Муниципальн дунд сурһулин бюджетн бүрдәмҗ

«Элстин 21-гч тойгта дунд школ»

Хальмг утх зокъялын кичәл, 10 класс,

тѳрнь – «Җаңһрин нуувч» кичәл-анонс –

Белдснь: Овьянова Валентина Владимировна, Элст балһсна 21-гч тойгта дунд школын хальмг келнә болн утх зокъялын багш –

2022

Цәәлһврин бичг

«Җаңһрин нуувч» кичәл-анонс 9-11-гч классмудт давулҗ болхмн. Эн кичәлд өргнәр «технология погружения» олзлгдсмн. Кичәлд күүкд багар көдлдг дасна, нег-негән дасхна. Цуг шин медрлин аһунь ик, зуг  негдүлгдсн. Дун, айс, зургуд, түдлт – цуг артистическ эв-арһс уйн седклтә бәәдл кичәлд тогтана.

Продуктивн умшлһна технологь, Сингапурск методикин зәрм эв-арһс («Финк – райт – раунд робин» - Подумай – запиши – обсуди, «Токин мэт», «Плейсмэт Консенсус»)  бас кичәлд олзлгдсмн. Багш сурһульчнриг Шавалин Д., Басңга М., Ээлән О. «Җаңһрин» һурвн бөлгүдлә таньлдулад, үүдәвр шинҗлгч күүндвр тогтаһад, җаңһрчнрин дуһргудын бөлгүдәр соньмсдг дасхна. Өггдсн дуулврин тасрхас умшад, шинҗллһнә чадвран өргҗүлнә, эврәннь келлһән, келни көрңгән байҗулна.  Һол дүрмүдин зург оньган өгәд шинҗләд, ухан-тоолвран амн үгәр медүлнә.

Ашнь: кичәлд сурһульчнр цугтан көдлнә, нег-негндән дөң болна, нег-негән хәләһәд, соңсад көдлнә, дахад келцхәнә.

Кичәлин күсл:

дидактическ:

Шавалин Даван, Басңга Мукөвүнә, Ээлән Овлан «Җаңһрин» һурвн бөлгүдлә таньлдулх,  

җаңһрчнрин дуһргудын бөлгүдәр соньмсдг, оньган өгәд шинҗлдг, кичәлин төр йилһдг дасхх,

көдлмшин ашан шалһад, диглҗ чаддг, багар көдлдг дасхх.

ѳргҗүллһнә:

бичкдүдин келлһ болн соньмслт ѳргҗүлх, келни көрңгинь байҗулх,

нег-негнләрн хамдан кѳдлдг дасхх,

өггдсн дуулврин тасрхас умшад, шинҗллһнә чадвр өргҗүлх,

текстән олн зүсн дүрмүдин хәләцәс шинҗлх,

сурһульч болһна чадвр өргҗүлх, эврән медрл олдг дасхх,

сурһульчнр бийиннь болн нег-негнәннь үүлдвр үнлдг дасхх,

ухан-тоолвран амн үгәр медүлдг чадвр өглһн.

сурһмҗллһна:

дасчах бөлгүдин тасрха олзлад, умшлһна, шинҗллһнә эв-арһар дамҗад, төрскнч болдг сурмҗ өгх,

җаңһрчнрин орулсн тәвц үнлдг уха заах,

баатрмудын дүр шинҗлҗ омг авдг уха заах.

Күүкдлә көдллһнә эв-арһс: продуктивн умшлһна технологь, багар көдллһн.

Багш көдллһнә эв-арһс: сурһульчнрта үүдәвр шинҗлгч күүндвр тогтах,  һол дүрин зургта таньлдулх, слайд үзүллһн.

Кичәлин йовуд (План урока)

1. Мендллһн (Организационный момент)                                                                            

- Мендвт, күүкд!

- Ода гиичнртә мендлий.

- Эндрк кичәлд сансн санантн, кесн көдлмштн күцәмҗтә болтха!!!

  Ода нег-негән йөрәтн.

- Эндр мадн һурвн багд хувагдад көдлхмн. Баг болһн 4 сурһульчас тогтна. Күн болһн тойгта. 1-гч, 2-гч сурһульчнр болн 3-гч, 4-гч тойгта сурһульчнр хамдан сууна. 1-гч тойгта сурһульч багин һардач болад, багиннь көдлмш, өгх хәрүс шалһна, диглнә.

                                      (Шаран Диман дуулҗасн «Җаңһрин» тасрха соңсгдна)                                                

2. Дассн медрлән сергәлһн  (Актуализация знаний)                                                                                                    

- Күүкд, мадн ю соңсувидн? Эн ямаран нертә хальмг келн-улсин урн үгин өргл болсн үүдәвр?

- «Җаңһр» дуулврин тускар ю меднт? Эн дуулврин тускар ямаран медрл хоршаҗ авлат? Цуг эн сурврмудт багарн хәрү өгтн. Тана өмн ширә деер цаасн бәәнә. Күн болһн медрләрн хувалцад,  неҗәд зәңг бичтн. Багин 1-гч сурһульч болхла, бичсиг умшх.

- ... (Сурһульчнрин хәрү.)

        (Сурһульчнр босад, неҗәдәр «Җаңһрин» тускар бичсән умшна)        

• Күүкд, мана урн үгин өргл болсн үүдәвр «Җаңһр» ямаран үүдәвр болҗана? Төрл-зүүһинь заатн. (1. «Җаңһрин» һол күслнь – ямаран чигн улс хоорндан ни-негн бәәлһн, кен-негндән дөң боллһн. 2. «Җаңһр» – шүлгләни баатрлг дуулвр. Дуулвр, эпическ поэм)

        (Слайд № 1 дуулврин, эпическ поэмин цәәлһвр үзүлгднә.)

- Тана санаһар, мадн кичәлдән юуна тускар күүндхвидн?

- Дуулвриг  үйәс үйүр амн үгәр келҗ йовсмн. «Җаңһриг» домбрин айс дахулҗ дуулдг,  эс гиҗ уданар татад дуулн келдмн. Зуульч П.Небольсинә келсәр, эпосин келмрчнр – һазр төгәлдг болн әәмгәс әәмгүр кеддг улс. Кен гидг улс баатрлг дуулвриг маднд эндр өдр күртл  күргсмн? (җаңһрчнр) 
- Кезәңк болн өдгә цагин җаңһрчнриг нерәдтн. (Кезәңк җаңһрчнр: Ээлән Овла, Басңга Мукөвүн, Балдра Насңк, Шавалин Дава, Лиҗин Төөлт. Өдгә цагин җаңһрчнр: Окна Цаһан Зам, Шаран Бадм Хаалһ, Мукөвүнә Кутлан) 
- Ирх 2020 җилд мадн «Җаңһрин» кедү җилин өөн темдглхвидн? («Җаңһрин» 580 җилин өөн темдглхвидн.)

- Ут турштан кедү җаңһрч бәәсинь, «Җаңһр» дуулвр кезә үүдсинь мадн цуһар сәәнәр медхшвидн. Зәрм номтнрин шинҗлсәр, «Җаңһр» миңһн җил хооран үүдсмн. Медәд уга халхснь олн.

- Тана санаһар, эндрк кичәлин төр ямарамб? («Җаңһрин» нуувч»)

II. Целеполагание.

1. Создание проблемной ситуации.         

- Тана келсәр, иим олн җаңһрчнр бәәсмн. Тедн дунд Ээлән Овлаг, Басңга Мукөвүниг, Балдра Насңкиг зааҗ болхмн. Җаңһрч болһн онц темдгтә.

Ээлән Овла нер һарсн җаңһрчин өрк-бүлд өсч-боссмн. Делтр Марһш хойр билгтә келмрч авһнрасн «Җаңһр»  дуулдг дассмн. Ээлән Овлаһас түрүн болҗ хамгин ик дуһрг – «Җаңһрин» арвн бөлг - бичгдсн билә.

Басңга Мукөвүнәс яһҗ җаңһрч болдгинь меднәвидн. Үкләс алдрҗ  һарсн көвүнд соңссн «Җаңһрин» бөлгүд тодлгдв, тегәд дуулврин кесг дуд чееҗәр меддг болв. Хойр өдрин эргцд келмрчнрт билгән үзүлснә хөөн «җаңһрчин» күндтә нер зүүсмн. Олмһа сәәхн келтә җаңһрч Басңга Мукөвүн 1940 җилд «Җаңһрин» 500 җилин өөнин байрт, Москвад, Чайковскийин ик залд халуч кевәр «Җаңһр» умшҗ хальмг улсин байн зөөрлә таньлдулв.

 Балдра Насңк олн-әмтнәс амн урн үгин поэтическ билг-эрдмиг дассн болдг. 1966 җилд Элст балһснд Кичгә Төлә болн Саңһҗин Надежда «Җаңһрин баатрмуд Догшн Маңна-хаанла бәәр бәрлдснә туск бөлг» җаңһрчас бичҗ авсмн. Тер бөлгин кемҗәнь – шүлгин 738 мөр. Эн бөлгиг теегәр кедҗ йовсн нег җаңһрчас олн-әмтнә нег байрт орлцсн цаглань дассмн.

 Эн һурвн җаңһрчин дуһргудт Маңна хаана туск бөлгүд харһна.

III. Шин төр

Проблемный вопрос: Юуһарн бөлгүд йилһрдгинь, юуһарн ирлцдгинь хәләхмн. 

3.1. Таблицәр көдллһн                                                                                                              

- Ээлән Овлан, Басңга Мукөвүнә, Балдра Насңкин  бөлгүд ямаран нертә?

- Бөлгүдин һол дүрнь кемб?

- Экнәс авад хәләхлә, эн бѳлгүд юуһарн солю? (Бөлгүдин болн дүрмүдин нерднь солю.)

3.2. Толин көдлмш             

- Эн һурвн бөлгт һол дүр ямаран нертә? (Арг Улан Хоңһр, Базг Улан Хоңhр, Әср Улан Хоңhр)

-  Ямаран солю үгмүд эднә нердт харһна? (арг- , базг -, әср)

- Ямаран шин үг Басңга Мукөвүнә бөлгин нернд харһна? (шиҗтә)

- Эн үгмүдиг “Хальмг-орс ахр тольд” олад, таньлдтн. (арг – лучезарный; әср –необузданный; базг – воинственный; шиҗтә - исключительный)  

(слайд № : арг- , базг -, әср    толин көдлмш күцәх)

- Эн һурвн бөлгт Маңна хаана элчнь кен гидг баатр?

Ашлвр:  - Эн бөлгүд юуһарн солю, юуһарн ирлцнә? (Һурвн бѳлг авч хәләхлә, эдн цугтан йир соньн, ѳвәрц. Эдниг негдүлҗәхнь – hол дүр: Арг Улан Хоңhр. Экнәс авн хәләхлә, бѳлгүдин болн дүрмүдин нерднь солю.

3.2.     Таблицәр көдллһн. (Прием ТОКИН МЭТ. Работа в группах)                                

Интерактивн самбрт көдллһн: Сурһульчнр өггдсн бөлгин тасрха умшад, сурврмудын хәрүһинь олад, самбрт бәәсн таблицд бичнә. Эцүстнь ашлвр һарһна.

- Һурвн җаңhрчин вариант умшад, йилһлтинь олтн. (Бөлгин нерд, баатрмудын нерд болн теднә суудг ормнь.)

- Баатрмудын дуңһра яһҗ күцсинь умшад олтн.        

Интерактивн самбрт көдллһн: 

- Ээлән Овлан, Басңга Мукөвүнә, Балдра Насңкин бөлгүдт кен гидг баатр барун бийд 1-гчнь (2-гчнь, 3-гчнь) болҗ сууна?

- Ээлән Овлан, Басңга Мукөвүнә, Балдра Насңкин бөлгүдт кен гидг баатр зүн бийд 1-гчнь (2-гчнь, 3-гчнь) болҗ сууна?

Сурулсн тавн юмн        

• Сурулсн тавн юмнь яһҗ йилһрнә? (Сурулсн тавн юминь шинҗлхлә, бас йилhрнә. Нег үлү намаг соньмсулснь: сурулсн юмна олзллhнь йилhрнә.)
• Ээлән Овлан бөлгт яһҗ үзүлгдҗ? (Ээлән Овлан бѳлгт авхулсан дорацулҗ эдлхәр седнә.)
• Басңга Мукөвүнә бөлгт яһҗ үзүлгдҗ? (Басңга Мукѳвүнә бѳлгт авхулснь әдл дүңгә олзллhнд орулхар седҗәнә.)
• Балдра Насңкин бөлгт яһҗ үзүлгдҗ? (Балдра Насңкин бѳлгт дорацулҗах чигн саам харhна, әдл дүңгә олзллhн чигн бәәнә.)
• Эн һурвн бөлгт ямаран тавн юмн ирлцнә? (Эн hурвн бѳлгт ирлцҗәхнь: Арслңгин Арг Улан Хоңhр, Арнзл Зеерд болн Аh хатн (Аh Шавдл; Ава Гернзл)
• Зәрм бөлгүдт ямаран онц юм сурна? (Ээлән Овлан бѳлгт Маңна хаанахн Бумбин орна тугиг сурҗ бәәхш. Балдра Насңкин болн Басңга Мукөвүнә бѳлгт туг сурна.)

Багшин үг: Туг сурлһн ямаран чинр зүүнә? Туг сурлһн – орн нутгиг төр шаҗнаснь хаһцуллһн. Балдра Насңкин бөлгт туг ѳгснә хѳѳн ѳвсн урhдган, усн урсдган урна, хамг әмтн зовлң үзнә.

• Ода мадн һол дүрин нерн деерәс бичг бичхмн. 1-гч баг Арслнгин Арг Улан Хоңһрин нерн деерәс Маңна хаанд бичг бичх. 2-гч баг Арслңгин Арг Улан Хоңһрин нерн деерәс Бумбин орна  баатрмудт бичг бичх.  3-гч баг Арслңгин Арг Улан Хоңһрин нерн деерәс алдр богд Җаңһрт бичг бичх.

Басңга Мукөвүнә бөлглә көдлсн баг: «Арслнгин Арг Улан Хоңһрин нерн деерәс Маңна хаанд бичсн бичг» белднә. Һол үгмүд: (дәәсн, эркн, дорацулх, элч, шивә, зарц, тамһ, алв, тамин йорал)

Ээлән Овлан бөлглә көдлсн баг: «Арслңгин Арг Улан Хоңһрин нерн деерәс Бумбин орна  баатрмудт бичсн бичг» бичнә. Һол үгмүд: (җодв, ааһ цусн, туг, анда, җид, җилв, күлх, андһар, әгр).

Балдра Насңкин бөлглә көдлсн баг: «Арслнгин Арг Улан Хоңһр эзн богд Җаңһрт нерәдсн бичг». Һол үгмүд: (әм залһх, өңгвч, тавгин шүүсн, хәр, зөв, буру, оруд, церг, арһсн)

IV. Рефлексия: Эндр тадн һурвн җаңһрчин нег бөлглә таньлдвт.  

- Эн һурвн бөлг «Җаңһрин» нуувчин негнь гиҗ нерәдҗ болхий?

- Ямаран ухан-тоолвр толһадтн орна? (Талдан дуһргудт дәкәд нуувч бәәдг болх. Шинҗәнә дуһргуд бас олн нуувчта.)

- Юунд алң болвт? (Баатрмудын, хатна нерн солю.)

- Ода тадн цаасн деер эндрк мана кичәл дурасн 4 юм зуртн, теднә негнь серл уга болвчн, көндрдг, эс гиҗ йовдг болх зөвтә.

V. Ашлвр: Хамдан «Хоңһрин ачнр» ду дууллһн.  

Олзлгдсн утх зокъял

1. Альбом. Мир эпоса. О работе В.А.Фаворского над «Джангаром» и его поездке в Калмыкию. Элиста: ККИ, 1992г.
2. Джангар. Калмыцкий народный эпос. Художник В.А. Фаворский. Элиста: ККИ, 1990.
3. Калмыцко-русский словарь. Под ред. Б. Д. Муниева, М., «Русский язык», 1977г.
4. Н.Ц.Биткеев «Джангарчи», ККИ, Элиста, 1983 г.
5. https://infourok.ru/mk-priyomy-singapurskoj-tehnologii-4114308.html
6. https://urok.1sept.ru/articles/682153
7. https://ped-kopilka.ru/blogs/natalja-konstantinovna-klochkova/
8. https://yandex.ru/video/preview/хонгриначнркараоке
9. https://yandex.ru/video/preview/шараевдмитрийджангаринмагтал
10. http://orfo.info/ozhegov.

Презентац  Җаңһрин нуувч 10 класс

Дахуль

1. Ээлән Овла. 5 юмн.
2. Басңга Мукөвүн. 5 юмн.
3. Балдра Насңк. 5 юмн.
4. Д. Шараев. Джангар. AIMP3.
5. Дахуль. Рефлексия. плейс мэт консенсус

Ээлән Овлан

 “Арслңгин Арг Улан Хоңһр Арг Манзин Буурлта Әәх Догшн Маңна хаанла бәәр бәрлдгсн бөлг”

• Алдр богд Жаңһр,

Тана зергд келгчм –

Мана арг Манзин Буурлта

Әәх Догшн Маңна хаань зәрлг билә:

“Әл дундан уннав,

Амр гихинь соңсув,

Арнзл Зеердән өгтхә гилә.

Аһ Шавдл хатнь

Хан күүнә күүкн гихиг соңсув,

Аһиннь һар деер ус келгнәв, -

Өгтхә гилә.

Маҗмин шар дольганас дүңгһр,

Мандл һарх нарн мет,

Орчлңгин сәәхн Миңъян гинә.

Хәрәс гиич ирхлә,

Эркн сән сөңчән кенәв, -

Өгтхә гилә.

Санлын Буурл Һалзн күлгиг

Эвтә гиҗ соңсув,

Адуни манад кергтә, -

Өгтхә гилә.

Арслңгин Арг Улан Хоңһриг

Әркин сүүрд шаарһл гихинь соңсув,

Түүгәрчнь аху кехшив,

Хәрин ик һазрт

Зардг зарцан кенәв, -

Өгтхә гилә.

Басңга Мукөвүнә

 “Алдр богд Җаңһрахн Әәх Догшн Маңна хаанла бәәр бәрлдгсн бөлг”

Дуут Җаңһрахн бәәнә гихинь соңсад,

Мана эзлгч хаамдн

Арг Зууһин Улан Хоңһритн

Бөк гихинь соңсад,

Эркн сән түшмлән кеҗ авнав гилә,

Аһ Шавдл хатытн

Сәәхн гихинь соңсад,

Мана хан хатан кенәв гилә,

Арнзл Бумбин Зеердитн

Хурдн гихинь соңсад,

Мана хан көлглнәв гилә,

Маарул алтн тугитн

Сәәхн гихинь соңсад,

Мана хан дәәндән бәрнәв гилә.

Эн тавн юмиг

Эс өгдмн болхлатн –

Нарн сар хойрин дор,

Нарта орчлң деер

Таниг бәәлһхн угав гинә гиҗ,

Мана хан келв, - гинә.

Балдра Насңкин

 “Алдр богд Җаңһрахн Әәх Догшн Маңна хаанла бәәр бәрлдгсн бөлг”

• Келтхә гисн мана хаана

Зәрлг чигн билә,

Келх эврә җилв чигн билә, - гиһәд,

Савр сәәхн толһаһарн

Санҗ һурв мөргәд,

Өмн бийднь өвдглҗ сууһад,

Өрчдән хойр һаран намчлҗ бәрәд,

Келҗл бәәдгл болна:

• Нарн бийдән сүүдр кенәв,

Дән бийдән шивә кенәв,

Әср Улан Хоңһран өгтхә гилә.

Арвн хойр дәәни хаалһд унҗахд,

Амр болхл гиҗ,

Арнзл сәәхн Зеердән өгтхә гилә.

Аһ Шавдл хатнь

Һартан усл келгҗәхд,

Эврә болхл гиҗ

Ава Гернзлән өгтхә гилә.

Арвн хойр дәәнә туг

Бәрүлҗ бәәхлә, эвтә гиҗ

Аля Шоңхран өгтхә гилә.

Долан үйдән дахулгсн

Долвңгсн шар туган өгтхә гилә.

Тер сурсн тоотым эс өгдм болхлаг,

Арвн хойр сай церг тәвҗ,

Ар Бумбин далаһитн ширгәнәв! – гиҗ келүллә.