Воспитательное занятие "Чер кырынга тайбын дээш"
план-конспект занятия (6 класс)

Темаза : «Чер кырынга тайбын дээш»

Сорулгалары:

1. Уругларга ада - чурттун улуг дайынынга киржип чораан эк турачы чангыс чер чурттугларывысты таныштырып билиндирер
2. Ыры шулук дузазы-бле угаан-медерелин,  чуве шингээдип алыр шинээн сайзырадыр, дыл - домаан байыдар.
3. Торээн чурттунга ынак болурунга, дайынын маадырларын хундулеп билиринге, эрес-дидим, тура соруктуг болурунга кижизидер.

Дерилгези: проектор, слайд ,  самбырада аскан плакаттар, уругларнын чураан чуруктары, шарлар, коге –бугалар, туктар.

   Кичээлдин планы

1. Организастыг кезээ

                         а) Мендилежир

                         б) кичээлдин сорулгазын дамчыдар

2. Кичээлдин чорудуу

                         а)Беседа

                    б)Слайд-биле ажыл. Слайдыда  чуруктарны тайылбырлап коргузер

3 Ыры «Дайынчы салгал»

     4. Уруглар - биле ажыл

  а).Чураан чуруктарын тайылбырлаар

5. Шулуктер. Ыры «Алдын хун хуннеп турзун»
6. Туннели.   Рефлексия

1. Организастыг кезээ.

- Шупту тура халчып келиилинерем, уруглар. Солдаттар дег ден-дески чараштыр тургулапкаш, бот-боттарывысче хулумзуржуп мендилежиптээлинерем. Эки-хуннун мендизи- биле, уруглар! Кичээлде шупту бир дем-биле ажылдаарывысты кузедим. Олурунар, уруглар.

2. Башкы: Удавас кандыг байырлалдар кел чыдар ийик, уруглар? (Май 1- куш - ажылдын болгаш тайбыннын , май 9 – тиилелге хуну).

- Тиилелге хуну дээрге кымнар , каяа кымны тиилээн чувел, уруглар? (Ада-Чурттун Улуг дайынынга Совет Эвилелинче дайын-чаалыг халдап келген немец-фашистиг Германияны тиилээн улуг байырлал).

Ынгангаш, богунгу кичээлде чунун дугайында чугаалажыр- дыр бис, уруглар? (тиилелге, дайыннын маадырларынын, тиилекчилер дугайында).

Шын-дыр, уруглар, бистин богунгу клазывыс шагынын темазы : «Чер кырынга тайбын дээш…». (Слайдыда тема коступ кээр)

(Сорулга-биле таныштырар) Бис бо класс шагында Ада-чурттун Улуг дайынынга киржип, биске тайбын-чаагай чуртталганы чаалап берген чангыс чер чурттуг маадырларывыстын дугайында таныжып билип алыр бис, уруглар.

3. Теманын тайылбыры (беседа, презентацияны коргузер).

       Башкы: 

(Проблемниг айтырыг)

- Ада-чурттун Улуг дайыны кажан эгелээш, каш чылда доозулганыл, уруглар, кым билирил? (1941 чылдын июнь 22 –де эгелээш, 1945 чылдын май 9-та совет чоннун тиилелгези-биле доозулган).

-Дайын каш чыл ургулчулээн-дир, уруглар? (4 чыл ургулчулээн)

Уе бодунун агымы-биле шимчеп чоруп-ла олурар ынчалза-даа бистин Торээн чурттувус чыл санында бо кайгамчык байырлалды Ада-чурттун улуг дайынынга тиилелге  хунун демдеглеп эрттирип турар. Бо  чылын  2019 чылдын май 9-та Ада-чурттун Улуг дайынынга тиилээнинден бээр 74 чыл болур оюн демдеглеп эрттирер бис.

         Ол дайынны чон кузевейн турган, ону биске, совет чонга, фашистиг Германия сыгап келген. Ынчалза-даа, кым-даа ол дайынга тиилелге Совет чоннуу болур дээрзинге чигзинмейн турган.

         Ынчан бугу Совет чон чангыс демниг, фашистиг эжелекчилерге удур Торээн чуртту камгалап, тулчуушкунче кодурлуп унген.

        1941 чылдын 6 айда бистин Тыва Арат Республика Совет Социалистиг Республикалар Эвилелинин (ССРЭ) составынче кирбейн, ангы бот-догуннаан куруне турган. Ынчалза-даа тыва чон анаа олурбаан. Фашистиг Германиянын аг-шерии ССРЭ-же оор  езу-биле халдаан дугайында медээ Тывага июнь 22 дынналып келирге-ле Тыва чоннун Улуг Хуралынга акы-дунмалышкы Совет чуртка дузалажыр деп сорулганы салган.

         Бистин Тывадан дайын шолунче 1943 чылдын сентябрьда 206 эки турачыларывыс аъттаныпканнар. Оларнын аразында бистин эки турачы чангыс чер чурттугларывыс 10 аныяк оолдар, кыстар база бар. Олар кымнарыл дээрге Сат Бурзекей, Сарыглар Канчыыр-оол, Кара-Сал Самнаар-оол, Куулар Дончут, Кара-Сал Кошкар-оол, Куулар Дарья, Сарыглар Часкал, Монгуш Семис-оол, Монгуш Биче-оол, Ооржак Комбуй.  Оларнын бежи дайын шолунге бажын салган, бежи дириг чанып келгеш, тайбын уени тургусчуп чурттап чорааннар.

(слайдыдан чуруктарын коргузуп тайылбырлаар)

      Украинанын  Сурмичи суурну хостап тура, тыва эки турачы 11 пулеметчулар дайызыннын оруунга даш хана дег дуй туруп оларны эрттирбээннер.  Бистин чангыс чер чурттугларывыс Сат Бурзекей, Сарыглар Канчыыр-оол, Кара-Сал Самнаар-оол Сурмичи суур дээш тулчуушкунга боттарын тывынгыр, эрес-дидим солдаттар кылдыр коргускеннер.

         Олар пулемет-биле 100-100  фашистерни чок кылганнар. Бистин бо эки турачы чангыс чер чурттугларывыс Сурмичи суурну хостажып тулчуп тургаш маадырлыы-биле хып дээн аныяк назынында амы-тынындан чарылганнар. Оларнын эн улуу Сат Бурзекей 32 харлыг, артканнары чаа-ла 20-22 харлыг турганнар.

         Куулар Дончут, Кара-Сал Дончут, Кара-Сал Кошкар-оол Ровно хоорай дээш кадыг дошкун тулчуушкунга каржы дайызыннар-биле коргуш чок тулчуп, эрес-дидим маадырлыы-биле чаалашкаш, амы-тынындан чарылганнар. Украин чон тыва эки турачыларывыска ооруп четтиргенин илередип оларнын маадырлыг чоруун тураскаалда монгежиткен. Ровно хораайда тыва эки турачылар аттыг кудумчуну база адаан.

        Тыванын эрес-дидим оолдары фронтуда дайызын –биле тулчуп турда, торээн Тывазында арткан чон тиилелгени уламна чоокшуладып, фронтуга дараазында дузаны чедирген бооп турар.

        Тыва арат республика фронтуга 10 миллион акша туннуг 5 эшелон белекти, оон иштинде 20 мун эжеш хаактарны, эжеш 10 мун хол хаптарны, 5545 чолдак алгы тоннарны, 5925 кидис идиктерни, 50 мун ажыг чугурук аьттарны фронтуга дуза кылдыр чорудуп бергеннер. Ниитизи-биле чон 3 сая 218 мун акшаны чыып берген.

        Шак ынчалдыр 1941чылдан -1945 чылга 1418 хонук иштинде ургулчулеп келген дайын доозулган. Ол дайынга  тиилелгени дайын шолунге солдат бодунун маадырлыг тулчуушкуннары-биле, тылга турган ажылчыннар дун хун чокка карак кызыл ажылы-биле, ол берге уелерде Ада –чуртту дээш чаа дайын чепсээн кылып берип турган эртемденнер, дайынче чорупкан адаларын, акыларын солуп заводтар болгаш фабрикалар цехтеринге ажылдап турган назы четпес силер хире школачы оолдар болгаш уруглар шупту кады  чедип алганнар.

    Биске тайбын амыдыралды боттарынын амы-тынын,  кадыкшылын, аныяк назынын харамнанмайн тиилеп  берген маадырларларывысты монгежидип  суурувуста тураскаалды кылып, оларнын адын  монгежиткен. Сат  Бурзекей аттыг , Сарыглар Канчыыр-оол аттыг кудумчулар бар. Ынчангаш бис  маадырларывыска, тайбын чаагай уени чаалап бергени дээш кезээде монгеде могейип, чоргаарланып чоруур ужурлуг бис.

IV. Сула шимчээшкин.        

- Чаа, шылай берген боор силер, уруглар. Тура халчып келгеш сула шимчээшкиннер орнунга «Дайынчы салгалдын» ырызын ырлашпышаан, марштап, шимчээшкиннерден кылыптаалынар.

Ыры «Дайынчы салгал» (оолдар) (Музыканы салыптар)

Эрткен дайын чылдарында

Экер эрес ады унген

Совет солдат дугайында

Чонда тараан мактал-ла хой

Дошкун чылдар эзирлери

Тоолчургу маадырларнын

Чаагай херээн салгап алган

Чалданыш чок чалыылар бис.

Хайыралдыг торээн чурттум

Камгалаар дээш ыдык чаага

Кандыг эрлер амы-тындан

Харам чокка чарылган дээр

Дидимнерге олум турбас

Дириглерге чурттап артар

Чыскаалывыс одуруунда

Чыкыладыр базып чорлар

Оттуг чылдар хуннеринин

Оруктары безин чедип

Оолдар бургээн тиилелгени

Аймак чонга монге шаннаан

Толдеривис амгы салган

Толептиг бис херек болза

Богун-даа бол солдаттар бооп

Бомбурзектин тынын аар бис.

- Чараштарын, олуттарывыска олургулаптаалынар.  Ырыны ырлашпышаан, сула шимчээшкинни кылып алган улус дараазында даалгаларны эки кылыр боор силер деп идегеп тур мен, уруглар.

V. Уруглар - биле ажыл

Даалганы бээр: Уруглар, бистин школавыстын адрезинге 6-гы классчыларга деп каан чагаа келген турган. Ол чагаада  чуну бижээн турганын катап база номчуптар бис бе.

Чагааны номчуур (Денис) : Хондергей школа-интернадынын 6-гы классчыларынга. Экии, уруглар! Удавас тиилелге хуну Май-9 чоокшулап олурар болгай. Ынчангаш силерни дараазында моорейге киржиринерни диледивис. Тайбын болгаш дайынга тураскааткан чуруктардан чуруп, чуруктарынарны тайылбырлап, «Тайбын дээрге чул?», «Дайын дээрге чул?» деп айтырыгларга хамааржыр состер моорейинге киржиринерни кыйгырдывыс. Тиилээн болук шанналдыг. Туннелин апрель 26-да школанарнын ажык-кичээлдер хунунде башкынар туннээш тыпсыр кылдыр чоруткан бис. Моорейге чедиишкиннерни кузедивис, уруглар! Тыва эки турачыларнын салгакчыларындан».

Башкы: Мындаа чагааны номчааш даалгаларны алган силер. Ынчангаш 2 болук тайбын дугайында чураан чуруун, анаа хамаарышкан состерни «Тайбын» деп бижик адаанче, дайын дугайында чуруктарны болгаш состерни «Дайын» деп бижик адаанче келгеш чыпшыргылаптар.

Моорейни туннээр.

-Эр-хейлер, моорейге киришпээн кижи чок болду, кижи бурузу белеткенген, чараш чуруктарны, аппликацияларны кылып эккелгени дыка чараш-тыр, уруглар. Чураан чуруктарнын тайылбырын даннаптаалынар.

 Шуптунарнын чураан чуруктары тиилелгеге, тайбынга хамаарышканы база оорунчуг-дир, уруглар. Ам бо «Дайын» деп каан талавыста чуге чуруктар чок болганын мен база билип тур мен. Дайын дугайында чураан болзунарза силер кандыг оннер ажыглаар турган –дыр силер, уруглар? (кара оннер, карангы оннер, кызыл, кызыл-сарыг оннер мунгаралды, хан-чинни, карангы думбейни чуруур турган). Силер ол коргунчуг дайынны чуруваанынар база менээ оорунчуг-дир, уруглар. Дайыннын биске херээ чок. Тайбын дугайында чураан чуруктарынарда оннернин чаражын. Шупту эр-хейлер! Ынчангаш, силерже чоруткан шанналдарны тыпсыптайн. (шоколадтарны улептер)

Ынчангаш биске тайбын чаагай, чараш чуртталганы амы-тынын харамнанмайн тиилеп берген маадырларывыска ооруп четтириишкинивис демдээ кылдыр эки ооренип турарывысты коргузуп, доктаадып алган шулуктеривисти болгаш ырыларывысты ырлажыптаалынам.

Шулук   «Тайбын»

Тайбын дээрге

Тынып чоруур агаарывыс,

Ак-кок арыг дээривис,

Алдын чырык хунувус-тур

 Тайбын дээрге

Аваларнын хулумзуруу,

Ажы-толдун оорушкузу,

Айыраннаан чечектер-тир

Тайбын дээрге

Байлаавыс-тыр, кучувус-тур,

Маадырлыг улуг иштин

Бачым чымыш хунннери-дир

Тайбын дээрге

Дадай дивес соруувус-тур

Октаргайже чалгынывыс

Океанче чакпавыс-тыр

Тыва пулеметчулар

Тыва пулеметчулар

Дыка-ла тулушкан

Он бири олзе-даа

Чус-чус фашистер олурткен

Олурукчу фашист-биле

Олур тын чок чаалашкан

Гвардейжи пулеметчиктер

Тыва чурттуг экер эрлер

Ыры «Алдын хун хуннеп турзун»

Бичии ынай оол бир-ле катап

Арыг бедик ак-кок дээрни

Алдын хунну чуруп алгаш

Адын мынчаар бижип алган

Алдын хун хуннеп турзун

Ак-кок дээр арыг турзун

Авам монге чурттазын

А мен база чурттаайн

                    Пусть всегда будет солнце

                    Пусть всегда будет небо

                    Пусть всегда будет мама

                   Пусть всегда буду я.

Чылдынна май 9-та «Георгий лентазы» деп акцияда киржип турар турар бис эле, уруглар. Ынчангаш клазывыс шагында аалдап келген башкыларга кел чыдар байырлалдын белээ кылдыр хорек демдээн кадап берээлинерем. (башкыларга значоктарны кадап бээр).

Туннел ( рефлекция)

Кичээливис туннепдээлинерем, уруглар.

(Бердинген домактарны немей тондурер)

1. Тайбын амыдыралды чаалажып берген маадыр чангыс чер чурттугларывыс аттарын утпаан бис. Олар дээрге… (чуруктар адаанда аттарын адап номчуур).
2. Чер кырынга тайбынны тиилеп берген маадырларывыска ооруп четтиргенивис илередир дизе бис … (оларнын чырык адын утпас, эки ооренир, ажылдаар, тайбынны камнаар ужурлуг бис, быжыг сагылга чурумнуг, найыралдыг, хундулежип, тайбын чурттаарывыс-биле илередир ужурлуг  бис)
3. Бис  бо кандыг уеде чурттап турар бис …  (тайбын  аас-кежиктиг).

Клазывыс шагы моон-биле доозулган, шупту идепкейлиг кириштинер, эр-хейлер, уруглар!