Леонид Борандаевич Чадамба «Аян-чорук» (чаа тема тайылбыры) (5 класс)
план-конспект урока (5 класс) на тему

Класс. Эртем. Кичээлдиң хевири.

5 класс. ТӨрээн  чогаал. Чаа тема тайылбыры.

Тема:

Леонид Борандаевич Чадамба «Аян-чорук»

Сорулгазы:

1.  ӨӨредилгелиг сорулгазы:*тоожунуң үзундүзүнүң утказын ханы сайгарбышаан,уругларның хостуг угаап бодаашкынын сайзырадыр, боттарының бодалдарын чиге илередип билир кылдыр чаңчыктырар;

2. Кижизидиглиг сорулгазы:*Уругларны тӨрээн чериниң овур - хевирин дамчыштыр тӨрээн кижилеринге болгаш чонунга, чуртунга ынак болурун чедип алыр. Дириг амытаннарны болгаш тӨрээн чериниң бойдузун камнап, кадагалаары.

3. Сайзырадыр сорулгазы:  Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр. Уругларның долу, шын бодалдарын илередиринге ӨӨредири.

Кичээлдиң

Дерилгези:

 компьютерде кӨргузуп каан слайдылар, Л.Б.Чадамбаның хӨрек чуруу, Тожуга, Азаска хамаарышкан чуруктар, слайдылар, таблицалар.

Даяныр билии

Леонид Борандаевич Чадамба «Аян-чорук»

Немелде  материал

«ϴдүген тайга» деп ыры; Тожунуң  Азас дугайында материалдар (музыка болгаш биология кичээлдеринден материалдар)

Эртем иштиниӊ

харылзаазы

Чогаал, дыл эртеми-биле харылзаа (дылдың уран-чечени-биле сайгарары)

Өске эртемнер-

биле харылзаа

 Орус чогаалчы Михаил Пришвинниң чечен чугаалары «Арыгда бажың», «Ак челээш»

Таваржып

болур  бергелер

СӨстернин, фразаларның болгаш домактарның уткалары.

Ажыглаар арга-методтар

Чогаадыкчы хамаарылгалыг номчулганың методу

Кичээлдиң  планы:

2. I.   Организастыг кезээ - 1 мин.

   а) Кичээлдиң сорулгаларын дыңнадыры - 1 мин.

II.   Киирилде кезек - 4 мин.

  Леонид Борандаевичиниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы  

III. Чаа тема тайылбыры -15 мин.

                 а)Чогаалдың бижиттинген тӨӨгүзүнүн дугайында башкының киирилде беседазы (ыры) – 5 мин 

                   б) Ном-биле ажыл – 3 мин.

                   в) Словарьлыг ажыл – 2 мин.

                 Чогаалдың тема, идеязын тодарадыры – 2 мин

                   д) Чогаалдың тургузуу – 3 мин

    IV.  Физминутка – 1 мин.    

    V.    Быжыглаашкын – 15 мин.

1. Азас дугайында башкының сӨзү –

 3 мин

                  2. ХӨлдерниң делегейде байдалы

                  3. Россияда хӨлдерниң хевирлери

                  4.Тываның девискээринде хӨлдер

                  4.Хол–арыг-чаагай кузелдиң, аас-кежиктиң, шынчы чоруктуң символу.

                   в) БӨлук-биле ажыл (сӨзүглел-биле ажылдааш, таблица долдурары) – 8 мин

    VI.   Түңнел кезээ – 2 мин.

    VII.  Онаалга бээри – 2 мин.  

VIII.  Демдек салыры.

Кичээлдиң тургузуу

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ 

- Экии, уруглар! Оожум олуруп алыңар! (Өөреникчилерниң кичээнгейин хаара тудуп, ажылче киирер). БӨгунгу кичээлде бис Тываның база бир сураглыг шүлүкчүзү, чогаалчы, ТАР-ның Чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү, ССРЭ-ниң Чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү, Ленин ордениниң эдилекчизи, Тыва АССР-ниң алдарлыг ажылдакчызы Леонид Борандаевич Чадамбаның «Аян-чорук» деп тоожузунуң эгелери-биле таныжар-дыр бис.

II.  Киирилде кезек.

- Кичээлди эгелээриниӊ бертинде, Л.Чадамбаның намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында кысказы-биле таныштырайн, уруглар.

  Леонид Чадамба 1918 чылдың март 18-те Таңды Тываның Тожу кожууннуң Хон-ШӨл деп черге тӨруттунген.

1927-1929 чылдарда моол бижикке ӨӨренген, 1930 чылда чаа тыва бижик тыптып кээрге ону ӨӨренген. 12 харлыындан эгелеп бичии уругларны, улуг улусту чаа тыва бижикке ӨӨредип эгелээн.

III. Чаа тема тайылбыры:

а) шулуктуң тывылган тӨӨгүзү

- Ам өөренир чогаалывыста чогаалчының тӨрээн черинге ханы ынаан, ону ыяңгылыг, ынакшылдыг хӨӨн-биле илереткенин, база тыва кижиниң бойдус-биле чоок харылзаазын, оон дириг амытаннарынга, үнүш-дүжүдүнге хумагалыын онза чараш кӨргускен.  

  б) Ном-биле ажыл.

  1) Башкының  номчулгазы.  

  в) Словарьлыг ажыл.

 - Ук эгеде силерге утказы бидинмес хире сөстер бар уруглар, оларны ам кыдырааштарга бижип алыылыңар:

Шулун – чингистелчек ак Өннуг ивилерниң чиир оъду.

Тош – сыын-мыйгактың молдургазы.

Шилги – кызыл-хурең Өң.

2) Өөреникчилерге эгени аянныг номчудар.

 3)  Номчаан соонда утказын сайгарып, беседа кылыры.

1. Чогаалда кымнарның дугайында бижээн-дир?

2. Олар кайда чоруп турар-дыр?

Слайдыларны кӨргузуп, башкы тайылбырлаар.

IV. Физминутка.

Эстеңнеди ужуп чор мен (холдарын чаяр)

экизин аа, магалыын аа (оң, солагай талазынче шимченир)

Чырып чор мен, чылдып чор мен (баштарын оң, солагай талазынче ээлдирер)

Шымбайын аа, доруунун аа. (долганыр)

V. Быжыглаашкын.

1.Чогаалда Азас деп атты канчаар тывылган деп турарыл?

2.Тожу деп атты канчаар тывылган деп турарыл?

                  1. Ховар аннарның амгы үеде делегейде байдалы кандыгыл?

              2.Тываның девискээринде Азас хӨлден аңгыда камгалалдыг хӨлдер бар деп бодаар силер бе? (Убса-Нур хӨл)

Өөреникчилерниң харыызын дыңнаан соонда, түңнел үндүрер.

3.БӨлуктер-биле ажыл: - 7 мин

(классты 3 бӨлукке чарып алгаш, ажылдаар)

Самбырада таблицаны долдурар

 Азас деп аттың дужунга сӨзуглелден демдек аттарын тыпкылааш ушта бижиир.

Уругларга түңнел үндүртүр.

Түңнел:

VI. Түңнел кезээ:

Тываны кӨрбээн кижи Сибирьни кӨрбээн, Тожуну кӨрбээн кижи Сибирьни кӨрбээн, Азасты кӨрбээн кижи Тожуну кӨрбээн дижир болгай деп домактың утказын канчаар билдинер уруглар?

- Бо кичээлден чуну билип алдывыс, туңнеп кӨрүңерем.

Уругларның түңнелдери:

VII. Онаалга бээри:

Чогаадыг “Эң-не солун эге”, “Тоожуда мээң ынак маадырым”

а)  Чурук чуруур

б) Чогаадыг бижиир

в)  Шүлүк чогаадыр

VIII. Демдек салыры.

Кичээлге идепкейлиг ажылдаан уругларга чогуур демдектерни салыр.

- Кичээлге эки ажылдааныңар дээш четтирдим, уруглар. Байырлыг! 

Азас

Демдек аттары ушта бижиир

Улуг, чараш чаагай тоолзуг чараш эргим ынак магалыг

Азас-биле холбашкан черлер аттары ушта бижиир

Доора-Хем, Адыр-Кежиг, Улуг ортулук, Ортун ортулук, Кыдыг ортулук, Кара-Боор, Кораблик, Куба, Яндайкин, Өдуген, Хам-Сыра, Бедий, Чалын-ШӨл

Чогаалда кирип турар кижилер аттарын ушта бижиир

Лена, Алла, Кара-оол, Максим Мандалович Чигжит, Чаңчаар ирей, капитан Марат Агбаанович