Александр Даржайның чогаалдарында ава кижиниң овур-хевири
статья по теме

Аваларны алгап-йөрээлиӊер.

Аваӊарга хинчек черле халдатпаӊар

Аӊаа мөӊге йөрээл ырын ырлажыӊар!

А.Даржай.

Делегейниң шупту дылдарында аваларга тураскааткан чогаалдар санап четпес хөй-даа болза, ол чогаалдарда ие-кижилерниң овур-хевири шуут-ла улуг ылгалбас болуп турар. А тыва литературада ие кижиниң овур-хевири литератураныӊ чаа хөгжүп эгелелээнинден бээр, амгы үеге чедир кол мөңге тема болуп артып каан.

Кижиниң хандыкшылдарының аразында ие кижиниң төлүнге дег арыг, ыдык, күштүг медерел бар бе?

Бистиң шупту медерелдеривис шилчилгелиг болур: эң-не аар муңгаралдар безин үе эртерге дескилежи бээр, чүгле ие кижиниң чүрээ чаяап каан төлүн кажан-даа утпас, ажы-төлү-биле эки-даа, багай-даа болуушкунда, аас-кежиктиг-даа, дүвүренчиг-даа үеде кезээде кады чоруур. Ооң карааның чажы безин ыдык болгаш сеткилге дээштиг. Ие кижи ажы-төлү, оларның аас-кежии дээш чурттап чоруур.

Александр Даржайныӊ шүлүү-биле эӊ-не бир дугаар танышканым онза солун болган. Ол ынчан эге школага өөренип турган мен. Авамныӊ авазы кырган авамныӊ төрүттүнген хүнү чүве. Бистиӊ өг-бүлеге байырлалдар кезээде онза черни ээлеп турган. Чүге дизе мээӊ ада-иемниӊ байырлалы болган төрелинге ырлап бээри барык-ла чаӊчыл болу берген. Бистер ындыг хүннерде «авам, ачам кандыг ыры ырлаарлар ирги?» деп, хөлчок манаан турар бис. Ол хүн ада-ием ырлаарга улуг улус ыглажып олурарлар чүве. Мен ынчан улустуӊ чүге ыглап олурарын дыка-ла хөктүгзүнүп бодап олурган мен. Ырлап дооскаш, кырган авамга авам биле ачам хүреӊ тон биле алдын сыргалар белекке берип турар чүве. А мээӊ сагыжымга ол ырыныӊ каш-ла одуруглары таӊмаланып артып калган…

                  Кажан удуп, карак шийип турганыӊны

                  Сагынгаш-даа билбес мен чоп, күжүр авай…

Ол хүн авамдан дыка-ла хөй айтырыглар салган мен: «Авай, мээӊ кырган-авам караан шигбес кижи бе? Чүге караан шигбес деп ырладыӊар?», «Кырган авамныӊ тону чок турган кижи бе?», «Сыргалары эӊдере шээй, чүге сырга бердиӊер?», «Ырлаарга чүге улуг улус ыглаар чүвел?»… Ол ынчан авам каттырып кааш, «Өзе бергеш биле бээр сен. Сен база меӊээ бо ырыны ырлап бээр сен шүве? Мен дыка амыраар мен» деп харыылаан. А мен иштимде «Хей чүве, улус ыглаар, багай ыры-дыр» деп бодаан мен.

Кижи бо хүн бир бодалдыг, а эртен бодалдары барык өске аппарып болур. Шак-ла ол ышкаш, кижиниң сагыш-сеткили база чайгылчак. Чүү-даа чүве мөңге эвес, чүгле ава кижиниң төлүнге ынакшылы кызыгаар чок, шилчилге чок, өлүм чок. Ава кижи дээрге чуртталганың чаяакчызы, ажы-төлүн бүгү назынында карактап, кадагалап, улгады-даа берген төлүн чаш уруг дег эргеледип, чассыдып, ол дээш кезээде сагыш-човап, чүрээ аарып чоруур. Бистиң чуртталгавыста шынап-ла чаңгыс дириг бурганывыс ававыс дээр болзувусса ол дыңзыг сөстер эвес болур.

Александр Даржайныӊ чогаалдарында авазыныӊ овур-хевири болганчок-ла көстүп келир. Ооӊ авазынга тураскааткан шүлүктери чогаадыкчы намдарында барык-ла бирги черни ээлеп турар. Ук чогаалчыныӊ шүлүктери-биле мээӊ таныжылгам чайгаар-ла авам таварыштыр чоруп турганы кайгамчык. «Авамга», «Дагларым», «Тыва өглер» деп ыры кылдыр хуула берген шүлүктери меӊээ авам таварыштыр кээп турган. Авам ажыл кылырда ырлаар чаӊчылдыг кижи, мен база-ла ындыг үелерде авамга каттыжыпкан ырлап турар мен. Сөөлүнде кээп бо шупту ырыларныӊ сөстери чаӊгыс авторнуӊ деп билген мен.

А.Даржайныӊ «Авамга чечээм» деп боодал сонединде ава кижиниӊ белен эвес амыдыралы, ажы-төлү дээш сагыш-човаашкыннары, ооӊ ажы-төлүнге ынакшылы, авторнуӊ авазынга кызыгаар чок ынакшылы номчукчуга көстүп келир. Дараазында одуругларда авазын ада-чуртунга деӊнеп бижээни өскелерден ылгалып, онза кылдыр көстүп турар:

 Суун ижип, довураанга ойнап өскен

 Чурттун канчап багай-дыр деп хозар чүвел.

«Аваӊ-биле төрээн чуртуӊ каавыт!» дизе,

«Амым баштай үзүӊер!» деп сөглээр ийик мен.

Тыва улустуӊ тоолдарында херээжен кижини кедергей угаан-медерелдиг, өг-бүлезиниӊ берге айтырыгларын ие кижи шиитпирлээр, а эр кижи ону дыӊнап чоруур болза човулаӊга таварышпас деп көргүзүп турар. Шак-ла ол ышкаш автор база авазыныӊ чагыгларын дыӊнап чорааш, төлептиг бооп чоруурун көргүскен:

«Чүү-даа чүве эге-баштыг, үре-түӊнүг,

Чүнү кылып турарыӊны дөгерезин

Шүгдүнүп чор, туружуӊ көр, тодаргайла,

Чүгле ынчан меге-шыныӊ көстүр» дээн сен.

Оӊгул-чиӊгил оруктарны оваарып  көөр -

Отка-көскедүшпезин-не кызып чор мен.

Ие кижиниң ынакшылын, ооң кээргенчиг, шуужуп баткан чаштарын ажы-төлдери бистер шупту шын үнелеп чоруур бис бе? Дыка хөй улус ону кыс хиндиктиг кижиниң эмин эртир уян сеткили кылдыр хүлээп алыр болгаш, тоомча чок артырып калыр болгай. Ынчалза-даа ава кижиниң ынакшылы ажы-төлүнүң тоомча чогундан, чагырга чогундан, ойлук чогундан безин бузулбас. Ажы-төлүнүң багай аажы-чаңы дээш ыглап, кажыыдап, хилинчектенип чоруур-даа болза оларже кажан-даа хая көрнү бербес. Эштери-даа,  таныыр улузу-даа, төрел-дөргүлү-даа хая көрнү бээрге, ол кезээде төлүнүң чанынга чоруур.  

Амгы үеде чамдык улустуӊ ада-иезинге каржы-хажагай хамаарылгазы дендеп барган. Үе ындыг апарган бе, азы кижизидилге багай болган бе деп айтырыглар агаарда астына берген чүве-биле дөмей, харыы чок артып калган. Александр Даржай ук чидиг айтырыгны база-ла оюп эртпээн. «Авамга чечээм» деп шүлүүнде дараазында одуругларда ие кижиниӊ овур-хевири канчаар-даа аажок кыпсынчг кылдыр көстүп келир:

…Аарыг. халап чарып албаан хирезинде

Аваларын чамдык улус оскунар-дыр.

Чоокта чаа кожаларым авазын кээп,

Чоруксавайн турда-ла, хөөкүйнү

Машинага олурткаштыӊ, кырганнарныӊ

Бажыӊынче карак ажыт аъткарыпкан…

«Кижиниӊ байы ажы-төлүнде» дижир болгай, шак-ла ол ышкаш, ажы-төлдүӊ байы ада-иезиниӊ каӊ-кадык чоруурунда деп санаар-дыр мен. Ада-ие дириг, ажы-төлүн эргеледип-чассыдып чоруур болза, оларныӊ ажы-төлү кызыгаар чок аас-кежиктиг болурлар.

Александр Даржайныӊ шүлүктеринде чуруттунган ава кижиниӊ овур-хевиринде бүгү тыва чоннуӊ аваларыныӊ овур-хевири сиӊген. Ол уян сеткилдиг, ажы-төлүнге бердинген, биче сеткилдиг, угаанныг, чазык, эвилеӊ-ээлдек, бергелерге торулбас, ёзулуг төлептиг ава. Ол ажы-төлүнүӊ келир үези дээш, сагыш-човап, оларны карактап, амыдырал-чуртталганыӊ бергелеринден камгалап, чагыг-сүмезин кезээде берип чоруур.

Кижиниӊ чуртталгазы кезээ мөӊгеде уламчылавас, шупту чүве төнчүлүг болур болгай. Ажы-төлдүӊ хайыралдыг авазынга улгаткыже «оглум, кызым» деп эргеледип чоруур аас-кежии бир-ле хүн үстүп болур. Хөй акша ажылдап аарын кызып, акша-биле садып ап болур, хоозун  чүүлдерже сагыш салып тургаш, болганчок-ла чуртталгада кол чүүлдерни уттуп алыр бис. Аваларывыс бистиӊ чанывыста чорда, оларга четтиргенивисти илередип, оларны өөртүп чоруурун черле утпаалыӊар…

Ужур-чөптүг авам сен дег ие кижи

Улуг чаагай чүректиг деп сөглээр-дир мен.

Аваӊарга хинчек черле халдатпаӊар,

Аӊаа мөӊге йөрээл ырын ырлажыӊар!