Чаа тема тайылбыры кичээл: Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннер (7 класс)
методическая разработка (7 класс)

Тыва республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы

Муниципалдыг Барлык ортумак школазы

Чаа тема тайылбыры кичээл:

«Чагырыштырбас эвилелдер

дузазы-биле холбашкан

 чаңгыс аймак кежигүннер»

(7 класс)

Кылган: Барыын-Хемчик кожууннуң

Барлык  ортумак школазының

2-ги категорияның тыва дыл болгаш

чогаал башкызы

Сечек Айланмаа Борбак-ооловна

Барлык – 2016

Кичээлдиң темазы: Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннер.

Кичээлдиң сорулгазы:

        1. Чагырыштырбас эвилелдер дузазы-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннерге бижик демдээн салыр,  чижектерге бадыткап тургаш  тыва дыл талазы-биле билиин быжыглаар, улам ханыладыр.
        2. Өөреникчилерниң чугаазы тода, дорт, билдингир болурундан аңгыда  чогаадыкчы бодалдарының торүттүнеринге идигни бээр, сайзырадыр.        

        3. Өөреникчилерни долгандыр турар хүрээлеңге сонуургалдыг, хүндүлээчел, эвилең-ээлдек болурунга кижизидер.

Кичээлдин дерилгези: компьютер, экран, тест, эпиграф.

Кичээлдиң планы:

I. Организастыг кезээ.

II. Катаптаашкын.

III. Сула шимчээшкин.

IV. Чаа тема тайылбыры.

 V. Быжыглаашкын.

VI. Онаалга бээри.

VII. Кичээлди туңнээри.

VIII. Туңнел демдектер салыры.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

1. Өөреникчилер-биле мендилежир.

2. Класста өөреникчилерниң база оларның ном-дептер, кыдырааш, демир-үжүктериниң четчезин хынаар.

3. Самбыраның кичээлге беленин көөр.

II. Катаптаашкын. Йөрээл сөстер-биле ажыл. Айтырыг-харыы:

           «Улуг-Хемнин агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри дег арыг, бора хектин эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниң делгемнери, тайга-таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңиниң кышкызы сиңген.

          Өргүн-көвей улустарның дылдарының аялгаларының аразынга моңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!»

Шулуу Сат.

III. Сула шимчээшкин. Мен силерже эң аар болгаш улуг хемчээлдиг даштар октаарымга, туткаш столдарыңар кырынга ожук даштарын салыры ышкаш кылдыр салгылап алыр силер. 1-ги дашты октадым, тудуңар! 2-ги дашты октадым, тудуңар! 3-кү дашты октадым, тудуңар! Ам ожууңарны кыпсыптыңар.

IV. Чаа тема тайылбыры.

1. Билдинмес сөстерниң тайылбыры:

Ожук дажы (три камни очага) – чадагай черге чүве хайындырарда паш бедидир салыр үш борбак даш.

Буга суу (канал, канава, искусственное русло) – сугнуң кылымал уну.

2. Чаа теманың тайылбыры.        

1. «–биле» эдеринчи уткалыг ажыглаттына бергенде, дефис демдекти салыр.

Чижээ: Часкы хар суу-биле кады эңмежок хөй куштар сөктүп чедип келген.

(С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)          

 2. «биле» эвилел уткалыг ажыглаттына бергенде дефис демдекти салбас.

Чижээ: Кижи биле бойдустуң хини тудуш. (Yлегер домак.)

3. Чагырыштырбас эвилелдер нарын домакты база каттыштырып чоруур. Нарын домак дээрге ийи кол сөстүг болгаш ийи сөглекчилиг домак болур. Чижээ: Куштарның чамдыктары хөлдерде чоргаар эштип чоруур, а өскелери дистиндир шуужуп алган чоруп каарлар. (С. Тока. «Араттың сөзү». Эге. Каа-Хем.)          

3. Мергежилге 187. Бердинген чагырыштырбас эвилелдерлиг сөстер каттыжыышкыннарын чаңгыс аймак кежигүннер кылгаш, домактардан тургузуңар.

Чырыдар болгаш чылыдар. Шилги база бора. Угаанныг, ынчалза-даа чалгаазымаар. Ыяштан эвес, а тууйбудан.

V. Быжыглаашкын.

1. Сюжеттиг чурук-биле ажыл. Чурукче көргеш чагырыштырбас эвилелдер кирип турар бөдүүн домактар чогаадыр.

2. Тест-биле ажыл.

1. Чагырыштырбас эвилелдерниң бөлүктерин айыт.

А) каттыштырар, холбаштырар, аңгылаштырар.

Б) удурланыштырар, аңгылаштырар, каттыштырар.

2. Кандыг эвилел-биле холбашканда чаңгыс аймак кежигүннерниң аразынга биче сек салбазыл?

А) каттыштырар.

Б) аңгылаштырар.

3. Удурланыштырар эвилел кирип турар чаңгыс аймак кежигүннерлиг домакты тып.

А) Мерген шапкын болгаш дааш-шимээнниг хап бадып чыдар.

Б) Кыжын Мерген кылын терең хар дүвүнче чаштына бээр, ынчалза-даа  удувас.

4. «биле» домакка эвилел уткалыг ажыглаттына бергенде, дефис демдекти салыр бе, салбас бе?

А) салыр

Б) салбас

5. чуу деп эвилел моол дылда дөмейлежип турарыл?

А)харын

Б)болгаш

VI. Онаалга. Солун-сеткүүл арыннарындан чагырыштырбас эвилелдер-биле холбашкан чаңгыс аймак кежигүннерлиг 6 домак ушта бижиир. Эвилелдерниң бөлүктерин айтыр. Чаңгыс аймак кежигүннерниң адаан шыяр.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы. – Кызыл, 1991.

Монгуш Д.А., Доржу К.Б. Тыва дыл. 6-7 класс. – Кызыл, 2001.Оргу К.Х.

2. Ойдан-оол Х.М. Төрээн чогаал. 7 класс. – Кызыл, 2005.

3. Сат Ш.Ч. Амгы тыва литературлуг дыл. Синтаксис. – Кызыл, 1983.

4. Сат Ш.Ч., Биче-оол М.Д…. Тыва дыл. Башкы училищезиниң сургуулдарынга болгаш эге класстар башкыларынга өөредилге ному.  - Кызыл, 1993.

5. Сат Ш.Ч., Салзынмаа Е.Б. Амгы тыва литературлуг дыл. – Кызыл, 1980.

6. Толковый словарь тувинского языка. Том 1. – Носибирск, 2003.

7. Эртем бижиктери: ТКУ-нуң тыва болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразының чыл чыындызы. III-кү үндүрүлгези. – Кызыл: Тыв КУ, 2009.