«Малла Иса» поэма.
материал (6 класс)

План.

1. Выпустить стенгазету.
2. Приготовить плакаты. Высказывания других авторов.
3. Портрет.
4. Выставка книг, докладов.
5. Слайды фотографий.
6. Подготовить кабинет, костюмы, скатерти. (тема урока…..)
7. Песни на слова Тагьира  Хрюгского.
8. Кроссворд,    словарь

«Малла Иса» поэма.

Автор –

Зилфи – Исаев А.

Муса – Исаев А.

Малла Иса – Эфендиев Х.

Султанбике – Гасретова Д.

Т1ежиб – Алиев Э.

Тема: Х. Т1агьиран «Малла Иса» поэма.

Т/ Мурад: Шаирдин уьмуьр ва яратмишунар ахтармишун; поэмадин кьилин мана – метлеб ачухарун, сегьнеламишун.

Г ьемдуллагь БАБАЕВ

Халкьдин шаирдиз

(Хуьруьг ТАГЬИРАЗ бахшзава)

Чи тарихдин хазинадин девлет яз,

Ви гьар са ц1ар, намус, виждан, лезет яз,

Халкьдин шаир, вун чаз нур хьиз герек яз,

Вакай тариф физва даим хуьрера.

Таъсир идай кхьиз ширин гъезелар,

Юелдай ксар, гьейран жедай гуьзелар,

Так1ан тир ваз муьфтехурар, темпелар,

Абур негьдай аваз жедай кимера.

Инсаф тийиз къанлу душман алчахриз,

Русвагь ийиз, лянет кхьиз къачагъриз,

Гъалиб хьана, душман тергай къуччагъриз

Сагъиб тир вун ви уьмуьрдин рекьера.

Къагьриманрин тариф ийиз ашкъидалд,

Кьару тир вун гъвеч1и - ч1ехи виридал,

Жавагьирар эзбер ийиз манидалд,

Ашукьарни уяхариз мелара.

Хуьруьг Тагьир - халкьдин шаир, мегьрибан,

Гзаф к1андай ваз ви Ватан - Дагъустан,

Машгьур хьана чи уьлкведа ви т1вар-ван,

Ви дережа хкаж хьана гъетерал.

Ч1алан устад, теснифчи яз, лезги яз,

Дамахни наз, гуьгьуьлни саз эгьли яз,

 Туьхуьн тийидай ракъинин гуьзгуь яз,

Амукьда вун даим пак чи рик1ера.

Т/тад: портрет, тарифдин ч1алал кхьенвай плакатар, Х.Т1агьиран ктабар инерактивная доска, кроссворд.

Тарс кьиле фин.

Т/ тешкилун:

Муаллимдин гаф:

Лезги халкь. Ам къадим заманайрилай  инихъ багъларини уьзуьмлухри кьунвай мублагь дерейра ва цуькверин атир авай ясти дагълара яшамиш жезва. Лезгистандин пак тир накьвар Каспий гьуьлуьн лепейри чуьхуьзва, адан гуьрчег ва девлетлу тамара билбилрин ван ава.Т1ебиатди и чилиз хкетарани  тежедай хьтин хазинаяр бахшнава. И чилел адан рухваярни рушар ашукь хьун т1ебий кар я.

        И къизилдин накьвари чпел гзаф вахтунди къецепатан чапхунчиярни ч1угуна. Стха халкьарин куьмек галаз и чили вич вири жуьредин душманрикай хвена ва тарихдиз Шарвилиярни къванцин гадаяр багъишна.

 Лезги халкьдин тарихдин  кьисметри зурба  фольклор арадал гъана. Халкьдин яратмишунри лезги шаирриз илгьамдин экв гана. Абуру халкьдин дердиярни хиялар гележегдин несилрив агакьарна. А девирда Е. Эминан, Кь. Саидан, И. Режебан, Ст1. Сулейманан поэзия яшайишдин зидвилер къалурзавай зурба яракьдиз элкъвена.

        Ва гьа и чилел 1893 – йисуз Самур округдин Хуьруьгрин хуьре Алимов Т1ахьир дидедизхьана. Къенин чи мярекатдин тахсиркардин хьиз, Советрин власть жедалди лезги шаиррин кьисметар сад тир. Ша чун къе генанихъсандиз таниш жен адан уьмуьрдихъ ва яратмишунрихъ галаз.

        К1в/ к1в. ахтармишун:

1. Хуьруьг Т1агьиран уьмуьрдикай ва яратмишунрикай аялри суьгьбетар авун.

2.  Шиирар к1елун.

Бес Алимов Т1агьир?  Адан аял вахтар гьи жигъирри ч1угунайва гьи кьуьруькра квахьнай?

        Аялрин жавабар:

1.   ученик.  Алимов Тагьир 1893-йисуз виликан Самур округдин, гилан Ахцегь райондин, Хуьруьгрин хуьре кесиб хизанда хана. Ам халкьдин арада ва литературада Хуьруьг Тагьир яз машгьур хьана.

Хуьруьг Тагьира Октябрдин инкъилабдилай вилик залан уьмуьр, каш-мекь ва Советрин девирда бахтлу йикъар-йисар дадмишна, абурукай ялавлу эсерар кхьена.

Са кап фу къазанмишун патал гьвеч1и Тагьира Нухада ва Бакуда девлетлуйриз нуькервал авуна. И йисара ада ви-чин дерди-гьалдикай сифте ч1аларни теснифиз башламишна. Советрин девирда шаирдин эсеррин тема дегиш хьана - ада халкьдин шад ва бахтлу уьмуьрдикай, социалист зегьметдикай шиирар ва поэмаяр яратмишна.

Хуьруьг Тагьираз хайи халкь, ватан, т1ебиат гзаф к1андай, шаир абуруз рекьидалди вафалу тир. Адалай вичин ватандикай ихьтин гафар лугьуз алакьна: «Ви гуьрчегвал садахъни жеч, чан зи хайи диде Ватан!». Шаирди хайи халкьдикай, ватандикай, халкьарин дуствиликай, т1ебиатдикай ц1удралди шиирар, шиирралди кхьенвай хкетар («Балашан зиянкар кац», «Жана-вурдикайни чакъалдикай хкет» ва мсб.),

поэмаяр («Хъуьлуьдрин ГЭС», «Малла Иса», «Гьавадин пагьливан» ва «Ч1улав къизил»), «Ашукь Сайд» драма ва маса эсерар теснифна, абур кьилди ктабар ва к1ват1алар яз чапдай акъудна.

2.  ученик. X. Тагьиран эсерар к1елзавайди гъавурда акьадай халкьд, девлетлу ч1алал кхьенва. Абуруз къетенг рифмаяр, жуъреба-жуьре рангар ядай гафар, гекъигувар хас я. Шаирдин гзаф шии-рар манийриз элкъвенва, абур артисгри ва ашукъри лугьузва.

Хуьруьг Тагьир халкъдин рик\ алай шаир я. Ам «Дагъустандин халкьдин шаир» т1варц1из лайихлу хьана.

Шаир 1958 –йисан 23-февралдиз кечмиш хьана. Ам Ахцегьа кучукпава. Шаирдиз Ахцегьа ва Хуъруъга еке гуьмбетар эцигнава, хайи хуьре музей ачухнава.

3.  ученик.  Амма Т1агьиран шадвилер яргъал фенач. Хзандин гьал мадни к1еве гьатна. Сад лагьай класс чешнелувилелди  куьтягьайла, Т1агьир мектеб гадаруниз мажбур хьана.

        Ингье, Т1агьир Нухада базарчи Гьуьсенбеган к1валин вири к1валахар ийизват1ани, иесиди Т1агьираз вил ахъайдай аман гузвачир. Рик1яй ц1ай акъатай гадади гьа и ч1авуз вичин дидедихъ элкъвена шиирдалди ик1 лагьанай: «Диде» шиир к1елда.

                        ДИДЕДИЗ

 Ширин зат1ар гзаф ава. дуьньяда,

Сад лагьайди вун я, диде, чан диде.  

Къенин юкъузни ама зи япара

Ви лай-лайдин назик, ширин ван, диде.

Гьар жуьредин четинвилиз давамна,

Вун я, диде, зун арадиз гьайиди,

Дидевилин шарт1ар вири тамамна,

Жуьрба-жуьре зиянривай хвейидй.

Йифизни вун ахварар ат1уз ширин

Шумудни садра кьеп1инал къарагъдай,

Вуч ят1а баладин дарман дердинин

Лугьуз, фена духтурривай суракьдай.

К1евиз кьуна къужахда, гуз темени

Лугьудай на: «Им зи ширин бала,я,

4.  ученик.  Йикъар варцар къвез алатна. Гьусейнбега Т1агьир Бакуда  авай вичин езне Абдулагьбегдин патав рекье туна. Адан пеше Абдулагьбегдин к1вач кьец1и набуд аял к1ула аваз къекъуьн ва мектебдин дарамат михьун хьана. Ц1ийи иесидин жаллат1вал акурла, Т1агьиран рик1елай икьван гагьда ч1угур азабар алатна:

Мергьяматсуз, мискьи, к1еви,

Фикир гьикьван ч1уру я ви,

Зилиди хьиз хъвана иви

Кьиникь яни видни, я кас?!

Пуд йисуз ада гьа ик1,,ивидин фурай фу т1уьна, Т1агьир мад хуьруьз хтана. А йисара яратмишнавай шиирриз килигайт1а, чаз Алимоврин хзандал алай хажалат аквазва: «Дидедин гьал пис туш», «Файда», «Як гудайдаз».

Буба кьейидалай кьулухъ адан яшайиш гьик1 кьиле физва.

5. ученик. Кесибдал нубат атайла, гатуз регъверни ацукьда лугьудайвал, и арадаьал хиве гьатай жегьилдин ийир-тийир квахьна. К1валахизалакьдай, зегьметдикай кат тийидай Т1агьира саки вад йисуз чпин хуьре батраквал авуна. Амма руфуна фу ва тандал партал хьанач.Т1агьир гьа виликдай хьиз факъир яз амукьна.

1916- йисалай эгеч1на Т1агьира вичиз са къазикъумухдивай къелечивал чирна, ада вичин гъвеч1и стхани галаз  Дагъустандани Азербайжанда и пешедалди хзан хвена. Гьа и ч1авуз 25 яшда авай жегьил эвленмиш хьана.

6. ученик. 1920-й Дагъустандал Советрин яру пайдахди лепе гана. Агъзур йисарин руквади кьунвай ч1улав мурк1ар юзаз башламишна.Ханаринни беглерин, кулакринни фекьийрин, бандитринни хаинрин тум хкудун, куьгьне заманадин чиркер михьун  патал хейлин йисар герек атана. Кана кармаш хьанвай миллионралди зегьметчияр хьиз, Х.Т1агьир паталдини Советрин власть кьилиз акъатай пак хиял, ч1ехи эрзиман, бахтавар уьмуьрдик кутунвай дерин умуд тир.

Акъвазна душмандин хура,

Хьана чаз машгьур гьукумат.

Вун хвашкади, Къизил Шура

Чан дуьньядин нур гьукумат!-

тербикна шаирди.

И къизгъин йисара Т1агьира ц1ийи рекьел акъвазнавай къайи къванерин аксина гзаф шиирар яратмишна.

7. ученик. Вахтар алатна. Т1агьиран яшайиш дегиш хьана. 1927-й къелечивал гадарна, шаирди вичин вири къуватар ц1ийи уьмуьрдин буйругъар кьилиз акъудуниз гана. 1928-й «Ц1ийи дуьнья» газет акъатиз башламишна. Икьван гагьда шаирвал вичин пеше яз гьисаб тийиз хьайи Х.Т1агьиран поэзиядин жигьетдай вичин фикирар дегишна. Печатди шаирдик лувар кутуна. И йисара ада  ц1удралди метлеб авай  эсерар кхьена. Чпин хуьряй тир ашукь Садулагьахъ райондин художественный самодеятельностда иштиракна. Адан шиирар манийралди лугьунин кар гъиле кьуна. Ам халкьдин арада къвердавай машгьур жез хьана.

8. ученик. Хуьруьг Т1агьиран яратмишунра жегьилриз, аялриз, комсомолриз, пионерриз бахшнавай шииррини поэмайри еке чка кьазва: Куьгьне  девирдикай, алай вахтуникай, насигьатдикай, муьгьуьббатдикай, дяведа жуьретлувиликай, зегьметда игитвиликай. Адан эсерар алукьзавай несилдиз талукь жезва. Абура чи  шаирди чи диде-бубайрин, муаллимринни тербиячийрин къамат къалурзава. Гьа са вахтунда ам жегьилрин михьи хиялрикай, уьмуьрдикай рахазва. Диде. Адан вилик мет1ерал акъваз тавур шаир бажагьат жагъида.

9. ученик. Дидеди балаяр ч1ехи ийизва. Бес муаллимди, тербиячиди? Абуру гележегдин духтурризни инженерриз, алимризни шаирриз тербия, чирвал, акьул, насигьат гузва. Муаллимар чаз чи диде-бубаяр хьиз играми я.

Учитель

10.  ученик. Хуьруьг Т1агьир гьахъ тир. Синифдин душманар ксанвачир. 1941-й фашизмди балаяр дидейривай, стхаяр вахаривай, гъуьлер папаривай къакъудна. Ада дуьньяда кашни мекь, дертни гъам туна. 1943-й. Хуьруьг Т1агьир са кьадар шегьерриз ва хуьрериз фена. И чилерал алай мусибат акур : иви к1вахьзавай Нальчик, агъзурралди къанавриз гадарнавай кьуьзуь итимрин, дишегьлийрин аялрин мийитар. Шаирди бомбаяр хьиз хъиткьинзавай шиирар кхьена: «Гьайиф Нальчик»,  «Гурхана», «Эхирдиз тамаш».  Идалай гъейри вик1егь рухваяр тир: Валентин Эмирова, Гьасрет Алиева, Араз Алиева, Эсед Салихова Игитвилин баркаллу т1варар къазанмишна. Ва гьабурукай шиирар ва поэмаяр теснифна. Гьа  и йисуз Хуьруьг Т1агьираз Дагъустандин халкьдин ва «Зегьметдин яру Пайдах» орден гана.

Эльдар – шиир.

11.  ученик.  Ингье Советрин халкь гъалиб хьана. Вахтуни ц1ийи манияр истемишна. Кьилин герой зегьмет хьана. Хуьруьг Т1агьира малдарризни магьсулриз, багъманчийриз, уьзуьмчийриз, нефтяникриз бахшнавай са жерге шиирар ва поэмаяр чапдай акъудна. Шаирди лезги чилин гуьрчегвиликай, Ватандин берекатлувиликай, т1ебиатдикай са жерге шиирар ва манияр яратмишна. «Чибур я», «Дагълара», «Иервал вуча», «Гуьзелвал вуча», «Самур вац1» ва мсб.

12.  ученик. Шаирдин яратмишунра ашкъидикай кхьенвай эсерри лап т1имил чка кьазва. Вичин эсеррин кьилин къуват жегьилрин камаллувал ва къанажагълувал къалурунихъ элкъуьрна.                                                                               «Севдуьгуьм», «Пуд руш», «Ширин-ширин», «Гадани руш», «Гуьзел».  Гададинни рушан тарифлу къамат яратмишзава, жегьилар ашукь хьунин тегьер къалурзава ва я абур эвленмиш хьунин вакъиадал шадвалзава.                                                                                                                        «Алагуьзли» шиир.

Ц1/ тема:      Хуьруьг Т1агьир «Малла Иса» поэма.

План

1. Поэма к1елун.
2. Поэмадай са ч1ук аялри сегьнеламишун.
3. Поэмадин мана-метлебдиз талукь суалар ва тапшуругъар:

1. Автарди фекьидин къанихвал, инсафсузвал къалурзавай чкаяр эсердай жагъура ва к1ел хъия.
2. Кесиб халкьди Малла Исадиз гьихьтин къимет гана?
3. Эсердин кьилин фикир ачухара.
4. Активни ишлемишдай гафар:            адет, веси, гур, зерре, зиллет, кафан, керчек, килфет, лянет, ният.
5. «Малла  поэмадай» гукъигунар жагъура.
6. Диндиз ва фекьийриз талукь мисалар рик1ел хкваш.

4. Доскадал словарь кхьин

Кечмиш -------- Суваб ----- вафа ----

дуьшкин -----  перест ---- черика ----

мискин ----- шикест ----  терика ----

тагьсиб ---- тайифа----

5. Хуьруьг Т1агьиран «Диде» мани аялди ягъун.                                                                                         Литературадин тетрадра кхьин – поэма.
6. Интерактивный доскадал Хуьруьг Т1агьиран проектор    хизандиз, ярар – дустариз талукь шикилар къалурун. Советский хуьре кечмиш хьанвайди рик1ел хкун.
7. Кроссворд ац1урун

1. Къилих гаф синоним.
2. Инсан инанмиш тежедай агьвалатар къалурдай махарин жуьре.
3. Хуьруьг Т1агьиран дидедин т1вар.
4. Хуьруьг Т1агьиран уьмуьрдин блдаш.
5. Ийизвай гьерекат, кар къалурзавай ч1алан пай.
6. Акси мана авай гафар.
7. Хуьруьг Т1агьира сифте кхьей шиир.
8. Хуьруьг Т1агьиран гьарам  гафунин антоним.
9. Хуьруьг Т1агьиран рушан т1вар.
10. Аялар патал акъатзавай лезги журнал.