Разработка урока родного языка в 5 классе "Чуве адынын бичеледир-чассыдар хевирлери"
план-конспект урока (5 класс) на тему

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити

ѳѳредилгениң албан чери

«Кызылдың Совет Эвилелиниң Маадыры Т.Б. Кечил-оол аттыг ниити билиглерниң дугаары үш ортумак школазы»

Кичээл планы

Темазы:

Чуве адының бичеледир, чассыдар хевирлери

(5-ки класска чаа тема тайылбырының кичээли)

Тургускан кижи: тыва дыл болгаш чогаал

башкызы Таршинаева Шенне Семеновна

Кызыл - 2015

Темазы: Чүве адының бичеледир, чассыдар хевири

Сорулгазы:

1.Чүве адының бичеледир, чассыдар хевирлери-биле  болгаш тургустунар аргалары-биле таныштырар, тыва дылда хевир тургузар кожумак бар деп чүүлдү билиндирер, тыва болгаш орус дылдарның чүве адыныӊ бичеледир, чассыдар хевириниӊ ылгалын тодарадыр;

2. Шүлүк-тывызыктарга даянгаш, ѳѳреникчилерниң сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр;

3. Кичээлде ажыглаттынган материалдарга даянып алгаш, ѳг-бүле болгаш ооң кежигүннеринге камныг болурунга болгаш бот-боттарын хүндүлежип билиринге кижизидер.

Дерилгези:

1.Ѳѳредилге номнары

2.Мультимедиа дериг-херексел

3. Таблица

Кичээлдиң чорудуу

1. Организастыг кезээ.

- Экии, уруглар. Кичээл дургузунда эптиг-найыралдыг, ѳѳрүшкүлүг ажылдаарывысты бот-боттарывыска күзеп, мен силерже хүлүмзүрүүрүмге, силер база меӊээ хүлүмзүрүүӊер шаӊнап бериңерем, уруглар. Четтирим. Олуруӊар.

Кызыл-сарыг чучактыг,

кылаштаары дааш чок.

Кулактары сүүреңнээш

Кудуругу саглаңнаан.

Кажар дирткеш, улуска

Аттындыра бергилээр.

Харын мен-не кѳѳрүмге,

Аажок чараш аңчыгаш, чүл ол?                     Е.Танова.

   - Бо шүлүк-тывызыкта кирген аңчыгаш деп сѳс кандыг хевирде ажыглаттынган –дыр? (Бичеледир, чассыдар).

- Кичээливистиң темазын үстүнде айтырыг-харыыга даянгаш, тодарадып кѳрүңерем. (Чүве адының бичеледир, чассыдар хевирлери).

- Ынчангаш кыдырааштарыңарга бѳгүнгү ай-хүннү болгаш кичээливистиң темазын бижиптиңер.

- Бѳгүнгү кичээливисти щинчилел хевирлиг кылдыр эрттирер бис. Бистиӊ шинчилээр ужурлуг чүүлдеривис: чүве адыныӊ бичеледир, чассыдар кожумактарын ылгап ѳѳренгеш, орус болгаш тыва дылдарда бичеледир, чассыдар кожумактарныӊ ылгалын тып ѳѳренир бис.

2. Онаалга хыналдазы

1        Блиц-айтырыглар («Ийе», «Чок» деп сигналдыг карточкалар-биле ажыл)

1.        Чүве ады тускай чугаа кезектеринге хамааржыр.

2.        Чүве ады чүвелерниӊ ылгавырлыг демдээн кѳргүзер.

3.        Чүве ады чүвелерниӊ адын  илередир.

4.        Чүве ады кым? чүү? деп айтырыгларга харыылаттынар.

5.        Чүве ады адалга болбас.

6.        Ийиден хѳй сѳстерниӊ каттышканындан тургустунган чаӊгыс утканы илередир чүве аттарын нарын чүве аттары дээр.

III. Чаа тема тайылбыры

1. Ном-биле ажыл (мергежилге 358).

Хар – харжыгаш

Дуӊмам – дуӊмакыжыым

Диис – дииспеек

Пѳш - пѳшчүгеш

- Одуругларда бердинген  сѳстерниң утказының ылгалын тайылбырлаңар.

- Чүве адыныӊ бичеледир, чассыдар хевири чүнүӊ дузазы-биле тургустунар-дыр? (Таблицаже харыыны киир салыр).

2. Башкыныӊ тайылбыры

- Бичеледип, чассыткан утканы илередирде,  янзы-бүрү кожумактарны ажыглаар.

- Чүве адының бичеледип, чассыдар утказы чүгле тыва дылда эвес, а ѳске дылдарда база бар. Чижээлээрге, келир чылын 6-гы класска орус дыл кичээлинде ук теманы «Образование имен существительных с уменьшительно-ласкательным  значением» деп ѳѳренир силер. Бѳгүнгү кичээливисте орус дылда бичеледип, чассыдар утканы илередирде, ажыглаар кожумактарны  кѳрүптээлиңер.

- Кандыг-даа дыл боду тускай онзагайлыг, ѳске дылдардан ылгалып турар чүүлдерлиг болур. Ынчангаш тыва болгаш орус дылдарның чуве аттарының бичеледир, чассыдар хевиринде база ылгал бар.  Ам ол ылгалдарны тып, орус болгаш тыва дылдарда бердинген сѳстерниӊ дазылдарын  аас-биле тып, оларга кандыг кожумактар немежирин тодарадыптаалыӊарам, уруглар.  (Уруглар харыылап турда, башкы шыйып кѳргүзер).

Койгунак– зайчик.

Дилгижек – лисичка.

Дуӊмакым – братик.

  Тыва дылда чүве адының бичеледип, чассыдар хевириниң кожумаа, чуве адындан бичеледип, чассыдар хевирни тургузуп турар болганда, ол хевир ѳскертир кожумак, а орус дылда – суффикс: а͡нчыгаш, ре͡ченька.

III.Быжыглаашкын кезээ

1. Сѳс-биле ажыл (Бердинген чүве аттарындан бичеледип, чассыткан уткада ажыглаттынган хевирни тургузар).

Дииң, койгун, дилги, адыг, элик, хадың, шиви;

2. Дидактиктиг оюн «Чечекке неме». (Бердинген сѳстерниӊ дазылын болгаш кожумактарын шыйгаш, сѳстерниӊ дазылдарын  чечектиӊ бүрүлеринге киир бижиир.

- Самбырада чүү деп чечекти аскан-дыр мен, уруглар. (Ромашка деп чечек)

- Бо чечек чүнүӊ демдээл, уруглар, билир силер бе?  Россия Федерациязыныӊ Күрүне Думазыныӊ депутаттарыныӊ саналын езугаар июль 8-ти ѳг-бүлениӊ болгаш шынчы чоруктуӊ хүнү кылдыр доктааткан. А бо байырлалдыӊ болгаш ѳг-бүлениӊ ыдык демдектери кылдыр Ромашка деп чечекти болгаш Петр биле Феврония дээр бот-боттарынга бүгү назынында шынчы чурттап келген христиан ѳг-бүлениӊ чурук, дүрзү-хевирлерин кылып алыр кылдыр бадылаан. (Слайд № 2)

      Самбырада бижип каан сѳстер кандыг кижилерни кѳргүзүп турар-дыр? (Тѳрел). Оларныӊ уткалары шуптуӊарга билдингир-дир бе? Дуӊма деп кымыл? Дээн чижектиг шуптузун айтырар. Бижиттинген сѳстер шупту тѳрел улустарны айтып турар болганда, оларныӊ дазылдарын ѳг-бүлениӊ ыдык демдээ ромашкаже киир бижип болур бис бе, уруглар?    

     Дуӊмажык, авакыжыым, даай-авам, ачамай, честемей, акыжыгажым, даайым, угбакым.

        Түӊнел: тыва чон канчаар-даа аажок дѳргүл-тѳрелзирек чон. Оларныӊ тѳрел-бѳлүк аттарын илередир сѳстер дыка кѳвей, мында оларныӊ чүгле эвээш нуруузу кирген.

3. Сула шимчээшкин (кадыкшыл минутазы).

Дидактиктиг оюн «Шүлүктү шимчээшкин-биле номчу»

Ачам-биле агаарлаар дээш,

алаактыва базыптывыс.

Койгунак бо мурнувустан

кожаңгырлап ыңай болду.

Хоюп дескен койгунакче

холум чайып кыйгырдым-даа.

Амдыы койгун тоовады

аргазынче шимеш диди.

Кортук чүве койгунчугаш

хоруй берген олур боор оң.

Азыралга ѳѳретсимзе,

адырылбас апаар боор.                                     Е.Танова.

- Бо шүлүк кым деп чогаалчының шүлүү-дүр, уруглар?

- Е.Т.Танованың кандыг чогаалдарын номчаан силер?

4. Чурук-биле ажыл (Слайд № 3. Н. Рушеваның чурааны А.С.Пушкин болгаш ооң ѳг-бүлезиниү чуруу)

- Чурукта чүнү чураан-дыр? Чурукта кѳргүскен ѳг-бүлениӊ баштыӊы кым-дыр, уруглар?

- Бо чурукту кым чураан деп бодап тур силер? Надя Рушева деп кымыл, ооӊ дугайында чүнү чугаалап болур силер?

- Надя Рушева 1952 чылдыӊ январь 31-де баштайгы тыва балерина Наталья Дойдаловна Ажикмаа-Рушеваныӊ болгаш театр чурукчузу Николай Константинович Рушевтиӊ ѳг-бүлезинге тѳрүттүнген. Ол 17-ле борбак чыл чурттаан кыска назылыг болган-даа болза, бодунуӊ соондан артып каар сактыышкыны, Тыва болгаш Россия культуразыныӊ чоргааралы болур дыка кѳвей чуруктарны арттырган. Ооӊ авазы бистиӊ чаӊгыс чер-чурттуувус, Тываныӊ ховар кыстарыныӊ бирээзи, «Ээлдек шыӊгырааш» тыва самныӊ классиказыныӊ баштайгы күүседикчизи, баштайгы тыва балерина салымныӊ аар-бергезинге торулбайн, уруунуӊ болгаш уруунуӊ ажыын ууп шыдаваан ѳѳнүӊ ээзиниӊ чырыткылыг аттарын мѳӊгежидип, оларныӊ ажыл-херээн уламчылап чурттап чоруур маадырлыг ие, кады чурттап чораан эжиниӊ шынчы эжи.

4. Түңнел

- Ѳѳренип эрткен темавысты кайы хире билип алганывысты хынап, ребусту тыптаалыӊаарам, уруглар.

              V. Онаалга бээри.

         1. Дүрүмнү ѳѳренир.

         2. Чогаадыг «Мээң ѳг-бүлем».

- Бичеледир, чассыдар хевирде чүве аттарын ажыглап тургаш, бодунуң ѳг-бүлезиниң дугайында чогаадыгны бижиир.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Д.Х.Ооржак, Н.А.Салчак … «5-6 класстарның «Тыва дыл» деп ѳѳредилге номнарынга дидактиктиг материал» - Кызыл, 1994.
2. М.Д.Биче-оол, К.А.Бичелдей, Н.Д.Сувандии «Тыва дыл. Ортумак школаның 5 клазының ѳѳредилге ному», Кызыл – 2010.
3. С.Д.Ашурова, Г.Н.Никольская … «Русский язык. 6 класс. Учебник для общеобразовательных учреждений с русским (неродным) и родным (нерусским) языком обучения»  - Санкт-Петербург, 2011.