"Идегээри дээрге чурттаары дээш демисежири-дир. Идеге..." (Ш.Суваннын "Чагаа")
план-конспект урока (9 класс)

                                                                            Саая С.С. – тыва дыл, чогаал башкызы

Кызыл-Мажалык  - 2017

Конференция-кичээл

 «Идегээри дээрге чурттаары дээш демисежири-дир. Идеге!»

Конференцияның сорулгазы:

• Ш.Суваңның ажыл-чорудулгазы-биле уругларны таныштырар.
• Авторнуң  чогаалдарының кижилерниң сагыш-сеткилинге дээштиин, амыдыралчызын түңнеп үндүрер.
• Кижиге ынак чорукка уругларны кижизидер.
• Харыысалгага ажы-төлдү өөредир.
• Номчулгага ынак кылдыр чаңчыктырыр.
• Боттарының бодалдарын долу, шын, тода чугаалап өөредиринге  чаңчыктырар.

Кичээлдиң дерилгези:

Презентация, чогаалчының хөрек чуруу, чогаалчының номнарының делгелгези,  сураглыг кижилерниң чугаалары: “Өскүзүнден өлбес, чаңгызынга чалынмас” (тыва улустуң улегер домаа), “Эвилең-ээлдек , чымчак сеткилдиг болуру дээрге, кижилерниң чүректериниң демир шоочазын ажыдар алдын дүлгүүрү болур” (чөөн чүк улустарының мерген чугаазы), “бурунгаар чүткүл – чуртталганың сорулгазы-дыр. Бүгү чуртталга чүткүл болзун” (М.Горький), “Чежемейниң-даа болур болза, кажан-даа идегелиң оскунма, күжүң бар турда, туттун” (А.Суворов), “Кижи болуру – эң-не берге мергежил” (Г.Фрейтанг).

Кичээлдиң чорудуу:

1. Организастыг кезээ:    кичээлче уругларны белеткеп, сорулгалар-биле база кичээлдиң планы-биле таныштырар.  

• Илеткел “Ш.Суваңның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы”
• Илеткел “Кижи өзер, кидис шөйлүр”
• Илеткел “Чымчак сеткилдиг, алдын чүректиг кижилерни тоожуда көргүскени”
• “Идегээри дээрге чурттаары дээш демисежири-дир. Идеге”  сайгарылга.
• Түңнел кезек “Кижи болуру – эң-не берге мергежил”

2. Кол кезек:  “Уруглар дугайында конвенцияны” КНО Чиңгине Ассамблеязы 1989 чылда хүлээп алган. Ооң 5-ки статьязында “Бичии уруг бурузу аас-кежиктиг чурттаар эргелиг” дээн. РФ-ның Хоойлузунуң 2.28 деп кезээндекижиниң эргези болгаш хосталгазы күрүрнениң эң-не кол үнези деп айыткан. Өг-бүле күрүнениң камгалалында. Ынчангаш уругларга сагыш салыышкын болгаш оларның кижизидилгезин боттандырарда, күрүне биле ада-ие дең эргелиг. Бистиң  чуртувуста кижи бүрүзү өг-бүлелиг, ада-иелиг болгаш чурттаар бажыңныг, таарымчалыг байдалга чурттар эргелиг. Ынчалза-даа чыл келген тудум ада-ие эргезин казыткан, ада-иезинге кагдырган чаштарның саны көвүдеп турар. Амгы үеде радио, телевидениеде, солун-сеткүүлдерде чамдык ада-иелерниң каржы, араатанзыг апарганын дүвүрел-биле  бижип көргүзүп турар. Бистиң Тывавыста безин кижи сагыжынга кирбес коргунчуг чүүлдер болуп турар: чаш төрүттүнген ажы-төлүн туалетче октаан, бокта аксын скотчулаан, чаш төлдерниң өлүг мөчүлерин тып ап турары коргунчуг. Ниитилелде брлуп турар шак мындыг коргунчуг дүвүренчиг болуушкуннар чогаалчы Ш.М.Суваңның сагыш-сеткилин доюлдуруп, чогаал бижииринче албадапкан. Ынчангаш бөгунгу номчулга конференциязының сайгарылгазы – “Чагаа”деп тоожу.

1. Илеткел “Ш.Суваңның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы” (Белек Х)
2. Илеткел “Кижи өзер, кидис шөйлүр” (Сундуй А)
3. Илеткел “Чымчак сеткилдиг, алдын чүректиг кижилерни тоожуда көргүскени” (Хорагай М)

3. Сайгарылгалар

4. “Идегээри дээрге чурттаары дээш демисежири-дир. Идеге”  сайгарылга.

• Тоожуда силерниң сагыш-сеткилиңерни дүвүреткен, хөлзеткен арыннар чулерил?
• Номчаан чогаалывыстан силерниң сеткилиңерге эң-не кирген маадыр кымыл? Чүге?
• “Идегээри дээрге чурттаары дээш демисежири-дир. Идеге”- деп эмчиниң бо сөстеринге хамаарыштыр бодалдарынарны чугаалап көрүңерем.
• Бир эвес мен Булаттың орнунга турган болзумза...  

4. Түңнел кезек

5. Түңнел кезек “Кижи болуру – эң-не берге мергежил” (Г.Фрейтанг) Кичээлди доозуп тура, силер шупту боттарыңарга түңнелдерни үндүрүп алган деп идегеп тур мен. Чогаал солун болган боор деп, түңнелди үндүрер-дир мен, чүге дизе кижи бүрүзү бодунуң шаа-биле белеткенип, ажылды кылышкан. Бо  чогаал черле кижи бүрүзүнүң сагыш-сеткилге дээштиг болган боор. База катап авторнуң сөстери-биле кичээлди доозуп каар деп шиитпиледим:

“...ол төөгү кижилерниң баарының доңун эргизип, сеткилиниң маажымын доюлдуруп, кээргелди тывылдырып, кижилер бот-боттарынга улам кичээнгейлиг апарып, амыдыралдың кандыг-даа берге үезинде каашпайн, кижи бүрүзүнге дың чаңгыс катап бердинген чуртталганың аас-кежиин деңге үлежип чорзун деп күзээрим-дир”

“Кижи болуру – эң-не берге мергежил” деп Г.Фрейтангының сөстери-биле кичээливис доозар-дыр бис.

Примечание: “Доклады учащихся”, презентация урока (см. папке)