Класстан тыш чара "Мәдинә Маликова иҗат кичәсе"
план-конспект занятия (9 класс)

Тема: Мәдинә Маликова белән очрашу.

Максат: укучыларны Мәдинә Маликова иҗаты белән таныштыру;

Алып баручы.

Тукай! Бөек Тукаебыз бу дөньядан  киткәненә инде күп вакыт узган кебек. Быел Тукайның вафат булуына 100 ел тулды.Әле 80 яшьлегендә генә  аны замандашлары, чордашлары искә алганнар иде.Әмма бүген инде аларның да күбесе юк. Күбесенең исемнәре дә җуелды, онытылды...Ләкин Тукай һич кенә дә онытылмый!!!

2.аб. Еллар безне Тукайдан ерагайткан саен,  иҗатына карата кызыксынуыбыз аның саен арта, ачылмаган  битләре ачыла бара.

 Чәчкә атар вакытында,  27 яшьлек  бөек шагыйрь бакыйлыкка күчә. 1886нчы елның  апрелендә туа, 1913нче елның апрель аенда вафат була. Яз безгә Тукайны бүләк итә, яз аны бездән алып та китә.

1 а.б. 7 еллык иҗат гомерен шагыйрь  күреп бетерә алмаган  ярты  төш дип атый. Әмма шагыйрь кыска гына иҗат гомере эчендә бик күп җырлар, 10 меңнән артык шигъри юллар, 50 биткә якын проза әсәрләре тудыруы белән горурлана. Бу якты дөньядан тыныч күңеле белән китә...

2.а.б. Киң диапазон,  тирән иҗат тамырлары...

          Дөнья әдәбиятында Тукай тормышыннан да фаҗигалерәге бар микән?

1а.б. Тукай бүген дә безнең күңелләрдә. Тукай белән горурланабыз. Тукай теле белән яшибез, иҗат итәбез!

2.а.б. Ә тормыш дәвам итә.Тормыш кыйммәтләре дә, таләпләре дә һәрчак үзгәрә. Шунысы куандыра: яшьләребез елдан-ел талантлы,иҗади яктан сәләтле  булып үсәләр.

Сезнең алдыгызда  "Йолдызлык" фестивале дипломанты,

6 сыйныф укучысы -  Рәдиф Хәлиуллин .

Алып баручы. Исәнмесез, хөрмәтле укучылар, укытучылар. Бүген без сезнең белән  Г.Тукайның  вафат булуына 100 ел тулуга багышланган фәнни-гамәли  укуларга җыелдык. Бу очрашуга әзерләнгәндә, бик күп роман-повесть, хикәяләр авторы Мәдинә Маликованың әсәрләрен  укырга тәкъдим ителгән иде. Күбегез  фәнни эшләрегезне дә язып, бүген  матур гына чыгыш ясадыгыз.

Бүген бездә кунакта: бик күп роман-повесть, хикәяләр авторы, “Бөтентатар Кызыл Ай җәмгыяте” президенты Мәдинә Маликова

Кичә барышында туган сорауларыгызны тыныч кына язма рәвештә сәхнәгә җибәрегез.

Сүзне укучыларга бирәбез.

Хәзер, әйдәгез Мәдинә Маликованың тормыш юлы һәм иҗаты белән якыннанрак танышыйк, үзе белән очрашыйк.

1нче укучы. Мәдинә Маликованың тормышы һәм иҗат юлы сокландыргыч. Ул гомере буе җәмгыяви эшчәнлектә, иҗади эзләнүләрдә, төрле иҗтимагый хәрәкәтләрдә актив катнаша. Ул гомуми бер сәяси тормышта үзенең иҗади юлын башлап җибәрә. Аннан үзгәртеп кору чорының иҗтимагый-сәяси һәм милли проблемалар белән кызыксына, ә соңгы елларда аның күп кенә романнары барлыкка килә. 1990 нчы елларда ул, Кызыл Ай җәмгыятен оештырып, дистәдән артык ел буена аның президенты булып эшләп килә.

2нче укучы. Мәдинә Габделхак кызы Маликова 1935 нче елның 5 августында Татарстанның Сарман районы Мортыштамак авылында колхозчы гаиләсендә туган. Үз авылларында җидееллык мәктәпне тәмамлаганнан соң, 1950-1959 нче елларда – Минзәлә педагогия училищесында, аннары Казан педагогия институтында укый. Институтның тарих-филология факультетын кызыл диплом белән тәмамлап, 1959-1964 нче елларда “Чаян” журналында корректор, 1964 нче елдан “Азат хатын” журналында әдәби хезмәткәр, ә 1978 нче елдан 1987 нче елга кадәр журналның җаваплы сәркатибы булып эшли. 1989 нчы елда ул Татарстан Язучылар берлегенең рәис урынбасары итеп сайлана. 1993 нче елдан – Бөтентатар Кызыл Ай җәмгыятенең президенты.

3нче укучы. Узган гасырның 70-80 нче елларында 400 меңнән артык тираж белән басылган “Азат хатын” журналында Мәдинә Маликованың очерклары, сәнгатькә, әхлак темаларына багышланган язмалары киң яңгыраш таба, журналда басылган беренче хикәяләре, повестьлары укучылар тарафыннан яратып кабул ителә. 1967 нче елда чыккан “Юлдашлар” исемле беренче хикәяләр җыентыгында ук ул укучы алдына тирән әхлакый мәсьәләләрне җитди итеп куярга омтылуы белән игътибарны җәлеп итә. Һәм бу омтылыш аның озын гомерле иҗади эшчәнлегендә төп сыйфат булып кала. Авторның “Кар сулары”, “Сары тюльпаннар”, “Көндәшләр”, “Ай сүрелгән чак иде”, “Узма, гомер!” һәм башка хикәяләре моның ачык мисалы булып тора.

4нче укучы. Язучының “Казан каласы – таш кала” (1967), “Кояш күпере” (1973), “Янар таулар яктысында” (1977) повестьлары, “Шәфкать” (1985), “Басып сайрар талы бар” (1987), “Фидая” (1990) романнары шәһәр һәм авыл зыялылары – инженерлар, архитекторлар, рәссамнар, табиблар, артистлар тормышына багышлап язылганнар.Шулай итеп  аның 20 гә якын китабына туплана.

5нче укучы. Мәдинә Маликова 1993 елдан Бөтентатар “Кызыл Хач” җәмгыяте президенты да.

Халык язучысы Аяз Гыйләҗев үзенең бер чыгышында Мәдинә Маликованы “зыялы язучы” дип атаган. Чыннан да, зыялылык язучы иҗатының бөтен рухында чагыла. Ул, заман тормышының төрле өлкәләренә мөрәҗәгать итеп, геройларның рухи дөньясын бөтен тирәнлеге белән яктыртырга, кешеләр арасындагы катлаулы мөнәсәбәтләрнең нечкәлекләрен ачарга омтыла, яшәешнең мәгънәсен яхшылыкка, матурлыкка хезмәт итүдә күрә.

 Алып баручы:   Мәдинә апа беренче әсәрен 6 нчы сыйныфта укыганда язып, укытучысына күрсәтә. Бу әсәр сугыш вакытында бер пионерның отряд флагын фашистлардан яшереп алып калуы турында була.Ләкин укытучысы әсәрне бәясез калдыра.Мәдинә апаның беренче каләм тибрәтүе шушы булгандыр дип уйлыйм. Мәктәптә ул алдынгы укучы булу сәбәпле, төрле бәйгеләрдә, олимпиадаларда актив катнаша.Сәхнәдән үзе чыгарган шигырьләрне дә укый торган була. 5-6 нчы сыйныфларда ул үзе язган шигырьләр белән бер дәфтәр тутыра.Мәдинә апага бу сәләт аның әнисеннән күчкәндер, чөнки Һәдия әби такмак чыгарырга бик оста була.

Алып баручы: Бездә дә бар ул әдәбият белән чын-чынлап кызыкынучылар.Мәктәбебездән чыккан  Татарстанның атказанган актрисасы- Наилә Ибраһимова, талантлы шагыйрәбез- Илсөяр Иксанова, яшь шагыйребез- Булат  Ибраһимов исемнәрен атасак та, күп нәрсә аңлашылыр.

Алып баручы: 25ел дәвамында тирән эшчәнлеген җәелдергән "Әллүк" ү күпләрнең иҗат юлын аты, киләчәген билгеләде.Бүген дә Сезне Саралан кызы- Мөбаракшина Гөлфинә белән таныштырабыз. Сезгә ул үзенең бер шигырен тәкъдир итә.

5нче укучы. М. Маликова — иҗат эшчәнлегенең буеннан-буена каләмен детектив әсәрләр жанрында да чарлаган әдибә. Аның «Хөкем» (1969), «Августның беренче кичендә» (1970), «Адашканга юл кайда» (1971), «Югалган якутлар» (2003), «Чәчкә балы» (2004) исемле маҗаралы повестьлары, «Өермә» (2002) исемле детектив романы, «Кыргый дивизия» (2001) кебек хикәяләре, жанр хасиятләре таләп иткәнчә, мавыктыргыч, киеренке агышлы вакыйга-сюжетка корылганнар. Гомумән, М. Маликова сюжетны оста, мавыктыргыч итеп кора белә, вакыйгаларны йөрәк аша үткәреп, укучының күңел кылларын тибрәндерерлек итеп тасвирлый.

М. Маликова драматургия өлкәсендә дә уңышлы гына эшли. Аның «Оҗмах балалары» исемле драмасы Г.Камал исемендәге академия театры сәхнәсендә куелды (1990), «Йөрәк ничек түзсен», «Моңнар төште башыма», «Синең өчен үзем үләрмен» исемле драма әсәрләре узган гасырның туксанынчы елларында Минзәлә һәм Әлмәт театры сәхнәләрендә уңыш белән Минзәлә һәм Әлмәт театры сәхнәләрендә зур уңыш белән барды. “Сөембикә” трагедиясе 2004 нче елда уздырылган “Яңа татар пьесасы конкурсы”нда бүләккә лаек булды. “Оҗмах балалары” (1989) исемле драмасы Г. Камал исемендәге Академия театры сәхнәсендә куелды.

6нчы укучы. Мәдинә Маликова – Татарстанның (1976) һәм Россиянең атказанган мәдәният хезмәткәре (1985), журналистларның Хөсәен Ямашев исемендәге республика премиясе лауреаты (1980).

Алып баручы. “Оҗмах балалары” трагикомедиясе күпләрнең күңелен яулап ала. Әсәрдә күтәрелгән проблемалар бөтенебезне дә борчый. Бүген без киләчәгебезне төзибез, тик без дөрес юлдан барабызмы? Балаларыбызга тиешле игътибар бирәбезме? Аларны укытучылар кулларына, мәктәпкә, җәмгыятькә тапшырып бетермәдекме? Безнең балаларыбыз бәхетлеме? Алар ялгыз түгелме?

Алып баручы. Бүген дә нәкъ шушы сорауларга без бүген җавап эзлибез түгелме?

Алып баручы. Әйе, пьесада космос та бар, хыял да бар. Ләкин төп проблемалар  җирдәге, бүгенге көндә ата-ана һәм бала мөнәсәбәте, гаилә һәм тәрбия нигезләре турындагы, социаль эчтәлек алган мәсьәләләр.

Алып баручы. Без бөтенебез дә балалар – тормыш чәчәкләребез – гаиләдә, әти-әнисе,туганнары белән бергә үсәргә тиеш дип уйлыйбыз.Ә ник соң балалар йортында балаларның саны артканнан-арта һәм аларның бик сирәге генә чын ятим, күбесенең әти-әнисе исән-сау. Моңа кем яисә нәрсә гаепле?

Алып баручы. Мәдинә Маликованың күп кырлы шәхес икәнен әйтеп үттеләр. Хәзер шуның дәлиле булып башлангыч сыйныф укучылары язучының "Ятим бала" җырын башкарып китәләр.

Сезнең алдыгызда 10 сыйныф укучысы- Бакирова Алинә .

 Алып баручы.    Язучы Мәдинә Маликова (1935) иҗатының төп хасияте турында уйланганда да әсәрләрендәге зыялылыкка игътибар итәсең. Бүгенге укучы яхшы хәзерлекле, ул әдәби әсәрләрдә тормыштагы төрле хәл-әхвәлләрне күрсәтү белән генә канәгать түгел. Син аңа яшәешнең хикмәтләрен ач, кешенең теге яки бу адымын ясауга китергән сәбәпләрнең тирән фәлсәфәсен шәрехлә, гамәлләренең ахыр нәтиҗәләрен гомумиләштерүләр ярдәмендә күңелгә үткәрерлек итеп яса. Ягъни укучы белән фикердәш бул, аны борчыган сорауларны ачыкларга тырыш, һич югы шул мәсьәләләрне укучы уйланырлык итеп куя бел.

Ә хәзер, әйдәгез, сүзне авторның үзенә бирик. Рәхим итегез Мәдинә апа!

Алып баручы. Язучы реаль тормыш белән шигъриятне бергә куша, синтезлый. Мәдинә Маликова каләменә бер үзенчәлек хас: язучы сурәтләргә теләгән панорамасын турыдан-туры күрсәтми, бәлки аны икенче герой карашыннан чыгып чагылдыра, бәяли. Моның сәбәбе нидә соң?

Алып баручы. – Мәдинә ханым, сез, мөгаен, күп кенә әсәрләрегезгә җимне "Азат хатын" журналында эшләгән вакытта ук туплагансыздыр. Аннан соң үзегез үк оештырып җибәргән Кызыл ай җәмгыяте бик күп язмышлар белән очрашырга, кайбер вакыйгаларда катнашырга мәҗбүр иткәндер. Болар исә әдәби әсәргә җирлек булдымы.

Алып баручы: Сезнең әсәрләрегез не укыган саен укыйсы гына килеп тора. Хәзер дә инде ничәнче буын аны яратып укый. Моның сере нидә икән?

Алып баручы: Бездә детектив жанры үсеш ала алмады, диләр. Сез бу фикер белән килешәсезме?

Алып баручы:Бүген без Мәдинә Маликова белән татар әдәбиятының чикләнгәнлеге хакында байтак сөйләштек.Язучының кайсы гына әсәрен алсаң да, укучыны ятьмә кебек корылган сюжеты белән мавыктыра, уйландыра, алда ни булыр икән дип кызыксындыра торган. Мәдинә Маликованың иҗаты башкалардан  халык арасында тәвәккәллеге, кыюлыгы, күп сүзгә урын калдырмыйча өздереп әйтә белүе белән дә аерылып тора.

Алып баручы: Бүгенге көндә дә  энергиясе ташып торган, яңа иҗади планнар белән янып яшәгән Мәдинә Маликовага кулындагы каләменең һәрвакыт үткер булуын, иҗади уңышлар, күңел көрлеге телибез. ә укучыларга әдәбият белән кызыксыну, укытучыларга армый – талмый эшләргә дәрт, исәнлек – саулык телибез.Исән – сау яшәгез, бәхетле булыгыз!.

Алып баручы: Очрашуыбыз ахырына якынлаша

Без телибез сезгә олы бәхет,

Күңелләрдә булган саф хисләр,

Озын гомер, якты тыныч тормыш-

Безнең сезгә әйтер теләкләр.

Бүгенгенең гүзәл бер мизгеле

Күңелләрдә калсын уелып

Соңгы кабат булмас, яуган булса,

Гөрләшербез кабат җыелып.

Алып баручы: Кичәбезне тәмамлап, Тукаебызның рухын  саклап, язучыларыбызның  иҗатына мәдхия җырлап, инде хәзер барыбыз бергә                     "И туган тел" җыры белән кичәбезне тәмамлыйк.

Киләсе очрашуларга кадәр, сау булыгыз