Чаа тема тайылбыры кичээл: Деңнелгелиг бөлүглел болгаш аңаа биче сек салыры (7 класс)
методическая разработка (7 класс)

Тыва республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы

Муниципалдыг Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

«Деңнелгелиг бөлүглел болгаш

аңаа биче сек салыры»

(7 класс)

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң

Барлык  ортумак школазының

1-ги категорияның тыва дыл болгаш

 чогаал башкызы Сечек Айланмаа

Борбак-ооловна

Барлык – 2014

Кичээлдиң темазы: Деңнелгелиг бөлүглел болгаш аңаа биче сек салыры.

Кичээлдин сорулгазы:

        1. Деңнелгелиг бөлүглелдерниң уткаларын, шын бижилгезин база домакка ролюн тайылбырлап , херек кырында чижектер кырында бадыткап тургаш  тыва дыл талазы-биле билиин быжыглаар, улам ханыладыр.
        2. Өөреникчилерниң чугаазы тода, дорт, билдингир болурундан ангыда, чогаадыкчы бодалдарының төрүттүнеринге идигни бээр, сайзырадыр.        

        3. Өөреникчилерни хүндүлээчел, эвилең-ээлдек, сонуургак, хей-аъды бедик, найыралдыг болурунга кижизидер.

Кичээлдиң дерилгези: компьютер, экран, тест, карточкалар, беш адыр сылдыстар.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Чаа тема тайылбыры.

IV. Сула шимчээшкиннер.

V. Быжыглаашкын.

VI. Онаалга бээри.

VII. Кичээлди туңнээри.

VIII. Түңнел демдектер салыры.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

1. Өөреникчилер-биле мендилежир.

2. Класста өөреникчилерниң база оларның ном-дептер, кыдырааш, демир-үжүктериниң четчезин хынаар.

3. Самбыраның кичээлге беленин көөр.

II. Катаптаашкын.

 Домак кежигүннеринге аас-биле сайгарар.

1. Кижиниң даштыкы хевир-дурзүзү ооң иштики культуразын тодаргай көргүзүп чоруур.

2. Бодун боду кижизидери кажан-даа орай эвес.

3. Мендилежири – найыралдың болгаш хүндүткелдиң демдээ-дир. (Ийна Аасамаа «Бодун канчаар ап чоруурул».)

Тест-биле ажыл (кыдыраашка бижип күүседир).

1. Домактың ийиги черге кежигүннери?

А) кол сос, сөглекчи            Б) немелде, тодарадылга, байдал

2. О.п немелде кандыг болурул?

А) дорт              Б) доора

3. Кымның? Чүнүң? деп айтырыгга харыылаттынар домак кежигүнү?

А) немелде               Б) тодарадылга

4. Тодарадылганың чуве ады-биле илереттинген тускай хевири?

А) чугула кежигүн            Б) капсырылга

5. Канчаар деп айтырыгга харыылаттынар байдалдың хевири?

А) үениң             Б) кылдыныг аргазының

6. Дуңмам өөрээнинден тура халыды. Домакта чүнүң байдалын көргүскенил?

А) сорулганың           Б) чылдагаанның

7. Байдал каш бөлүктүгүл?

А) 3            Б) 5

III. Чаа тема тайылбыры:

1. дег, ышкаш чергелиг эдеринчилер.

2. –зыг, -зиг, -зуг, -зуг деп кожумактар.

Айтырыы – канчаар?

Домак кежигүнү – кылдыныг аргазының байдалы.

Бижик демдээ – биче сек. Чижээ: Кожайның кадайы оолче-даа көрүнмейн, белинде бир барба тараа баглап каан чуве дег, арай боорда турган. (Степан Сарыг-оол «Ол-ла Маскажык».)

Биче сек: салыр – 1. кылдыныг аргазынын байдалы.

                салбас – 1. тодарадылга;

                               2. сөглекчи.

Чижээ: Ах, Тенек-Доругну бодап кээрге, ооң күчүтен бедик дурт-сынын, хартыга дег казыргаланчак дүрген маңын сакты кааптарга, сүрээденчии-даа аажок! Сундуй-оол черни-даа, дээрни-даа көөрге, дүдүскектиг көк чүве кылдыр холужа берген ышкаш апарган. (Монгуш Эргеп «Оглаа Доруг».)

IV. Сула шимчээшкиннер. Деңнелгелиг бөлүглел адаар болзумза, баштарын «ийе» деп согаңнатпышаан холдарын часкаар, а бир эвес быжыг сөс каттыжыышкыны адаар болзумза баштарын «чок» деп согаңнадыр. Чижээ: хоочун өңнүктер дег; бажы каткан;  челээш ышкаш; чыткан хой тургуспас; чөрүү бызаа ышкаш.

V. Быжыглаашкын.

1. Сөс каттыжыышкыннарын тывар (самбырага бижип күүседир). Чижээ: Тенек-Доругнуң ээзи Карнай ашак, Саян сынының сыыны дег, хачыланып турар узун кулактарлыг, чазадак-шилгедеги шыдыраа аъды ышкаш чүгүрүк доруун чедип алгаш, муңгаргайы сүргей, чугаа-соот-даа чок базып турган. Тенек-Доруг ышкаш кожууннуң база бир чок дээн аъдын чарышка мунуп деп чуве кижиге алдар болгаш улуг харыысалга. Оолдуң хей-аъды болгаш дидим чоруу аажок хайныккан, сактырга, тоолда чуве дег, чугурук доруун мунупкан, дээр хиндиинде киискидип турганзыг-даа. (Монгуш Эргеп «Оглаа-Доруг».)

2. Домак кежигүннеринге сайгарар (кыдыраашка бижип күүседир). Чижээ:  Карточка - № 1. Ээзинче, Казар биле Эгер ышкаш, огланып халывас.

Карточка - № 2. Ол маңнап олурган аайы-биле бурунгаар тырыкыланып барып ушкаш, октаан даш дег, кезек чуглу берген.

Карточка - № 3. Ээзи олче боозун база катап шыгаап келген ышкаш болган. (Эдуард Донгак «Мөңге ыр».)

3. Төрээн чогаал-биле деңнээр (харыылаан өөреникчиге беш адыр сылдыс бээр): - ээтпек ай дег;

          - оттук ышкаш;

          - эштип чоруур кастар ышкаш;

          - чараш холге адааргаан дег. (Юрий Кюнзегеш «Сиген шөлүнде».)

        Ук деңнелгелиг бөлүглелдер чогаалда чүү деп уран-чечен арга болу бээрил? Ол уран-чечен арганың тодарадыын  чугаалаар. Өске номчаан чогаалдарындан чижектерден сактып чугаалаңар.

VI. Онаалга бээри. Мергежилге 124, 125 (арын 219).

VII. Кичээлди туңнээри.

Айтырыг-харыы (харыылаан өөреникчиге беш адыр сылдыс бээр).

1. Бөгүн чуу деп теманы өөрендивис?

2. Деңнелгелиг бөлүглел деп чүл?

3. Деңнелгелиг бөлүглелдерге биче секти салыр, салбас таварылгаларын чугаалаар. Чижектер-биле бадыткаар.

VIII. Түңнел демдектер салыры.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Аасамаа И.Т. Бодун канчаар ап чоруурул. – Кызыл, 1990.
2. Монгуш Д.А., Доржу К.Б. Тыва дыл. 6-7 класс. – Кызыл, 2001.
3. Монгуш К-Л.Б. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары. - Кызыл, 1994.
4. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. – Москва, 2003.
5. Ондар Б.К. Топонимический словарь Тувы. – Абакан, 2004.
6. Оргу К.Х., Куулар Н.Ш. Төрээн чогаал. 6 класс. – Кызыл, 2002.
7. Сат Ш.Ч. Амгы тыва литературлуг дыл. Синтаксис. – Кызыл, 1983.
8. Сат Ш.Ч., Биче-оол М.Д…. Тыва дыл. Башкы училищезиниң сургуулдарынга болгаш эге класстар башкыларынга өөредилге ному.  - Кызыл, 1993.
9. Сат Ш.Ч., Салзынмаа Е.Б. Амгы тыва литературлуг дыл. – Кызыл, 1980.
10. Толковый словарь тувинского языка. Том 1. – Новосибирск, 2003.
11.  Хертек Я.Ш. Русско – тувинский фразеологический словарь. – Кызыл, 1985.