||
21-22 | Чогаал теориязы.Авторлуг тоолдар дугайында билиг | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Авторлуг тоолдарның улустуң тоолдарындан ылгалы.Тыва литературада эң билдингир авторлуг тоолдар. | 2 | |||||
23-24 | О.Ɵ.Сувакпит «Арзылаң биле Пар» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Басняның кол тема,идеязы.Арзылаң биле Парның овур-хевирлерин дамчыштыр,ажылдың шынарыныңдугайында айтырыгны көргускени. | 2 | |||||
25-26 | С.С.Серен «Ном биле Портфель» Басня дугайында билиг. | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Басняда бардам,мактаныкчы кижилерни уран-чечен аргалар-биле сойгалап көргүскени.Чогаалда диргижидилгени ажыглааны. | 2 | |||||
27-29 | Л,Б.Чадамба «Аян- чорук» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Пейзажтың чогаалдарга ажыглалы,ужур-дузазы. | 3 | |||||
30-31 | Эпитет дугайында билиг | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Эпитеттин чогаалдарга ажыглалын, ужур- дузазын тодарадып билири. | 2 | |||||
32-33 | О.К.Саган-оол «Эжишкилер» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Феодалдыг Тывага бичии хөлечик уругларның бир мөзүлеш берге амыдыралы.Оларның эп-найыралы, бот-боттарын деткижери.Төмүрнүң,Маадырның овур-хевирин чуруп көргүскени. | 2 | |||||
34-35 | О.Ɵ.Сувакпит «Аът чарыжы» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Тыва кижиниң аътка хамаарылгазын бичии оолдуң овур-хевирин дамчыштыр авторнуң илереткени.Оолдуң аът чарыжынга төлептиг киржилгези,ооң психологтуг байдалы. | 2 | |||||
36-37 | Ч/с. Чогаадыг « Дыштанылгада уругларнын куш-ажылчы дузазы» | Тема,кол бодал дугайында билиг | Чогаадыгны бижиири | Бодалын долу,четче илередип билири | 2 | |||||
38-40 | Ш.М.Сувааң «Хүн-Херелден аалчылар» деп тоожудан эгелер | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле | Тоожуда эртем-техниканың хөгжүлдезин көргүскени | 3 | |||||
40-43 | М.С.Эргеп «Ɵдүгенде чайлаг» деп тоожудан эгелер. «Ɵдүгенде чайлаг»,»Чараш мал», »Шулун»,»Уялыг- Мыйыс»,»Бүгү кежик – Чер- иеде»»Изиг маргылдаалыг кичээлдер»,»Аъттаныптым» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Тожу чонунуң бир янзы амыдырал-чуртталгазын,оларның чурттап турар черинге кайгамчык солун ужуралдарын,иви мал ажаарының онзагайын,чажыттары.Найырал темазы. | 4 | |||||
44-45 | Ч/с. Чогаадыг «Бир эвес мен хуулгаазын илбичи болзумза …» | Ч/с | Бодунун бодалын илередип билири | План тургузуп тургаш чогаадыгны бижиир | 2 | |||||
46-47 | О.Ɵ.Сувакпит «Россияга алдар» С.Б.Пюрбю «Ынак Тывам» | Аянныг номчулга кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Россияның делгем өндүр-чаагайынга,буянныынга чогаалчынның чоргааралы,ону камгалаарынга ооң белении.Төрээн чуртка ынакшылды,патритчу сеткил-сагышты илереткени. Авторнуң төрээн Тывазын улуг делгем чурттуң өске черлери-биле дөмейлээни,өскен-төрээн чериниң аңаа эргим болгаш чоок болганы. | 2 | |||||
48-49 | А.Υержаа «Ие дылым» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Төрээн дылынга чоргааралын,ынаан илереткени,ону ыдыкшыдып чураанының күштүү. | 2 | |||||
50-51 | Ч/с. Чогаадыг « Уш ыдыым – черим, чонум болгаш дылым, » | Чер, чон, дыл дугайында билиг | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Тыва чогаалда торээн черге, торээн чонга, торээн дылга кижинин ынакшылын, чоргааралын илереткенин тодарадып билири. | 2 | |||||
52-53 | К.д.н. М. Кенин- Лопсан «Тыва эки турачы кыстар» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Аянныг номчулга | Тыва эки турачыларнын маадырлыг чоруун алдаржытканынын чижээн бадыткап билири | 2 | |||||
54-55 | С.А.Сарыг-оол «Маадыр Чүргүй-оол» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл -. | Совет Эвилелиниң Маадыры Хомушку Намгаевич Чүргүй-оолдуң овур- хевирин чуруп көргүскени | 2 | |||||
56-58 | О.Ɵ.Сувакпит «Кечил-оолдуң солдаттары» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Тыва эки турачы аъттыг шериг эскадронунуң капитан Кечил-оолга баштаткан дайынчыларының Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржилгези. | 3 | |||||
59-61 | К.д.н. В. Манаенков «Тыва эки турачылар дугайында баллада» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл | Чогаалдың кол утказы, темазы, идеязы, сюжеди | 2 | |||||
62-63 | Ч/с. Чогаадыг «Эки турачы дайынчы чангыс чер чурттугларывыс» | Ч/С. | Бодалын шын илередип билири | 2 | ||||||
64-66 | М.А.Күжүгет «Азыранчып чорааш» | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл. | Дириг амытаннар болгаш кижиниң аразында харылзааны уран-чечени-биле дамчытканы.Чечен чугааның идея-тематиказының онзагайы..Чодурааның болгаш анайның овур-хевирлериниң чуруттунганы,чогаалдың ужур-дузазы | 3 | |||||
67-68 | Катаптаашкын. Класстан дашкаар номчулга | Чаа чүүл тайылбырының кичээли | Башкының тайылбыры, ном-биле ажыл. | Дириг амытаннар болгаш кижиниң аразында харылзааны уран-чечени-биле дамчытканы.Чечен чугааның идея-тематиказының онзагайы..Чодурааның болгаш анайның овур-хевирлериниң чуруттунганы,чогаалдың ужур-дузазы | 2 | |||||
5-ки классты доозуп тура, өөреникчилерниң билир ужурлуг чүүлдери:
• чогаалдың адын болгаш ооң авторун долузу-биле билир;
• улустуң аас чогаалының хевирлери болур анаа, дириг амытаннар дугайында болгаш хуулгаазын тоолдарны, үлегер домак болгаш чечен сөстерни ылгап билир;
• кыска тоолдарны чогаадып шыдаар;
• эпиктиг чогаалдарга кол болуушкуннарны тодарадып, оларның аразында харылзааларын, чөрүлдээрниң чылдагааннарын тодарадып;
• сөзүгледен өөренген уран-чечен аргаларны тодарадып, оларның ажыглалын тайылбырлап;
• шээжи-биле өөренген чогаалдарын шын аянныг, тода чугаалап;
• өөренген чогаалдарының утказын болгаш ында болуушкуннарны дес-дараалай чугаалап, бөдүүн план тургузуп билир;
• чогаалда чуруттунган маадырларны долузу-биле сайгарып шыдаар;
• чогаалдың утказының аңгы-аңгы хевирлерин (делгереңгей, шилилгелиг, допчулай) чугаалап билир;
• номчаан чүүлүнге бодунуң хамаарылгазын тода илередир;
• өөренген чогаалдарынга аас болгаш бижимел ажылдарны чорудуп шыдаар;
• школа библиотеказының алфавит каталогун ажыглап билир.
По теме: методические разработки, презентации и конспекты
Класс час"Тыва с Россией целый век"
Класс час "Тыва с Россией целый век"...
Тыва дыл болгаш чогаал башкызы Монгуш Салбакай Хулбус-ооловнанын методиктиг ажылынын планы
Тыва дыл болгаш чогаал башкызы Монгуш Салбакай Хулбус-ооловнанын методиктиг ажылынын планы...
Внеклассное мероприятие: Степан Агбаанович Сарыг-оол.«Тыва литература болгаш Чаа Тываның ыраажызы»
Класстан дашкаар ажылдарга болгаш кичээлдерге ажыглап болур материал....
Звездный час «Тыва чогаалчылар болгаш оларнын чогаалдары»
Звездный час...
Класс шагы:"Тыва дылым-торээн дылым"(6 класс)
Тыва дыл дугайында уругларнын билиин улам сайзырадып, торээн дылынга сонуургалды, хандыкшылды, хундуткелди оттуруп, оске дылдар-билехолувайн, тыва дылга арыг чугаалап, тыва ужук-бижикти хандыр ооренип...