Кичээл -солун С.Пюрбю. "Хайыракан" (7 класс)
методическая разработка (7 класс)

Кичээлдиңтемазы: Сергей Пюрбю шүлүк «Хайыракан»Ай,хуну____________

(Чаа материалдың тайылбыры).

Кичээлдиң хевири: Кичээл-солун  «Төрээн Тывамның ыдыктыг даа»

Кичээлдиң сорулгазы:  

1.Ѳѳредиглиг сорулгазы: Шүлүктүң утказын,  тема, идеязын,  уран-чечени нсайгарып өөренири.

 2.Кижизидикчи сорулгазы:Төрээн черинге ынакшылды,  ооң бойдузунуң каас-чаражын үнелеп билиринге,  аңаа хумагалыг болурунга кижизидери; солун арнынга материал үндүреринге уругларны   өөредири.

3. Сайзырадыр сорулгазы: Чугаа сайзырадыры,  сөс курлавырын байыдары.

Дерилгези:  проектор,  слайдылар,  чуруктар, «Төрээн Тывамның ыдыктыг даа»  деп  солуннуңмакеди, Тываның картазы.

Кичээлдиң  планы

I.Организастыг кезээ.Өөреникчилер-биле  мендилежир,  бодун  таныштырар, кичээлдиң канчаар эртерин тайылбырлаар.

-Экии,  уруглар! Силерниң-биле бөгүн  кады  ажылдаары меңээ кончуг өөрүнчүг-дүр.Мен Бай-Тайга кожууннуң Тээли ортумак школазында силер ышкаш чараш уругларның төрээн дылын өөредип турар башкызы-дыр мен. Адымны Болат Екатерина Монмеевна дээр.Бөгүнгү кичээливис биске солун болгаш ажыктыг болуру-биле кичээливис эгезинде боттарывыска күш чыып алыры-биле мага-бодувусту сула салдыныпкаш, карактарывысты шийип алгаш, дыштанып алыылыңар, уруглар.Ол үеде мен силерге бир төөгү чугаа номчуп бээр мен.Силерниң карактарыңарга чүү чуруттунар-дыр база бодалыңарга чүү кирер-дир, ооң соонда меңээ чугаалаар силер.Шын харыыны тып алырыңарга, бистиң бөгүнгү өөренир темавыс оон үнүп келир.

II.Киирилде кезээ.

       1.Хайыракан дааныӊ дугайында төөгү чугаа.

ШаандаУлуг-Хем кожуунга Түлүштер деп төрел-бөлүк чурттап чораан.Оларныӊ бирээзиниӊ өг-бүлезинге чаш уруглары доктаавас, бир хар четпейн чорааш-ла, бүрлү бээр турган. Бир-ле катап уктуг-дөстүг улуг хам кижээ хамнадырга, кадайыӊ ам божуптарга, араатан аӊ оглу-биле катай оглуӊнуөстүр азыраар болзуӊза эки дээн. Эр кижи аӊнап чорааш, адыг ижээнинге таварышкаш, адыгныӊ чаш оглун аалынга эккелген.Адыг оглу ол аалдыӊ чаш оглу-биле кады ойнап, чуннуп,  чемненип өзүп орган. Өг-бүлениӊ ажы-төлү көвүдеп эгелээн. Адыг улгадып өзүп орган. Аӊ-меӊниӊ эдержир үези келген өйде, адыг аажок хорадап, кижилерге каржыланыпэгелээн. Ынчап баарга, ашактыӊ өг-бүлези адыгдан адырлып алыр аргазын бодап эгелээн. Олар көжүп чоруур кылдыр белеткенип

алгаш, адыгны хемден сугладып чорудупкан. Суглап чоруй баар аразында дыка дүрген көжүп чоруй барганнар.

Адыг суглааш кээрге, аалы көжүп чоруй барган, ээн чуртта артып каан болган. Ээлерин дилеп, муӊчулуп, муӊгараан. Улузунуӊ кээрин манап, ийи будунуӊ кырынга туруп алгаш,ыӊай-бээр харанып-ла турган. Дыка үр үениӊ дургузунда манап келгеш, ол олчаан холдарын харанып алган хевээр чыткаш, даг болуп хуула берген. Ынчаар-ла ол даг Хайыракан деп атты алган чүве-дир.

-Чүнүң дугайында тѳѳгү чугаа-дыр? (Хайыракан дааның дугайында).

-Шын-дыр, уруглар.Бистиң бөгүн өөренир темавыс Хайыракан дааның дугайында.

-Хайыракан деп сөстүң тыва дылда синонимин тып көрүңерем.(Мажаалай, адыг- табу сөс,даг-иргек).

     Бо дагның дугайында бистиң улуг чогаалчывыс, шүлүкчүвүс С.Б.Пюрбю“Хайыракан” деп шүлүктү бижээн.Бистиң бөгүнгү өөренир темавыс  ол.Кичээливистиң сорулгазышүлүктүң  утказын,  тема, идеязын,  уран-чеченин сайгарып көрүп алгаш, “Тывавыстың ыдыктыг даа” деп солуннуң үндүрүлгезин кылыр бис.Ам боттарыңарны корресподентилер бис деп билип алыр силер. Ол солуннуң үндүрүлгезин сүмележип тургаш, үндүрер болганда, силерни бѳлүктеп олурткан чылдагааны ол.  Солунувустуңкол редакторун база томуйлап алыылыңар.

-Корреспондент болгаш редактор деп сѳстерниң утказын билир силер бе?  А бо кичээлдиң редактору мээн кол дузалакчым болур.

2. Солуннуң бирги арны. «Редакторнуң  ажылы» Ынчангаш кичээливистиңажылчын кыдырааштарын редактор үлеп бээр.

-  Хайыракан даа кайда турарын билир силер бе?  Эрзинде Ак-Хайыракан; Тес-Хемде Хайыракан даглары; Мөңгүн-ТайгадаМөңгүн-Хайыракан деп даглар  бар. А бистиң өөренир даавыс Улуг-ХемкожуундаХайыракандааның дугайында.(Картадан көргүзер).

III.Чаа теманың тайылбыры

-Бѳгүнгү ай, хүннү база теманы бижип алыылыңар. Башкы самбырага бижиир

-С.Б.Бюрбюну кайы кожуун чурттуг деп бодап тур силер?Ийе.Ол Улуг-Хем кожууннуң Эъжим деп черге төрүттүнген.Ол тыва литератураның кол тургузукчуларының бирээзи.

Чогаал ажылынга бир-ле дугаарында шүлүкчү болуп көстүп келген.Ооң төрээн чер- чурт дугайында шүлүктери кайгамчык чараш.Чогаалчының бодунуң чурттап эртип келген амыдыралы кончуг берге.Ол дугайында үстүкү класстарга баргаш, өөрени бээр силер.Ооң хөй санныг шүлүктериниң аразында 7-ги класска “Хайыракан” деп шүлүүн өөренир силер.Чогаалчының дугайында каксы билип алдывыс, ам солунунувустуң арнынга авторнуң

хөрек чуруун чыпшырып алыылыңар.(Сергей  Пюрбюнуңхөрек чуруун солун арнынга чыпшырар).

3. Солуннуңийигиарны-  фоторепортаж. Слайд

(Хайыракандааныңдугайындаслайдылар,  беседа).

-Барыын кожууннардан: Барыын-Хемчик,Мөңгүн-Тайга, Бай-Тайга кожууннардан эртер орук аксында турар.Чанында суурнуң адын база Хайыракан дээр.Тывада бедик дагларның бирээзи, далай деңнелинден бедии 1046м. 1992 чылда ону ыдыктыг lV-кү Далай-Лама башкывыс келгеш, ыдыктап каан.Ынчангаш ыдыктыг даг болуп турар ышкажыл.Ыдык деп сөстүң утказын билир силер бе? (Ыдык дээрге эң-не улуг, бедик, сүзүглелдиг чер, онзагай дээн уткалыг). Тыва чоннуң ыдыктыг черлери кайы кѳвей, ынчангаш ону ыдыктаар, дагыыр  чанчылдары бо хүннерде хевээр артып каан.
-Бо чылын Тыва Республикавыста чүнүң чылы кылдыр чарлаан ийик? (Солун арнынга дагның чуруун    чыпшырар).

-Чуруктан кѳѳрүңерге даг кандыг-дыр? (бедик, улуг, калчан, тас).Ѳске даглар ыяш-даш, үнүш үнген болур. Ынлыг улуг даг ыдык болбайн канчаар. А бо  даг чугайдан  бүткен, а чугайдан цемент заводу тудары-биле ажылдарны 1992-93 чылдарда эгелээн турган.Цемент экономика талазы-биле ажыктыг, а экология талазы-биле кадыкка хоралыг. Ынчангаш заводту тударын соксаткан. Ынчалза-даа бо хүннерде бис оон чугайын амыдыралывыста ажыглап турар бис.Ында чугай болбаазырадып турар бригадалар бо хүннерде база ажылдап турар.

4.Солуннуң  үшкү  арны- «Литературлугарын» (Шүлүктүңсайгарылгазы)

а) -Номуңарның 144 дугаар арнын ажыдып алыңар.Шүлүктүң номчулгазын мээңномчааным-биле үн бижидилгезинден дыннаар силер.Силерге утказы билдинмес сѳстерни кѳрүп олура, боттарыңарга демдеглеп ап олурар силер.

- Кандыг сѳстерниң  утказы билдинмес-тир? Словарьлыг ажылдан чорудуптаалыңар.

б)  Словарьлыгажыл.

Дүдүскек-ырактакөгерипкөстүптурар  туман.

Хүннеш-хүндээптурардевискээр.

Хажыың-биле-кыдыың-биле.

Шимилге  (шимелгебооп)-  каасталгабооп.

в) Шүлүктү уруглар боттары илчирбелей номчуур.Ол үеде темазынче, идеязынче кичээнгейни углаар.

г) Тема,  идеязынтодарадыр.  (Таблица  долдуртур).

д)  Авторнуң уран аргаларны ажыглааны:

Эпитеттер – хайыралыгдаам, кара чаштан, аттыг-чарлыгчурт, чоргаарчарашХайыракан, төрээнчерим.(Эпитеттерниуштабижидер,чүгеажыглаанынтодарадыр).

 -Силер чүү деп бодаар-дыр силер.Автор бо эпитеттерничүгеажыглааныл? (Төрээнчериниӊ чараш-каазын, бойдузунуӊ чурумалын, ооӊ байлаанулам уран тодарадыпкөргүзердээшажыглаан).

Диригжидилге:

Адап-сурап, дилепчорааш,

Ужуралдыӊ өӊнүүкылдыр

Аттыг-чарлыгчуртуӊ ынаан-

Улуг-Хемнишилипалдыӊ?

-Кандыг бодалды илередиксээш,чүгеажыглаанын тодарадыр.(Диригжидилгеден бис дагныӊ турардевискээринбилип, Тывавыста база бираттыг-чарлыгкожуундепбилипалыр бис).

д) Сула шимчээшкин (Шупту туруп келир. Шүлүктүң бирги строфазы-биле сула шимчээшкинни кылыр).

-Дүдүскектиң аразынче    ( булуттарже айтыр)

-Дүндүүштелип үне берген (холу-биле кѳргүзер)

-Хайыракан! Хүннеш черден (хүнче айтыр)

-Кажарарып кѳстүп кээр сен ( ырактан хараан ышкаш шимчээшкин)

IV.Быжыглаашкын.

-Бо чылын Россияда чүнүң чылы кылдыр чарлаан ийик? (Орус чогаал чылы).

-Ам бис орус чогаалчы А.С.Пушкинниң  Кавказ дагларының дугайында шүлүүн дыңнап кѳрээлиңер.

5.Солуннуң дөрткү арны. Булуң  «Деңнепкөрүңер».  Орусчогаалчы  А.С.Пушкинниң “Кавказ” деп шүлүү-биле  деңнелгекылыр.

-Бо ийи шүлүкте кандыг ылгал бар-дыр. (С.Пюрбюнуң шүлүүнде автор дагның бодун диригжиткеш, аңаа чугаалап турар.А.С.Пушкинниң шүлүүнде автор Кавказ дааның дугайын боду чугаалап турар.Кайызы-даа төрээн чер- чуртунуң чараш дааның дугайын чугаалап турар.)

6.Солуннуң бешки арны. Булуң «Аяк шайны аартап  ора…»Чогаадыг-миниатюра  «Тывавыстың ыдыктыг даа».

- Тывавыстың  оон ѳске кандыг-кандыг ыдык дагларын билир силер, уруглар (Бай-Тайга, Монгун-Тайга...)

7. Солуннуң алдыгы арны. Рефлексия. (смайлик чыпшырар)

IV Түңнел.Амүнүпкелгенсолунувустукөрүп,  түңнепкөрээлиңер.  

-Бокичээлденчүнүбилипалдыңар,  уруглар?(Ыдыктыг Хайыракан дааның дугайында).

- Ол ыдыктыг дагның автору ( С.Б.Бюрбю)

- Кичээлдиң канчаар эрткенин түңнеп, силерде берип каан смайликтерни (ылгавыр демдектерни) кѳдүрер силер, уруглар.Бо кичээлден хѳйнү билип алган уруглар сарыг ѳңнуг демдекти кѳдүрер силер, эвээшти билип алган кижи ногаан ѳңнү, а шуут чүнү-даа билип албаан кижи бар болза, кѳк ѳңнү кѳдүрер силер.

Ниити түңнел: Тѳрээн Тывавыстын ыдыктыг черлерин билип, сонуургап, силер база С.Б.Пюрбю ышкаш, аңаа чоргаарланып, тыва чонуңарның тѳѳгүзүн кадагалап чорууруңарны күзедим.Кичээлге эки киришкениңер дээш четтирдим.(Эки ажылдаан уругларга демдектерни салыр).

VI.Онаалга. Даглар дугайында улустуң ырлары азы тоолчургу чугаалардан улуг улустан айтыргаш, бижип эккээр. Шүлүктү аянныг номчуп ѳѳренир.