1-ги вариант

1-ги кезек

Кырган-авазының чагыы

«Ие төрели изиг баарлыг» дээрзин бичии Ыңаажык ынчан билген. Олаа кавының Кара-Кадай деп шолалай бергени Кара-Уруг кырган-авазы өскус-чавыс оолду өрү тыртып, кижи кылып каар дээш дыка-ла кыскан. Ону кара чажындан кандыг-даа ажылдан чалданмас, кежээ-шалып, кадыг-бергеге торулбас кылдыр кырган-авазы кижизидип чораан.

        Кадай-Кадай кырган-авазының Ыңаажыкка өөреткен кол-ла эртеми – карак кызыл ажыл, чүү-даа чувеге хумагалыг, малга ынак, черге камныг болуру. Ыңаажык ол эртемни кара чажындан шиңгээдип ап чораан. Адыш ишти тараадан чеже сып унерил, бир сыпта тараа бажында чеже урезин барыл, кандыг черге кандыг тарааны тарыза эки унерил  бо-ла бүгү айтырыгларны кырган-авашкылар кара угаан-биле санап, бодап шаг-ла болурлар. Кара-Кадай кырган-авазы угу-дөзунден тараажы-даа чорбаан. Эвээш-биче малы-биле халбактанчып чораан дээрден башка, бай-даа чорбаан. Ынчалза-даа ол бодунуң төрелдериниң  аразында эн-не угаанныг, чарт сөстуг, ажыл дээнде изип-хайнып чоруур, чалгаа-шушпен кижилерге дириг кара хөңну чок кижи деп санаар, оон сестир-даа чорааннар. Ыңаажык кара чажындан кырган-авазы ышкаш ажыл дээнде, ооң аагын-даа билбес, чүү-даа чувеге камныы кончуг, чаңгыс көпеек-даа халас ытпас, ол-даа болза кижиниң күжү, дери деп санаар. Чогум-на ооң ужундан чамдык улуска харам, хыныыр суг дирти бээр. Ынчалза-даа Ыңаажык ындыг чемелээшкиннерже шоолуг сагыш-даа салбас. Чалгаа кижиге өскениң дери ажыг эвес дээрзин кырган-авазы аңаа угаадып чораан. Чугле ажыл-ишчи кижи өскениң дерин, күжүн унелеп, хундулеп билир дээрзин чагып чораан.

        -Дөө Чындыр-Чалаңны көрбес сен бе, оглум. Ёзулуг ажыл-ишчи кижи ол-дур. Кайы- хире бай-шыдалдыг чурттап болур чүве-дир – деп, кырган-авазы олардан ырак эвесте чурттап чоруур кожазы Чындыр-Чалаңны бо-ла мактап орар. Ыңаажык оларның ажыл-амыдыралын бүдүү сонуургап, олардан база өөренип алырын кузээр. Ол шору ажыл-агыйжы эр бооп өзүп орган.Чындыр-Чалаңнын ийи орус ажылчыннары безин бар. Оларны та кайыын тып, чугаалажып эккеп алганы ол ийик. Олаа кавыга орустар ынчан ховар турган-на болгай. Ол орус ажылчыннарның кылбас, билбес чувези чок.  

Чындыр-Чалаң оларынга аажок, төрелдери-биле дөмей-ле. Оларның ижин унелээри-даа кончуг.

        Чындыр-Чалаң боду чеже-даа бай болза, кара ажыл кылырындан ол чалданмас… Ажылчыннары-биле кады туруптар. Чүвүрүнүң хончуларын дөңмек дөзунге чедип даап каапкан, тараа суггарышкан турар. Чылгыларының-даа бажын боду бо-ла дозуп, сыгырткылай каггылап, халдып чоруур.

        -Кандыг-даа кижиниң бай, тодуг-догаа чоруу карак кызыл болза, аксының кежии чайгаар чедип келир – деп, ооң ажылынга дузалажып, ол аалга бо-ла маңнап чеде берген турар Ыңаажыкты чагып-сургаар. – Бо Мачыылай, Мыкылай суглардан эки өөренип ап чор, оол. Көрбес сен бе, олар чүнү-даа кыла бергенде, хол-будунуң туттунгур, эптиин, угаангыр-сагынгырын. Өттунчек өөренир дижир болгай – деп, ол сургагылаар турган.

(Е.Танованың «Кара-Байдан».»

                                           2-ги кезек

(1)Тараа!(2)Амыдырал чүгле оон туттунуп турар деп чүвени Суваң кымдан-даа артык билир,бай-шинээлиг,мал-маганныг-даа болзуңза,чүгле эът-биле амыдырап шыдавас сен.(3)Суваң ышкаш хөй ажы-төлдүг,ядыы-ядамык кижилерниң көрнүр чүвези чаңгыс-ла тараа.(4)Байларга хөделдеп, алгы-кежин-даа эттеп бээрге, олар хооруп чи дээш, барба тараа уруп бээр эвес,өзеп чи дээш хой тудуп бээр эвес, соп чи дээш инек айтып бээр эвес(5).Суваң белен эвес аңчы-даа болза,тайга-таңдыда өре-ширелиг эвес,ооң-биле дугурушкан чугаа-сооттуг эвес дээш,орта улуг дыка ынанмас чораан.(6) Ынчангаш ол кара дерин черге төп чорааш,чүгле тараа тарып,ажы-төлүн доруктуруп келген.

(7) Оът-сиген четчип,шагда-ла сөөктели берген.(8)Буга шазын дургаар үнген чашпаннар кижиден бедик.(9)Оларның чидиг чыды кайы ырактан илдең. (10) Суваңның оолдарының бичиилери аш-түрээн уттупкаш, чашпаннар аразынга чаштып ойнап тургулаарлар.(11) Араптаң, Тарак-оол сугларга ажыл четчир: суглаар, ыяш чүктээр, инек солуп өртээр. (12) Оларның иези кыш удур уругларының орбак-дыдыын тыртып эгелээн.(13) Мооң соңгаар чай чок апаар болгай, тараа база ажаар, аалдарның дүгүн салчыр, дииңчилерниң айбызын кылыр, ооң кадындан ашак база дииңнеп чортар мен дээн.

                (14) Хүн келген тудум, оолдар ачазының кулаан уюктап-ла турганнар:

(15) - Тараавыс кажан кезер бис,ачай?

(16) - Ам-даа эки четчип бышсын-дээш,ашак оларны оожургадып каап турган.

(17) Бир катап оолдары дөгерези даштыгаа турда,Суваңдан кадайы айтырган:

(18) - Оолдар кулак амыратпастады.(19)Оларга оода бир деспи хире чүведен бут-биле теп берзиңзе чүү чүвел?    

  (20) Ашак кандыг-даа харыы бербейн,орунда чөленип алган,улчуга берген сөөскен даңзазы-биле таакпылап-ла орган. (21) Элээн болганда таакпызының хүлүн ожукка кактай каапкаш, чугаалаан:

(22) - Бичии манап көрээл, кадай. (23) Хаайы кыска-ла үр болбаан тараа-дыр,эки чедишсин. (24) Амдыгааштан чемдиктеп-чемирип каапкаш, ажы-төлүвүстү чүнүң-биле чыл ажырар бис?(К.Кудажы.)

А1.Амыдыралдың үндезини чүде деп Суваң ирей кымдан артык билирил?

1) тараада;

2) мал-маганда;

3) бай-шыдалдыында.

А2. Бичии уруглар кандыг хүлээлгелиг-дир?Кайы домакта ону көргускен-дир?

1) Суваңның оолдары аш-түрээн уттупкаш,чашпаннар аразынга чаштып ойнап тургулаарлар;

2.Араптаң,Тарак-оол сугларга ажыл четчир:суглаар,ыяш чүктээр,инек солуп өртээр.

3.Оларның иези кыш удур уругларының орбак-дыдыын тыртып эгелээн.

А3.Хаайы деп сөс созуглелде кайы уткада ажыглаттынганыл?

1.көжурген

2.дорт

3.доора

А4.Домакта(18) кайы сөстун ун биле үжүүунун саны дүүшпейн турарыл?

1.оолдар

2.кулак

3.амыратпастады

А5.Суваң дуржулгалыг аңчы дээрзин каш дугаар домакта көргускен-дир?

1. 4

2.5

3.13

А6.Сөзуглелде чылдың кайы уезин көргускен-дир?

1.чай

2.кус

3.час

   Номчаан сөзуглелге даянып,В1-В14 онаалгаларны кууседир.Харыыларны сөстер болгаш саннар-биле демдеглээр.

В1.Сөзуглелден антропонимнерни ушта бижээш,шын бижилгезин тайылбырлаар.

В2.Домакта(3) ядыы-ядамык деп сөстун шын бижилге дүрүмүн тайылбырлаар.

В3.Домакта(4)эргижирээн сөсту ушта бижиир.

В4.Деспи деп сөстүң лексиктиг утказын тайылбырлаар.

В5.2-ги абзацта ат сөстуг сөглекчилиг домактарны айыт.

В6.Домакта(14) фразеологизмни тыпкаш, утказын тайылбырлаар.

В7.5-6-гы домактарда дараазында дүрүмге тааржыр нарын сөстерни ушта бижиңер:2 дөстен тургустунган чангыс утканы илередип чоруур дефистеп бижиир нарын сөстер.

В8.2-ги абзацтан чагырышпаан нарын домактарны айтыр.

В9.14-17 дугаар домактардан чагырышкан нарын домактарны айтыр.

В10.Домактан(12) хамааржылга холбаалыг сөс каттыжыышкыннарын

ушта бижиңер

В11.Таакпызының деп сөстүң морфемниг сайгарылгазын кылыр.

В12.Кайы чагырышкан нарын домакта уениң тайылбыр домаа бар-дыр?

 В13. Сөзүглел чугааның кайы хевиринде бижиттинген-дир?

                               3-ку кезек

С2.1»Тараа-амыдыралдын ундезини» деп угаап бодаар кыска чогаадыгдан бижинер. Бодуңарнын бодалыңарны бадыткап, ийи-уш чижектен сөзүглелден киирип, 50-ден эвээш эвес сөстуг чогаадыгдан бижиңер.

С2.2. Үстунде бердинген сөзуглелде  дорт  чугааларның ужур-дузазын канчаар  билип  турарыңарны  тайылбырлавышаан  угаап  бодаар чогаадыгдан  бижиңер.Бодуңарның  бодалыңарны  бадыткаары-биле  сөзүглелден ийи-үш  чижектен  киирип, херек  домактарның  дугаарын  айтып  азы  бодуң  чогаадыгның  сөзүглелинче  киириңер.

 Чогаадыг  50-ден  эвээш  эвес  сөстерден  тургустунган  болур.Ону  арыг  болгаш  билдингир  кылдыр  бижиңер.