Доклад на республиканский методический семинар «Буряад еhо заншалнууд дээрэ үндэҺэлэн hурагшадые хүмүүжүүлгын зарим онол арганууд»
учебно-методический материал

                                                                         Б.В.Ахаржанова

Түнхэнэй аймагай Толтын дунда

һургуулиин буряад хэлэнэй багша

«Буряад еhо заншалнууд дээрэ үндэҺэлэн hурагшадые хүмүүжүүлгын зарим онол арганууд»

Турэл арадай хүмүүжүүлгын

гүнзэгы удха ямаршье ондоо

 арадуудай хүмүүжүүлгын

 шэнжэнүүдтэй жэшэшэгүй,

 ямаршье хүмүүжүүлгын системэнүүд

 соо олдошогүй, сэгнэшэгүй хусэн гээшэ.

                                                                                                                      К.Д.Ушинский

Би буряад хүнби гэжэ гу, али буряад угсаатанай таhардаһамби гэһэн мэдэрэл бага балшар наһанһаань үхибүүдэй зүрхэ сэдьхэлдэ һэргээхэ тон шухала. Энэ мэдэрэлдэ  һургаха бэшэ, тиимэ дадалтай болгохо бэшэ, харин үхибүүн бүхэнэй ухаан бодолойнь эрилтэ гү даа, али ами наһанайнь, оюун ухаанайнь тон шухала, тон хэрэгтэй нөөсэ болгон хүмүүжүүлхэ манай нангин уялга болоно гээшэ. Хэрбэеэ багша өөрөө тиимэ хараа бодолгуй байгаа һаа, энэ ажал үрэ дүн багатай байха гэжэ һананаб. Тиимэһээ бидэ, буряад хэлэ ба уран зохеолой багшанар,  нэн түрүүн хүмүүжүүлжэ байһан шабинартаа жэшээ болон ажалаа ябуулха зэргэтэйбди.

      Түрэл арадаймнай соел, элинсэг хулинсагуудаймнай еһо заншал хадаа, гарымнай ганзагада, хүлымнай дүрөөдэ хүргэһэн эжы абадал, ургажа ябаһан хүбүүд басагадай уян сэдьхэлэйнь хуби боложо, нюур бэеэ ололгын эхин болоно гээшэ.  Алишье сагта, илангаяа манай буряад арад, үбгэ эсэгэнэрэйнгээ нангинаар сахижа ябаһан заншал дээрээ үндэһэлэн үри хүүгэдээ үндылгэн табидаг һайхан гуримтай байгаа ха юм даа. Арадаймнай сэсэн мэргэн һургаалнууд, урданаймнай дуунууд, онтохонууд, таабаринууд, оньһон үгэнүүд, үльгэр домогууд - залуу үеые хүмүүжүүлхын талаар дундаршагуй хэшэг, дууһашагуй баялиг болоно. Мүнөө сагта зарим залуушуул тэрэнээ алдажа, олонхи ушарта  мартажа, хэрэглэнгуй байһаниин ехэ харамтай. Тиимэһээ энэ асуудал шиидхэлгэдэ гэр бүлын, хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй, һургуулиин, буряад хэлэнэй багшанарай үүргэ тон ехэ.

             Буряад хэлэ ба уран зохеол үзэлгэдэ үгтэһэн саг энэ шухала асуудалнуудые шиидхэхэдэ тон бага. Тиимэһээ еһо заншалнуудай нюусануудтай танилсуулха ажалнай ехэнхидээ классһаа гадуур үнгэрнэ. Багша бүхэн тус шэглэлээр өөрын хараа бодолоор ажалаа эмхидхэдэг гээшэ.            

            Түнхэнэй  аймагай Толтын дунда һургуули ерэхэ жэл 150 жэлэйнгээ ойн баярые тэмдэглэхэ гэжэ бэлдэлгын ехэ ажал ябуулжа байна гээшэ. Манай һургуулидамнай бэлиг ехэтэй буряад хэлэнэй багшанар С.Д. Сотникова, Н.Н.Цырендашиева гэгшэд хүдэлжэ, олон жэлэй туршада хүүгэдые түрэл арадайнгаа соелтой танилсуулан хүмүүжүүлхэ  зорилго дүүрэн бэелүүлэн хүдэлһэн байна.  Бидэ, мүнөө ажаллажа байһан багшанар тэрээн дээрэнь үндэһэлэн үхибүүдэйнгээ сэдьхэлдэ Эхэ орондоо дурлал түрүүлэн, элинсэгүүдэйнгээ һургаал заабаринуудай, дуу хатарнуудай, үльгэр домогуудай гүнзэгы удха ойлгуулан, ажабайдалайнь түшэг болгон үндылгэхэеэ оролдонобди. Энэ ажал далайдал хэмжэшэгуй ехэ юм ааб даа. Хэрэглэхэ онол аргануудшье тон олон. Хэгдэжэ байһан хүдэлмэриингээ заримыень нэрлэбэл иимэ.

             Гушаад жэлэй туршада һургуулиимнай дэргэдэ «Хэнгэргэ» гэһэн хүүгэдэй жэшээтэ фольклорно бүлгэм буряад арадайнгаа еһо заншалые дэлгэрүүлэн байдаг. Тус булгэм соо ганса ахамад ангиин үхибүүд бэшэ, харин эхиншье дундашье классудай хүбүүд басагад арадай аман зохеолой дээжэтэй танилсажа, тайзан дээрэ еохор наадаяа наадажа, аялгаар һайхан дуунуудаа хангюурдажа, оньһон үгэ таабаринуудаа хэлсэжэ, зүжэг болгон, арадайнгаа заншалнуудые харуулжа байдаг.

             Хүүгэдые хүмүүжүүлгэдэ нааданууд горитой удха шанартай. Буряад арадайнгаа наадануудтай танилсуулжа, хүүгэдэй тамирай арга шадалые хатуужуулха, ухаан, бодолойнь дэлисые хүгжөөхэ, үгышье һаа, оюун ухаан бодолыень бүри нарижуулха, мэдэсыень үргэдхэхэ зорилгоео бэелүүлнэ гээшэбди. Илангаяа үхибүүд шагай, зооско наадаха, һээр шааха ехэ дуратай. 

               Буряад арадай илангаяа сэгнэдэг байһан гал гуламта, нютагай гэгээн газарнуудай удха шанар, дүүргэдэг үүргэ, юундэ иитэрнь буряад арад сэгнэдэг байгаа гээшэб гэжэ үхибүүдтэ нэн түрүүн бодотоор, жэшээнүүдые баримталан ойлгуулха, һүүлэй һүүлдэ абари, зангайнь, һанал, бодолойнь хэзээдэшье һалашагүй хуби болгохо хэрэгтэй. Тиигэжэ шадаа һаа, ёһотой буряад сэдьхэлтэй хүниие хүмүүжүүлээбди гэжэ хэлэхээр байна. Эхэ орондоо дурлал хадаа эдэ бүгэдэ дээрээ үндэһэлнэ. Тиимэhээ нютагайнгаа дасангуудай, обоонуудай түүхэтэй танилсуулжа, олон тоото проектнэ, шэнжэлэлгын ажалнуудые бүтээдэгбди. Энэ ажал ябуулхадаа 10 сагаан буян, 10 хара нүгэл, сээр тухай мэдэсэ хүүгэдэй ойлгожо, тон бүхөөр хадуун абаа һаань тон зохид.

           Уг гарбалаа мэдэжэ, хүндэлжэ ябаха тон хэрэгтэй гэһэн мэдэрэл залуу үеын һанаа сэдьхэлдэ болбосоруулха тон шухала. Тиимэһээ Сагаан һарада һургуулидаа заншалта болоһон «Минии уг гарбал» гэһэн шэнжэлгын конференци унгэргэдэгбди. Шэнжэлгын ажалнууд табан шэглээлээр хэгдэдэг: 1. Минии уг гарбал; 2. Υбгэ эсэгэнэрэймнай мартагдашагүй баатаршалга; 3. Уг гарбалаймни омогорхол; 4. Би – мэргэжэлтэдэй hадаhанби; 5.  Энэ hонирхомоор. Бүхы суглуулһан материалаа дансалан һургуулиингаа музей соо суглуулдагбди.

           Буряад арадайнгаа сэсэн мэргэн hургаалнуудые гүнзэгыгөөр ойлгожо, бодожо үзэжэ, оршон тойронхи байдалда бэеэ абажа, ерээдүй аха наhанайнгаа ажабайдалда хэрэглэжэ hураха болоно. Энэ ажалай ури дүн ехэтэй байхын тула нютагайнгаа үндэр наһатайшуулаар уулзаха, видеоролигуудые буулгаха экспедицинүүдые эмхидхэдэжэ, «Элинсэгэйм нангин һургаалнууд» гэһэн конкурс үнгэргэхэдэ тон тааруу.

            Түрэһэн тоонто нютагайнгаа ульгэр домогуудые, оньһон үгэ таабаринуудые, үреэлнүүдые, арадай дуунуудые суглуулха ажал тон ехэ һонирхолтойшье, хэрэгтэйшье. Буряад арадаймнай  аман зохеолой нөөсэ уйгаргуй ехэ, гүнзэгы удха шанартай ха юм даа. Тиимэһээ энэ экспедицинүүдэй һүүлээр үхибүүднай гараһан түрэһэн дайдынгаа түүхэ, соел мэдэхэ, арадайнгаа хэлэһэн үгэнүүдэй алтан дуһалнуудта хүртэн хүмүүжэхэ аргатай болоно.

           Урда сагhаа хойшо абажа ябаhан бүхы ёhо заншалайнгаа баялигуудые хүүгэдтэ ойлгуулха, зааха шухала. Энэ зорилго бэелүүлхын тула «Хадаг табилга», «Үхибүү үүбэйдэ оруулалга», «Зүү хурабшын мунгэ эрилгэ», «Хүнжэлэй бэреэдэһэн» г.м. еһо заншалнуудай гуримтай танилсуулдагбди.  Нютагайнгаа соелой байшангай тайзан дээрэ багшанар, арадай фольклорно «Хэнгэргэ» ансамблиин гэшүүд эблэржэ, спектакльнуудые табижа, найр наадануудые үнгэргэдэгбди.  

          Үхибүүдээ хүмүүжүүлхэ хэрэгээ гэртэхинтэйнь, эжы абатайнь нягта холбоотойгоор эмхидхэхэ тон шухала. Тиихэдэ нютаг соохи бүхы эмхи зургаанууд хабаадаха зэргэтэй. Жэшээлхэдэ нютагаймнай «Толто» гэhэн ТОС, Бузаев Заята Александровичай  «Мориной соло» гэhэн музей, мини-зоопарк «Солнечный» болон бусадшье өөрынгөө хубитаяа оруулдаг. Эндэ хүбүүд басагаднай хониной нооһо ээрэхэ, хунжэл оехо, ташуур гүрэхэ, мориной зэмсэгтэй танилсаха, табан хушуу мал хараха аргатай. Тиихэдэ буряад арадайнгаа заншалта эдеэ хоолшье бэлдэжэ һурадаг (сүү бэлэхэ, тоһо гаргаха, зөөхэй шанаха, боово бариха г.м.).

          Одоо үеын оршон байдалда арадайнгаа жэнхэни ёһо заншалнуудые мүнөө сагта манай ажаһуужа байһан ниигэмэй эрхэ байдалда тааруулжа,  буряад үхибүүе ёһотой буряад байхаар хүмүүжүүлхэ шухала. Тиигэжэ шадаа һаамнай, хүүгэднай буряад хүнби гэжэ мэдэржэ, буряад сэдьхэлтэй, оюун ухаан бодолтой, түрэл хэлэеэ, турэл арадайнгаа еһо заншал мэдэхэ зон болохо гэжэ найданабди.