Чүве адының бичеледир чассыдар хевирлери
план-конспект урока (5 класс)

Кичээлдиӊ тургузуу

Башкыныӊ кылыр ажылы

Өөреникчилерниӊ кылыр ажылы

Кандыг түӊнелдерни чедип ап болурул?

( Бүгү талалыг өөредилге ажыл-чорудулгазы  азы УУД)

I.Кичээлдиӊ эгезин организастаары

Амыр кадыынарны айтырбышаан,

Ак сүт ышкаш сеткил- биле

Амыр- менди солчуп тур мен:

Ак- көк Тывавыстыӊ келир үези, экии!

-Езулуг- ла амыдырал чечектери, чараштарынарны көрүнерем, бот- боттарыӊарже көржүпкеш, xүлүмзүрүй кааптынар че.

Башкы-биле мендилежир. Кандыг-бир медээни хүлээп алырынга бодун белеткээр.

Чугаа сайзырадырыныӊ БӨА – эки сеткилдиг, ажыл-ишчи харылзаа тударынга белеткээри, башкызын болгаш эштерин  дыӊнап билири

II. Чаа билиглиг болурун чидиглендирери (Актуализация)

III. Катаптаашкын

IV. Чаа тема

- Кичээливис эгелээрде, «Светофор» деп оюндан ойнаалыӊар.

-Светофорда ногаан өң чүнү илередип турарыл?

-Светофорда сарыг өң чүнү илередип турарыл?

-Светофорда кызыл өң чүнү илередип турарыл?

(Уруглар шупту туруп кээр. Башкы ногаан өннуг төгерик көдурер болза, чангыс черинге кылаштаар, сарыг өң көдурер болза, ынай-бээр эглип алыр, кызыл өң көдурер болза, турар).

Силер бо кичээлде 3 бөлүкке ажылдаар силер. Кайы бөлүк шылгараңгай дээрзин база тодарадыр бис. Менде кызыл, сарыг, ногаан төгериктер бар.

Бир эвес кончуг эки ажылдаан болзуңарза, ногаан төгерик алыр силер, бир эвес эки ажылдаан болзуңарза, кызыл төгерик алыр силер, а бир эвес ортумак ажылдаан болзуңарза, сарыг төгерик алыр силер.  Кандыг төгериктерни xөйнү чыып алыр- дыр силер, ындыг демдекти ажылдаан болур силер.

Ам бөлүүңерниң баштыңчыларын шилип алыңар. Бо кичээлде идепкейлиг ажылдаарыңарны күзээр кижи-дир мен.

– Кандыг чугаа кезээн өөренип турар бис, уруглар? (Чуве ады).

Чүве адын  катаптаптаалыңар.

Тест- биле ажыл “Чүве ады”

1. Чүве ады дээрге…

а) чүвелерниң кылдыныын  илередир чугаа кезээ;

б) чүвелерни илередир чугаа кезээ;

в) чүвелерниң ылгавыр демдээн илередир

2.  Чүве ады кандыг айтырыгларга xарыылаарыл? 

А) Канчаар? Чүнү кылыр?

Б)Кым? Чүү?

В) Кандыг? Чүлүг?

3. Тодаргай чүве аттары дээрге…

А) Xол– биле дээп болур, кижиниң караанга  көстүр, кулаанга дыңналыр чүвелер

Б) Кижилерниң аразында xарылзааларын, сагыш– сеткилдиң байдалын илередир

в) Чүвелерге немелде утка илередир.

4. Туугай чүве аттары дээрге…

А) Xол– биле дээп болур, кижиниң караанга  көстүр, кулаанга дыңналыр чүвелер

Б) Кижилерниң аразында xарылзааларын, сагыш– сеткилдиң байдалын илередир

в) Чүвелерге немелде утка илередир.

5. Xуу чүве аттарын кандыг үжүк-биле бижиир бис?

А) Бичии үжүк-биле

Б) Улуг үжүк-биле

В) дефистеп бижиир

Чурук-биле ажыл (Дириг амытааннарны аттарын бичии  хевирге тургузар).

Дииң, койгун, дагаа, адыг, аът, анай.

   - Бо тыпкан   сѳстеривис  кандыг хевирде ажыглаттынган –дыр? (Бичеледир, чассыдар).

- Кичээливистиң темазын  тодарадып кѳрүңерем, уруглар. (Чүве адының бичеледир, чассыдар хевирлери).

-Бөгүн кичээлде чүнү билип алыр ужурлуг бис, сорулгадан салып көрүнерем.

- Ынчангаш кыдырааштарыңарга бѳгүнгү ай, хүннү болгаш кичээливистиң темазын бижип аалынар.

- Бѳгүн чүве адыныӊ бичеледир, чассыдар кожумактарын ылгап ѳѳренгеш, шыйып ѳѳренир бис.

1. Номда дурумну номчуур, слайдылар- биле ажыл

- Чүве адыныӊ бичеледир, чассыдар хевири чүнүӊ дузазы-биле тургустунар-дыр?  

- Бичеледип, чассыткан утканы илередирде,  янзы-бүрү кожумактарны ажыглаар.

  Тыва дылда чүве адының бичеледип, чассыдар хевириниң кожумаа, чуве адынын бичеледип, чассыдар хевирни тургузуп турар болганда, ол кожумак хевир ѳскертир кожумак болур.

Туннел:  Чуве ады  бичеледип, чассыдар хевирни тургузуп турар болганда, ону чартык дөрбелчин кылдыр шыяр.(Башкы көргузуп тургаш тайылбырлаар).

• Бөмбүк-бөмбүкчүгеш
• Мөөгү-мөөгүжүгеш
• Ном-номчугаш
• Бөрт-бөртчүгеш
• Балык-балыкчыгаш
• Ыт-ытчыгаш
• аң-аңчыгаш

2. Кыдыраашка  ажыл .  (мергежилге 239).

Кичээлге  хамаарыштыр кыска чугааны тургузуп, боттарының бодалын шын илередип ѳѳренири база логиктиг боданыышкынын сайзырадыры.

Бодунун шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар

Уругларны шалыпкын боданырынга, ажылдаарынга чаңчыктырар.

Парталарында бердинген   ажылчын кыдырааштарны ажыткаш, ай, хүннү бижиир

Чаа билиглерни бодунун амыдыралчы опыдынга даянып, ном дузазы-биле чедип алыры.

Мергежилге 239-та  бердинген онаалганы күүседир.

Чугаа сайзырадырыныӊ БӨА – эки сеткилдиг, ажыл-ишчи харылзаа тударынга белеткээри, башкызын болгаш эштерин  дыӊнап билири

Харылзажылганың БƟА (бодунун бодалдарын аас-биле илередип билири, өске улустун чугаа-домаан дыннап билирин чедип алыры)

Билип алырыныӊ БӨА: кичээлдиӊ тема, сорулгаларын тодарадып билири

Бот-хуузунуң БӨА: өөреникчиниң бодунуң туружу, бодалы; өөредилгеге сонуургалы; бот-идепкейи, бот-медерели; бодунуң мурнунда салган сорулгазын, оон чүнү манап турарын медереп билири; бүгү кичээнгейни кичээлче углаары 

Харылзажылганын  БƟА Эштеринин ажылын дыннаар, эдер, чѳпшээрежир азы чѳпшээрешпес болуру, эштериниң харыызынга унелел бээр. 

V. Быжыглаашкын

1. Башкы уругларга бөмбүк- биле «Грамматиктиг  бут   бөмбүү» деп  оюнну ойнадыр: /Мергежилге 240/

Оюннуң дүрүмү: Мен мергежилге иштинден бичеледир, чассыдар кожумактыг чүве адын адааш, дараазында база тып алган кижиже октаар мен.

2. Cөзүглелдер– биле ажыл /Башкы бөлүк бүрүзүнге чуруктуг сөзүглелдер үлеп бээр/.

Бирги бөлүк–  Екатерина Танова «Койгунак»

Ийиги бөлүк – Екатерина Танова “ Дииспей”

Үшкү  бөлүк–  Екатерина Танова  «Бора-хокпеш”

• Екатерина Танова деп кымыл, уруглар?
• Е.Т.Танованың кандыг чогаалдарын номчаан силер?
• Шулуктерде чулернин дугайында бижээн-дир?
• Дириг амытаннарга  кижилер кандыг болур ужурлугул?

Уруглар сөзүглел иштинден  бичеледир, чассыдар кожумактыг чүве аттарын  ушта бижээш, демдеглеп алыр.

Харылзажылганын  БƟА Эштеринин ажылын дыннаар, эдер, чѳпшээрежир азы чѳпшээрешпес болуру, эштериниң харыызынга үнелел бээр.

Билип алган чүүлүн демнежип тайылбырлаар

Кадыкшыл минутазы Ыры «Эреспей»

Дуъшке чедир xөлестеп,

Оякталбас Эреспей.

Дурген- дурген тура xалааш,

Орнун эдер Эреспей.

Эреспей, Эреспей,

Эрес дирткен ,Эреспей.

Көзенегин ажыткаш,

Xөрек долдур тынгылаар.

Аткаар- ишкээр эглип, xерлир,

Аваангыр- ла, Эреспей.

Эреспей, Эреспей,

Эрес дирткен ,Эреспей.

  Ырыны ырлавышаан, шимчээшкиннер– биле күүседир

Мага-ботту кандыг-даа ажылдар үезинде бичии дыштандырып чоруурунуң  чугулазын билиндирери

3) Бичеледир, чассыдар кожумактарлыг чүве аттарын тургузар, кожумаан шыяр (болуктеп ажылдаар).

1. Диис…, тенек…, эжи…, кежээ…, эрес…, чараш…, төжек…, Тавак…, Бичек…, Хөлчук… .

2. Арык…., дагаа…, оол…, Сылдыс…, алаак…, хүн…., ном…, шиви…, тавак…, хоорай…, хар…, адыг…

3. Серге...., хөл…,буга…,  хартыга…, дилги…,оюн…, Дөң-Хөө…, кулун…

Түңнел: Чүве адының  бичеледир, чассыдар кожумактарын xевир кожумаа кылдыр шыяр.

4. Чурук-биле ажыл (Шагаа чуруу)

- Чурукта чүнү чураан-дыр?

-Удавас кандыг улуг байырлал кел чыдарыл, уруглар? /Шагаа/

-Кандыг чылды үдеп, кандыг чылды уткуп алыр ийик бис? /Xаван чылын үдеп, Куске  чылын уткуур бис/.

-Шагаага  xамаарышкан кандыг   езу-чаңчылдар сагыыр ужурлугул?

5.    Шагаа деп сөс-биле синквейн тургузар.

Чүве ады

Демдек ады         Демдек ады

Кылыг сөзү     Кылыг сөзү      Кылыг сөзү

Сөс каттыжыышкыны азы кыска домак

Түңнел сөc

Бердинген даалгаларны  бөлүктеп ажылдап кылыр:

Бердинген даалганы бөлүктеп ажылдаар.

Харылзажылганын  БƟА Эштеринин ажылын дыннаар, эдер, чѳпшээрежир азы чѳпшээрешпес болуру, эштериниң харыызынга үнелел бээр.

Билип алган чүүлүн демнежип тайылбырлаар

Чугаа сайзырадырыныӊ БӨА – чугаалажып турар кижизин дыӊнап билири, эштериниӊ ажылын шын үнелеп билир.

VI.Кичээлдиӊ түӊнели (рефлексия)

-  Кичээлди сонуургадыңар бе, уруглар?

- Бо кичээлде чаа чүнү билип алдынар?

- Кичээлдиң кайы кезээ сенээ солун болду?

- Бодуңнуң бѳлүүңге кандыг демдекти салыр сен? Кандыг өңнүг төгериктерни хөйнү алган-дыр силер, ындыг демдектерни алыр силер.

-Ам “Светофор” деп оюнувусту түңнептээлиңер.

 -ногаан – шупту билдинген;

-сарыг – бергедээшкиннер бар;

-кызыл билдинмес чүүлдер бар.

- Эр-хейлер, уруглар. Менээ база силер- биле ажылдаары дыка солун болду. Улуу-биле четтирдим.

Кичээлдиң темазын билип алганынга бодунуң билиин шын тодарадып, ону үнелээри.

Башкарлырыныӊ БӨА: бодунуӊ болгаш эжиниӊ чедип алган чүүлүн үнелеп билири; салдынган сорулганы түӊнээри

VII. Онаалга бээри

Онаалганы канчаар күүседириниӊ тайылбырын чорудар  

 1. Мергежилге 243;

2. «Шаг чаагай, Шагаа чаагай» азы «Шагаа – тыва чоннуң байырлалы» деп темаларга чүве адынын бичеледир, чассыдар кожумактардан  киирип тургаш, кыска чогаадыг бижиир.

Дневниктерге онаалганы  бижиир