Монгуш Кенин-Лопсаннын "Буян-Бадыргы" деп романында Буян-Бадыргынын овур-хевири
материал (11 класс)

Киирилде

 Ажылдын чугулазы:

Карангылаан октаргайже кѳрγп тур мен,

Карангы дээр одагларны кыпсы каапты.

 Хары сылдыс хадымырлай хоорлуп дескеш,

 Кара черже согунналдыр ужуп батты.

 Бо уран- чечен, ханы философчу уткалыг одуругларнын автору- Тыванын сураглыг оолдарынын бирээзи, оон кγрγнезинин болгаш намынын γндезилекчизи , Танды- Тыва Улуг Шуулганынын Даргазы,Тыва чуртун тускай хамаарышпас куруне кылдыр тургускан Ак- Монгуш  уктуг Буян- Бадыргы.Ол, карангы дээрден чγгγргеш, бадып ора, чырыткылаш дээн сылдыс ышкаш, кыска болгаш чырыткылыг амыдыралды чурттап эрткен.
 Ажылдын сорулгазы:

1. Монгуш Кенин- Лопсаннын «Буян- Бадыргы» деп роман- эссезинин арыннарынга даянып алгаш,Буян- Бадыргы деп кымыл, оон  ада- ѳгбези кымнарыл, ол каяа тѳрγттγнγп, ѳзγп- доругуп, ѳѳренгенил, эрге-дужаал тудуп, совет γеде чγнγ кылып чорааныл, анаа черге канчап амы- тынын алысканыл деп айтырыгларга харыыны тып, оон овур- хевирин тургузар.

Ажылдын практиктиг ажыглалы:

Тыва дыл, чогаал кичээлдернге, класс шактарынга дузаламчы материал кылдыр ажыглап болур.

Ажылдын теоретиктиг γндезиннери: «Монгуш Кенин- Лопсан « Буян- Бадыргы» - Кызыл,2010.Монгуш Байыр-оол « Дээрден чγгγрген сылдыс дег»- Кызыл, 2009, « Тыва чечен чогаал . Сѳѳлгγγенин шинчилелдери»- Кызыл,2009.

« Буян- Бадыргы» деп роман- эссенин бижиттинген тѳѳгγзγ

Монгуш Кенин- Лопсан Буян- Бадыргы дугайында тѳѳгγнγн эссе- романын Ленинград университединин  Чѳѳн чγк факультединин Тыва салбырынын студентизи тургаш , 1948 чылдын июль5- тен 1950 чылдын май 20-ге чедир тыва тѳѳгγзγнге  холбашкан « Чээрби бир» деп чогаалды  Буян- Бадыргы дугайында бодалынга даянып бижээн.Башкызы  Виктор Максимович Жирмунский мындыг чагыгны берген :» Тѳѳгγ чогаалын бижиир кижи архив материалдарын эки билир. Ол γеде чурттап чораан  кырган херечилернин чугааларын баштай чыып бижиир.Тыва биле кожа- хелбээ чурттарынын тѳѳгγзγн база эки кыдат, орус, моол болгаш тыва дылдарда бижиттинген архив материалдарын ханыдыр билген турар херек, оон башка силернин кол маадырынар анаа бир тоол  маадыры апаар» 1950 чылдын ноябрь 9- та бижип эгелээш, 1994 чылдын ноябрь 25- те кол ооргазын тургускан. Оон соонда Буян- Бадыргынын амы- хуу амыдыралынга, албан- ажылынга болгаш салым- хуузунга хамаарышкан архив материалдарын болгаш кырганнардан бижигилээн чγγлдерин таарыштыр киирген. Ѳскээр чугааларга, Буян- Бадыргы- оон амыдыралынын дугайында документалдыг материалдарга даянып  бижиттенген  2 томнуг роман- эссе. Бирги том « Аныяк ноян», 2-ги том « Боолаттырган баштынчы»

Буян- Бадыргынын даштыкы хевири.

  Романнын  кол маадыры – Буян – Бадыргы.Оон даштыкы хевири: Кара кежегелиг,сактырга чγрбээжин чγлγп каанзыг,кыдырык кара карактарлыг, Бышкан тоорук сайы дег хγрен шырайлыг, кырлан думчуктуг, каттыра кааптарга диштери дээрге  чуп- чуп каан бестер  сагышка кирер.Чазык шырайлыг,ортумак сынныг, аксымаар арынныг( ар 44) ак шырайлыг, бажынын дугу кедергей кара, кежегези арай чингежек, кыдырыктыг кара карактары даады хулумзуруп чоруур, чγве чугаалаарга унγ тода болгаш хоюг дынналыр, боду кедергей чараш.( ар15)

Буян- Бадыргынын тѳрγттγнгени, чаш чылдары болгаш ѳѳредилгези.

Буян _Бадыргынын азыраан Адазы Хайдып ноян, Бажынын дγктери ала- була болурга,чоннун хγндγлеп адаары Буурул Ноян шала часкаар бир дγне онзагай дγш дγжээн.Танма ѳргээзинин дѳрт талазындан дѳрт хγн γнγп келген. ; чγктернин хγнγ бедип келирге, кѳк дээрден мѳнгγн багана саарлып баткаш ,ѳѳнγн дγндγγнден дγжγп чалараан. Бичии болгаш ол мѳнгγн багана алдын багана бооп хуула берген. Алдын багананын шыпшык бажынга менги баштыг сыннардан ак аганак ужуп келгеш, хонуп алган. « Бо дγне эр хиндиктиг γрен тѳрγттγнген болза, азырап аар мен, кедизинде мээн танмам тудар оглум болур « деп ноян агайынга чугаалап олурган. ( ар 32)Эрес- шоваа чылгычы  Монгуш Номчуланын аалы кара имилеме кадыргылыг Улуг- Аянгатыже киир аккан Оваалыг- Хемчигештин унуда тейжигеш чоогунда турлагга турган. Ук Тейжигеш кырынга монгуштар оваазы турган.Улу чылынын чазынын орта айында ( 1892 чылдын апрель25- те) чылгычынын ѳг- бγлезинге оол уруг тѳрγттγнген. Шак –ла ынчаар Аянгаты чурттуг кижиден- уургай кадарчызы Монгуш Номчуладан оолду азырап алган.  Адын ламаларга адаткан. Буян- бадыргы дээн азы Буян- Бодарадыр дээн уткалыг ат- биле адаан.(ар 33). Буян- Бадыргы дээрге моол сѳс. Буян- -дѳзγ,буян,ачызы.Бадрах- бодарал, авырал, чыргал Допчулаарга- Буян- Бодарадыр  Чаш турда, ону Буян- Баа деп база чассыдып адаар турган ( ар 37) Буян- Бадыргыны моол бижикке эн-не баштай Ховалыг Шокар- Мээрен деп кижи ѳѳреткен.Ол башкы Даа кожуун кижи.Буян- Бадыргы чангыс айыткан чγвени дораан доктаадып алыр угаанныг турган. Моол γжγк башкызы чангыс катап айтып бээрге, ол-ла дораан доктаадып алган.8 харлап тургаш, моолдап номчуур, бижиир, чугаалаар апарган.10 харлап тургаш « γлегер- Далай» деп судурну шээжи билир апарган. Он харлыг оглу- биле ноян  моолдажып, тывлажып чугаалажыр чораан. Ынчап кээрде ноян оглунун адазы болбушаан, башкызы бооп чораан. ( ар 35) Хайдып γгер даа келир γени бодаар улуг угаанныг ноян чораан болгаш ынак оглу Буян- Бадыргыны моол, тѳвγт орус дылдарны арыг билир кылдыр ѳѳредип аарын опралдажып турган (ар 36)тМоолдан чаладып келген эртемден лама Буян- Бадыргыга тѳвγт дылда бижигилээн бойдус эртемин,философия эртемин номчуп билир кылдыр ѳѳреткен.Моол дыдынын башкызы Шокар – мээрен. Кедизинде баргаш орнунга олурар оглу даштыкы чурттардан келген кижилер- биле тѳре херээн чугаалажы бээрин Буурул ноян баш удур билип турган болгаш,Александр Ефимович Рехлов деп башкыны орус дылды ѳѳредири- биле чалаан. Ол орус дыл башкызы орустап бижиирин,  номчууурун, анаа чугаалаарын ѳѳреткен.  Тѳвγт дылга Монгуш Лопсан- Чинмит кешпи ѳѳредип турган.Ынчангаш бичии Буянбаа карачажындан тура Чѳѳн чγк культуразынын ёзузунга ѳзγп, кижизиттинип,сарыг шажыннын философиязынын, астрологиязынын,астрономиязынын γндезиннерин билип алган.Буян- Бадыргы бистин тыва кижилернин аразындан улуг угаанныг бооп тѳрγттγнген,угаанныг-даа эртемниг-даа, бижиктиг-даа,тѳрγмелинден ѳѳренир чγвеге салымныг, эртемге чажындан сундулуг, эр угааныг оол»» ( ар 36-37, 44) Буян _ бадыргы чангыс дыннаан чувезин ол  олчаан утпас кижи, оннап-даа, солагайлап- даа бийир-биле хадыдып бижиир. Чадаананын Алдыы- Хγрээзинин ортумак эртемин алды чыл иштинде дооскан. Оглунун ѳѳредилгеге кызымаан деткип, Хайдып ноян анаа кыдат бийир белекке бээр.

Буян- Бадыргынын ѳг- бγлези, агайы.

Анаа алдарлыг бай Хомушку Ёзутунун уруун Дыртыынаны айтырып берип ,ѳглеп каан.Ѳг-бγле аразында эп- найыралдыг, бот- бодун хγндγлежип, дыннажып чурттап чораан. Дыртыынай ашаанын ижер- чиир аъш- чемин белеткеп, кедер идик- хевин даарап, чинге кара кежегезин дырап бээр. Ажы-  тѳл чок болганындан Барыын- Хемчик кожуундан Мартан мээреннин чаш оглун азырап алганнар, оон соонда бир оолду, Сундуй-оолду, бир кысты,Чалгаадайны, Буян- Бадыргынын кады тѳрээн хазындан  азырап алганнар. Улуг оглу чеди харлыында бγрлγп калган.  Алызындан тѳрелзек, кээргээчел кижи болгаш улуг акызынын кадайы чок апаарга,оон ийи кыс уруу – Байырты- Белек биле Дембикейни бодунун аалынга эккелген.База акызы Чамбыл-оолдун ийи оскγс оолдары Очур биле Ачыр- Санаа тγрей бээрге, акызын Улуг- Аянгатыдан γстγγ- Хγрээ чоогунга кѳжγрγпэккеп, ѳлγмнγн кызагдалынга таваршкан акызынын  ажы-тѳлγн азыражып, ѳстγржγп, ѳглежип- баштажып каан.

Буян- Бадыргынын аажы- чаны, ажыл- херээ

 Буян- Бадыргы-  чγс- чγс чылдарда туруп келген Тыванын тѳѳгγзγнде улуг угаанныг, эртем- сургуулдуг, чонунун келир γезин бодап билир эн-не онзагай дарга салымныг.Ол тываларнын баар оруун баш бурунгаар ѳттγр билгеш, оларнын салым- чолун Орус курунези- биле холбаштырыпкан мерген угаанныг ѳгбе,тыва чоннун иштинден тѳре херээн баштаан бурган болуп тѳрγттγнген кижи. Оон ѳѳнγн ишти чараш, силиг болгаш чылыг. ( ар 22)Азыраан авазынын кан – кадыын, сагыш- сеткилин болгаш аъжын- чемин кымны- даа мурнай Буян- Бадыргы хайгаарап чораан ( ар 21)

16харлыг апаргаш адазынын орнунга ноян дужаалды эдилээн. Ол чаш уругларга,кыс кижилерге,агайынга черле каржы чорбаан. Дужаалдыг кижилерген донгун,дужумет кижилерге шынгыы негелделиг-даа чорза,бодунун аъжын- чемин кылыр болгаш аъдын- хѳлγн ажаар – тудар кижилерге эмин эрттир чымчак ноян ( ар.50) Буян- Бадыргы  ноян малын малдаан кижилерге кончуг эвилен болгаш экииргек кижи чораан. (ар 18) ОЛ тыва чоннун бурунгу чγдγлгелерин кончуг хумагалаар, тыва кижилернин идик- хевин,ижер- чиирин, чγдγγр чγдγлгезин болгаш чурттаар черин кажан кезээде ол-ла хевээр турарын бодап чораан.( 52). Ол чонунга хайыралыг,албатыларынга кегээрелдиг ха- дунмазынга  тѳрелзек. Албаннын чугула бижиин чогаадырда ырак- узак чугула чорук чоруурда Нимажап башкызы- биле албан сумележир. Буян- Бадыргы кандыг-даа чγвени сонуургап дыннаар,  ынчалза-даа бижип каан чγвеге кончуг бγзγрээр ноян чораан. Ол кезээде  тыва  чоннун чуртунга айыыл таратпазын, тыва чоннун чанчылын узуткавазын, тыва чоннун амыдыралын хажытпазын бодап чораан болгаш кандыг-даа болуушкунну кулак дашты- биле эрттирбес турган.

1913 чылдын майда Буян- Бадыргыга гγн ноян атты тывыскан. Буян- Бадыргы кандыг- бир чер чоруур дээнде, ынаар баар оруктун узунун, ол черннин онзагай байдалын болгаш кымнар- биле кады ынаар чоруурун катап- катап шγгдγнер турган. Кым- бир кижи- биле Тывага холбашкан айтырыг чугаалажыр дээнде, аргалыг-ла болза ол кижинин допчу намдарын болгаш чγге сундулуун баш бурунгаар билип алыр политик турган. Ол бодунун албватыларын ханныг дайындыва чыгавайн тургаш,Ураангай чуртунун бγдγн турарын болгаш ураангай чоннун ол-ла чернин ээлери бооп артар аргазын дилеп чораан.

 1921 чылда Буян- Бадыргы феодалдыг γндезинден кажан кезээде чарылгаш, арат чазаанын тѳрезинге чайгылыш чок шилип кирген.Ол  байдалын шилип алыр талазы- биле эмин эрттир угаангыр кижи чораанын тѳѳгγнγн документилери херечилеп турар. Кандыг-даа кижи чγве чугаалап олурда, Буян- Бадыргы узе кирбес чанныг. Ол.сарыг шажынга холбашкан байырларга болгаш чоннун байырларынга кончуг сундулуг чораан, ол хиреде хамнарнын дагылгалар кылырын база онзалап хундуткеп чораан

16 харлап чорааш, азыраан адазынын дужулгезинге Хемчиктин Даа кожуунун азы Улуг кожууннун чагырар ноян болу бергеш, Буяен- Бадыргы  Манчы- Кыдаттын хаан ызыгуурлуг дужаалдарын эдилеп келген: Угер даа ноян,гунн ноян,эртине гунн ноян, куруне дузалакчызы бээзи ноян, эртине бээзи ноян. « Ураангай бистер ада- огбе чуртувус ээлеп  артар дээр болза, тускай куруне тургузуп аар тоогунун толгези бистин арыг- чаагай кок дээривистен душкен. Эртем- сургуулумну, угаан- сарыылымны берип ураангай чонумнун келир уези дээш Улуг Шуулганнын ажылынга киржир мен» 30 харлыг турган эртине бээзи ноян Буян- Бадыргы 300 км хире узун орукту аъттыг эртип келгеш, улуг шуулганга киржип турар, ону даргалап турар, эрте- бурунгу тыва черге чаа куруне тургузар айтырыгны бир-ле дугаарында салган.

1921 чылдын улуг шуулганынын соонда Танды Тывазынга эрге- чагырганын улуг удуртукчузу Буян- Бадыргы апарган. Торээн чуртунга ынак кижи болгаш, арат- чонунга баран болур дээш, чангыс черге чурттаар бай амыдыралындан чарлып, хем- белдиринге чаа торенин херээн туда берген. Куруненин болгаш намнын удуртур ажылынга боду шургуп кирбейн турган, ону сонгулда езугаар депшидип турган болгаш ажыл- хожулу баксыраан албан черлеринге ону ажылдадып турган.Олгужеге чедир тыва арат республиканын чазаан удуртуп болур турган, ынчаарга ону ноян чораанынга сылдап алгаш,янзы- буру ажылдарга ажылдадып турган черинден бодунун-на ѳѳреникчилери  ундур хѳѳглепкен.

 Тыва куруненин  иштики болгаш даштыкы ажылдарын чорударынга Буян- Бадыргы  бугу кγжγн, эртем- билиин болгаш угаан – сарыылын берип келген политик . Тыва чоннун ортузундан эн-не мерген угааныг, эн-не ханы кѳрγштуг, эн-не уран аргалыг баштанчы, тыва чоннун бир кайгамчык тѳѳгγзγн чаяап тургузарынга тергиин сагынгыр,онзагай туруштуг, шылгарангай угаанныг удуртукчу бооп арткан.

1925 чылда ТАРНТК-нын секретары кылдыр сонгуткан. Ол интернационалистѳре херээн баштаар бооп тѳрγттγнген мерген угаанныг кижи, тыва чоннун когу узулбезин бодап чораан ѳгбе,тыва чуртунга аймак чоннар т+релзиирин алгап йѳрээген ада кижи, тыва чуртунун агаар-бойдузу кажан кезээде арыг турарын кузеп чораан баштынчы кижи.Чазактын болгаш намнын удуртур ажылдарынга ажылдап чорааш,келир уе дугайында ургулчу бодаар философ турган.Ылангыя келир уени чугле эртемниг кижилер уштап- баштаар,арат-чонну бай амыдыралга чедирер деп ол бодап чораан.

Буян- Бадыргы дугайында ѳске улустун бодалдары

 « Танды – Тывазында эртемден  ламалар болгаш болбаазырангай дужуметтер барын билир мен, ынчаарга оларнын аразандан угаанны- биле, эртемнии- биле болгаг овунгуру- биле онзаланып шылгараан политик болза гунн ноян Буян- Бадыргы дээрзин чулду- чурээм ханызындан билип тур мен»   Иннокеннитий Геориевич Сафьяновтун бодалы.

« Бистин ноян Буян- Бадыргы чугле Даа кожууннун албаты чонун болуп чагырып турар эвес, харын бугу Тыванын хамык кожуунннарын болуп турар алдар- аттыг хартаачы кижи-дир.  Нарын – берге айтырыглар туруп кээрге, кандыг-даа бергелерден уштунуп уне бээр кажар аргалыг-дыр,мээн нояным»  аът кадарчызы хаварыктын бодалы.

 « Буян- Бадыргы дээрге тываларны Оруска каттыштырган улуг угаанныг кижи болбазыкпе. Буян – Бадыргы  дээрге Тыва кγрγнени тургускан мерген угааныг политик болбазыкпе. Буян-Бадыргы  дээрге тѳре херээн баштаар бооп тѳрγттγнген тыва чоннун чаяан- дѳстγг оглу- дур» монгцш Хорлуевич Кенеш.

Тγннел

Ниитизи- биле чугаалаарга, тыва, моол,орус,тѳвγт дылдарны арыг билир, чѳѳн чγктγн философиязын тергиин билир, тускай курунези чок чораан тываларга Танды- Тыва Арат курунезин тургускан тускай улуг шуулганны даргалап турган, оон соонда ТАРН ТК-нын чингине секркетары турган Буян- Бадыргы тѳѳгуде онзагай овур- хевир болуп артар.

Кара – бажынга  чыткаш,бодалдарын тѳвγт дылга шγл+γктеп бижээн.Оон тос шулуктен буткен болук шулуктери шупту кударалдын ырлары болур. Уемнин кударалы,Динмимнин кударалы,  Сылдызымнын кударалы, Ырымнын кударалы,Айлан-кээргенимнин кударалы, Сѳѳгумнун кударалы, Сагыжымнын кударалы, Чазымнын кударалы,  Адымнын кударалы. Ук шулуктер Буян- Бадыргы езулуг шулукчу чораан деп чуулду бадыткап турар. Буян- Бадыргы чуртталгазынын ырма- сынчыг байдалындан каржыланмаан, кыжанмаан- кижилерге ынак арткан. Оон шулуктери чуртталгадан, чонундан ыраарынын ыызы болган. Буян- Бадыргынын шынчы адын тыва чонга чарлап, оон ажыл- амыдыралын,салым- чолун дидими- биле чырыдып бижээн улугѳгбе чогаалчывыс М. Б. Кенин- Лопсаннынсѳстерин киирбес арга чок: Буян- Бадыргы дээрге Тыва тѳѳгγнγн дириг бурганы- дыр.  Буян-Бадыргынын ады хγн дег чырыыр»

Ажыглаан литература:

1. Монгуш Кенин-  Лопсан « Буян- Бадыргы»- Кызыл, 2010
2. Монгуш Байыр-оол «Дээрден чγгγрген сылдыс»- Кызыл,2009.
3.  Л. С, Мижит «Тыва  чогаалдын баштайгы лириказы»// Тыва чечен чогаал: сѳѳлгγ γенин шигнчилелдери – Кызыл, 2009