Открытый урок "Буданын аалчылары"
план-конспект урока

            Тыва Республиканың өөредилге, эртем болгаш аныяктар политиказының яамызы

          Аңнарның канчап чыл  

 санынче киргениниң дугайында        

                   көргүзүү

               « Будданың  

   аалчылары»

                                                                                         Тыва дыл, чогаал башкызы

                                                            Ховалыг Э.М тургускан

                                                            Иштии-Хем

1                      Аннарнын канчап чыл санынче киргенинин дугайында коргузуу

                                                   « Будданын аалчылары»

                                              ( индий аялганын уделгези-биле)

Удуртукчу: Гималай дагларынын эдектеринге дыка хой уурмек хаан торелери тургулаан. Ындыг хаанналгаларнын бирээзи Шакийлер чурту. Шакийлер хааны

Гаутама деп оолдуг болган. Оол ханы угаашкын кылырынга сундулуг, кээргээчел кижи болуп озуп олурган болгаш оон ындыызы ачазын дувуредип турган. Ынчангаш  хаан чуртталгада бар бугу-ле эпчок чувелерни оглунун караандан чайлатсын деп дужааган. Долгандыр бугу-ле чуве каракты оортуп келир оргээге ол каас-коя чурттай берген. Оргээни долгандыр суг челээштери аттыккан, кижи кайгап

ханмас сесерликтерни тарып олурткан, арыг кылан бассейн хоолбектерде ховар балыктар чемнеп ойнаан, а чечектер аразында ак куулар эштип турган.

                                                      ( индий  аялгага уруглар танцылап турар)

Удуртукчу: Бир-ле катап Гаутама каас-коя, бай амыдыралдан оске амыдырал база бар деп билип каан. Ынчан оон хары 29 турган. Ол хилинчек-човуланнын унген дозун дилеп-тывар дээш ог-булези биле бажынын каггаш чорупкан. Алды чыл иштинде уламчылап келген дилээшкиннеринин туннелинде, ам-на кээп ол ылаптыг дээн бугу-ле талазы-биле арыгланып-хосталып алган кижи азы Будда апарган. Оон бээр-ле, каяа-даа чедип келирге оон чагыг-сумезин дыннаар дээш, чер болганга моон чон чыглып келир апарган.

    Будда 80 харлыында назылап кырый бергеш, арыглаашкыннын ыяжынга

(Бодхинин ыяжынга) хамык аннарны чыып, байырлажып алыр дээн.

                               ( чечектер, гирляндылар-биле каастап каан ыяш болгаш 13 сыртык)

Удуртукчу: Аннарнын чамдыктары ынаар баргаш канчаар, Будда домей-ле черни каггаш чоруур дээнде, а бир чамдыктары ынаар баар, чуге дизе ол биске дыка хой эки чуулдерни кылган болгай деп шиитпирлеп турганнар.

                                                 Ужуражылганын хуну келген.

Будда: Аалчыларым келир болза, улуг оорушку-биле уткуп хулээп алыр мен.

Удуртукчу: Бир дугаарында Куске чедип келген.Ол кезээде кайда эки чуулдер болуп турарыл, анаа бир-ле дугаарында чедер, а кайда багайыл ону дораан каггаш чоруур чанчылдыг турган.

Куске ( аялга уделгези-биле кирип келир)

Куске-дир мен, мен кезээде кайда эки чуулдер болуп турарыл эндевес мен, ынчангаш дораан келдим. Мен ышкаш болунар, бир эвес мен ышкаш болур болзунарза, силерни чугле чедиишкиннер манап турар.

Будда: Бир дугаарында эрес-дидимин-биле чедип келгенин дээш четтирдим, Куске.

Куске: Силерге алдар, дээрги. Мен кевин-херекчок черже чедип келбээн-не болгай мен.

Будда: Бээр кээп мээн чанымга олур, оске аалчыларны база манаар бис.

Куске: Ам кым келир эвес, манап корээлинер че.

Удуртукчу: Ийи дугаарында инек чедип келген. Ол баар-барбазын аайын тыппайн турган, ынчалза-даа шиитпирлиг дидим болганы-биле чедип келген.

Инек ( аялга уделгези-биле): Моо-моо. Силер чалап турган боорунарга чедип келдим. Мен идегелди, дузааргак, шиитпирлиг болгаш кезээде кайда кый дээн болдур ыяап чедер мындыг мен.

Будда: Чедип келгенинге ооруп тур мен, хундуткелдиг олутче саадап олурунар.                           2

Удуртукчу: Хенертен бир-ле чуулдун ырланганы дынналган, ол пар болган.

Пар: Ррр-рр. Силерни коргеш ооруп тур мен. Бис, парлар, шиитпирлиг бис, Ынчангаш Силернин чалаанынарны шиитпирлии-биле хулээп алдывыс.

Будда: Сээн чедип келгенинге ооруп тур бис, аннар ханы, таптыг эптиг бээрлеп олур

Пар: Ррр-рр. Аалчыларны уткуп хулээп алыылынар.

Удуртукчу: Пар олуруп безин чектикпээнде…

Тоолай (танцылавышаан): Шуптунарны мендилеп тур мен.

Будда: Эптиг, сеткилинге кирер олуттан ээлеп олур

Куске: Чугле мээн чанымга эвес

Удуртукчу: Хенертен шимээн эвес шимээн, дааш эвес дааш унген, сактырга 100-100 дээрбелер ажылдап турган-даа ышкаш. Хамык ан-мен корткаш, черге чыдыпканнар. Ол болза Улу болган.

Улу:  Уш бажым-биле болгаш кончуг куштуг кудуруум-биле силерге чедир могейдим, Будда. Силернин-биле соолгу катап байырлажып алыры-биле келдим, чеже-даа ажылым чай чок-даа болза. Мен шупту чуулдерни шыдаар…

Будда: Дыка оорунчуг-дур! Моорланар!

Богун мында тайбын ужуражыышкын болуп турар, ынчангаш олур, дыштан. Ажыл-херээнден бичии дыштан.

Улу: Улу болуру менээ анчыг болу берди. Ажылдарым бичии тур када соксаткаш, хоойлу ёзугаар дыштаныксап тур мен.

Удуртукчу: Хенертен кандыг-ла бир карак чылчырыктап турар алдын, монгун, эртине-шуру, торгу-биле буткен чалар от дег чайынналчак, чараш чылан чылбыртып келген.

Чылан ( танцылавышаан): Бис, чыланнар, эптиг, чылыг-чымчак чуулдерге ынак бис.

Удуртукчу: Аът киштээни дынналыр

Аът: Иго-го-го. Шуптунарга эки менди! Силерже далаштым, Будда, мээн бурганым.

Будда: Амдыызында ам-даа бурган эвес мен, ынчалза-даа сен баш бурунгаар билип тур сен, бо дугайын шупту аннар сактып, бодап чорзун.

Удуртукчу: Ногаан карактыг хой коступ келир

Будда: Экии, силерге шупту ооруп туру.

Хой ( танцылап турар): Мени хомудатпанар оон башка узеринге ынак амытан боор мен

Инек: Дыка хорадавайн дыштанынар. Бистин болуувустен изиг байырны хулээп ал.

Удуртукчу: Хенертен хогжум ойнай берген соонда, мечи чедип келир

3

Мечи ( танцылап турар) О-ля-ля, бугу болукке изиг байыр! Ынчалза-даа мээн олудум изитпейн кор, чылан.

Удуртукчу: Хамык ан-мен чугаалажып олурда дагаа хенертен алгыра бээр

Дагаа: Ку-ка-ре-ку, ку-ка-ре-куу! Найыралга толептиг мен!

Будда: Силернин чеди келгенинерге ооруп тур бис.

Удуртукчу: Ыт ээргени дынналыр

Ыт (ол вальстап келир): Аг-аг-аг! Озалдавайн чедип келген-дир мен, экии, шупту!

Будда: Шупту сени манап турдувус, дурген бээрлеп олуруп сада. « Ыттан шынчы эш чок» деп чугаа бар болгай.

Ыт: Аг-аг-аг, ол шын, силер мерген угаанныг болгай силер, Будда. Мен дээрге-ле ынакшыл, бузурел, идегелди шынзыдып турары ол..

Удуртукчу: Шак кол уеде аянда шимээн дынналган. Ол чул дээрге хаваннын чоокшулап кел чыдары ол.

Дагаа: Экии, хаван!

Хаван: Буттарын ынай аппар, мен Буддага келдим.

Будда: Бол, Хаван. Сен угаанныг-ла болгай сен. Аннар сенээ ынак болур.

Хаван: Бистер, хаваннар орукту баштап бээр бис, талантылыг бис. Бис чурумга, аянныг, делгем чуулдерге ынак бис, а артканнары биске херекчок.

Аът: Аалчыларнын аразындан ындыг аалчы биске херек, ынчангаш нарыыдавайн, моорлавышаан олудунарже саадаптынар.

Удуртукчу: Аалчылар шупту олурупкаш, ам келир аалчыны манааш олурупкан. 1 шак эрткен, дараазында…, оон база… Оон ынай аалчылар келбейн барган.

Будда: Мээн силернин-биле байырлажып алыр уе-шагым чедип келди. Мен бурганче, дээрлерже уне бергеш силерни коруп, карактап, дузалажып турар мен. Силер мээн соолгу чагыымны кууседири-биле байырлажып чедип келген-дир силер. Силер шупту 12-дир силер, ынчангаш 12 аалчым силерге тураскаал кылдыр чылдар аттарын силернин аттарынар-биле адап каар мен. Ындыг болур ужурлуг-даа.

   ( тургаш, чоруптар)

Удуртукчу: Будда чугаазын тондурупкеш, дыка чараш делегейже чоруптар.

Туннели: Будданын ооредии-биле чурттаар бис, 12 чылды Будда-биле байырлажып келген аннарнын аттары-биле адап каан. Ан бурузу 5 оннуг болур: ак-кок, кызыл, кара болгаш алдын. 1 долгандырыг дээрге-ле 60 чыл, оон катап-ла катаптаар.

Инек : Бо чылды мен уштап-баштап турдум. Эрге-чагырга кээп база чоруп турар. Мээн соом-биле Пар чоруп олурары ол.

4

Пар :  Бистер, Будданын ооредии-биле чурттаар бис. Бо унуп келген 2010 чыл – хой-хой чедиишкиннернин чылы. Удуртуп-баштаар черледе ажылдап турар  кижилерге ажыл-чорудулга кылырынга база сайзыраарынга эки чыл. Кандыг-даа ажыл-херек будуреринге чогумчалыг, чугле демир-дестен оваарымчалыг чоруур болза эки. Машина-балгат садып алырда эки боданыр:  «садып ап болур бе, болбас бе» деп чувени. Ак сеткилдиг, шынчы болур болза кижинин бодунга дыка эки болур, а шын эвес, багай, кара сагыштыг чуулдер кылыр болза багай, ылангыя бодунга багай чуулдерни ажылдап алыр болур. Шупту чуулдер эки-ле болзунам, оршээ бурган!

Удуртукчу: Моон-биле бистин байырлалывыс тонгени бо.

Мечи: Омак-хоглуг хоглээринче шуптунарны чалап тур бис. Байырлыг!

Шупту: Чаа чыл-биле! Шагаа-биле! Бо чыл шуптувуска тайбын, чаагай болзун!

                                 ( тончузунде шупту танцылаар)