М. Эргеп "Одугенде чайлаг"
методическая разработка (5 класс)

Кичээл дин этавы

Башкынын ажыл-чорудулгазы

Оореникчини ажыл-чорудулгазы

Ажыглаан арга-методтар

УУД

I Органи застыг кезек

Кичээлге оореникчи кижиге хамаарыштыр негелделерни боттандырары:

а) Мендилежири;

б) Кичээлдин туннелдиг болурунга оореникчилерни бедик кодурлуушкуннуг кады ажылдажылгаже углаар.

 -Экии, уруглар!

-«Экии!» деп мендилешкен болганывыста кижи бурузунге шупту чуулдерге экини кузээнивис ол боор.

Ынчангаш бот-боттарынарже хулумзуруп коргеш, эштеринерге богунгу кичээлге эки ажылчы хоонну кузенер.

- Богунгу бистин кичээливис эптиг-демниг, найыралдыг байдалга эртип, кичээливиске кижи бурузу идепкейлиг киржиир боор деп бузуреп, силерге экини кузеп тур мен , уруглар.

Кичээлге  бодунун белеткелин хынаар;

Башкы-биле мендилежир.

- Экии!

 Бот-боттарынче корушкеш хулумзуруур.

- Бо кичээлде сенээ, Омак, эки  хоонну, бедик кодурлуушкуннуг ажылдаарынны кузедим. ( оон-даа ынай)

 Башкы база эштери-биле кады ажылдажылгаже кирери.

II. Актуализация знаний.

Кичээлдин темазынга озек состу тыптырары –биле  « Бодан. Тып Кыл» деп оюнну чорудар болгаш оюнче уругларнын сонуургалын угландырар.

- Ам « Бодан. Тып . Кыл» деп оюнну ойнаалынар. Оюннун сорулгазы–силернин ниити  билиглеринерни быжыглавышаан богунгу кичээливистин дулгуурун тып ундурери. Самбырада аскан таблицада сан бурузунде айтырыг бар . Айтырыгларнын  шын харыызындан кичээливистин дулгууру унер.

1-ги айтырыг:  Тыва биле Россиянын бо чылын кандыг байырлалы болуп турарыл?

- Айтырыг шын харыылаттынган. ( 1 деп санны ажыдар – Т )

- Бистин Торээн чуртувус Россия- биле кады демниг ажылдажылганын туннелинде аажок сайзырап турар бис Ол чул дизе,  бистернин орус чон – биле найыралывыс быжыы, торээн чуртувуска чоргааралывыс бооп турар. Ынчангаш кижи бурузу торээн чурту дээш чоргаарланып чоруур болза эки.

2-ги айтырыг: XXII кышкы олимпий оюннары кайы хоорайга болганыл?

- Шын-дыр. Эр-хейлер! ( 2 деп санны ажыдар – О )

Спортсмен кижиге  кандыг эки талалар турар болза экил?

- Ынчангаш бо-ла адаан эки талалар кижи бурузунге турар болза, оон спортсмен унуп болуру магат чок.

3-ку айтырыг: Ажылдын шынарынын дугайында кымнын чуу деп баснязын корген бис?

- Шын-дыр. ( 3 деп санны ажыдар – Ж )

4-ку айтырыг: Орус чогаалда « Кышкы эртен» азы « Зимнее утро» деп шулуктун автору кымыл?

- Эр-хейлер! ( 4 деп санны ажыдар – У )

- Ам бистин бо таблицавыста  Тожу деп сос унуп келди.

  Бо сос анаа эвес унуп келген. Кым чуу деп бодап тур?

- Чуге  бистин кичээливис дулгууру Тожу деп сос болганы ол?

 Башкынын салган айтырыгларынга харыылаар болгаш айтырыгларга бодунун бодалын шын илередир.

 -Тыванын Россияга каттышканындан бээр 100 чыл ою болуп турар.

- XXII кышкы олимпий оюннары Сочи хоорайга болуп эрткен.

- Шыдамык, куштуг, тура-соруктуг, дидим…

- О. Сувакпиттин « Арзылан биле Пар» деп баснязы.

-« Зимнее утро» деп шулуктун автору  А.С. Пушкин.

-Ол болза бистин кичээливистин дулгууру-дур.

- Тожу дугайында чогаал номчуур бис.

Беседа аргазы.

Айтырыг-харыы

Оореникчилернин ниити интеллектуалдыг билиинин сайзыралы.

Эртемнернин быжыг харылзаалыы

III. Чаа тема тайылбыры

1..Кичээлдин темазын дамчыдар.

- Богун бис  Монгуш Эргептин « Одугенде чайлаг» деп чогаалы-биле таныжып, оон   « Одугенде чайлаг», «Чараш мал», « Шулун» деп эгелерин номчуур бис. Одуген дээрге Тожуда тайга ады.

Кичээлдин сорулгаларын тодарадып ундуреринче  оореникчилерни углаар.

- Бо чогаалдан бистер чаа чуну билип алыр ужурлуг бис?

Тыванын картазындан Тожу девискээрин коргузуп, оон дугайында дыннадыг-биле оореникчилернин торээн чуртунун каас-чаражынга чоргаарланып чоруунунче углаар.

- Тожу-Тыванын  кожууннарынын бирээзи. Тову- Доора-Хем.  Шолу 44,8 мун кв. метр. Кижи саны 6 мун кижи. Тожу- Кызыл аразы 334 км.

-Ам Тожу дугайында дыннадыгны дынныптаалынар.

 Оореникчилерни чогаалчынын допчу намдары – биле таныштырар.

- Четтирдивис, Айлан. Ам  силерде  таблицага даянып алгаш, Монгуш Санчыт-оолович Эргептин допчу-намдары-биле таныжып корээлинер.

Капсырылга №2.

2.Чогаалдын созуглели- биле ажыл.

Чогаалдын эгелерин болуктерге номчудар.

- Бистер чогаалдын эгелерин болуктерге уступ алгаш номчуур бис.

1-ги болук- баштайгы эге

2-ги болук- « Чараш мал» деп эге.

3-ку болук –« Шулун» деп эге.

База  ногаан карточкаларга созуглелден чаа состерни ( билдинмес состерни) киир бижиир силер.

Капсырылга №3.

Ном арын 133. Ай- хунун кичээлдин темазын кыдыраашка бижиир.

 Монгуш Эргеп  « Одугенде чайлаг»

Кичээлдин темазынга хамаарыштыр билип алыры чугула билиглерни чедип алырда сорулгаларны ундурер.

- Чогаалчынын ажыл-ижи –биле таныжыр;

- Ивижилернин ажыл-ижи-биле таныжыр;

- Куш- ажылга  ынак болуру.

Тожунун картада девискээрин хайгаарап коор.

 Тожу дугайында дыннадыгны кылыр.

Капсырылга №1

 Оореникчилер чогаалчынын допчу-намдары-биле таныжар.

 Айтырыгларга харыылаар.

 Болук аайы-биле чогаалды  номчуур,  утказы билдинмес чаа  состерни карточкаже киир бижиир

 Ном –биле ажыл, бижимел ажыл.

Чогаадыкчы хамаарылганын методу

Хайгаарал методу

  Бот-тускайлан ажыл.

Беседа, хайгаарал.

 Болуктеп ажылдаары,

бижимел ажыл

 медерелдиг номчулга аргазы

Кичээлден кол чуулду ылгап билири.

 Уругларнын карак-биле хайгааралынын сайзыралы.

Немелде материалдар-биле ажылдап билири болгаш дыннадыышкынны чедингир илередири.

Болуктерге шын ажылдап билири, демниг кады ажылдажылга

Сула шимчээшкин.

1,2 – холдар оору, куду коор

3.4 – холдар бурунгаар, оору коор.

5,6 – бомбук чайгап ойнаалынар

7,8 – дорт орал.

Башкынын айтыышкынынын аайы-биле шимчээшкинерни кылыр

Коргузуг

Могап-шылаанын чидирери.

 Чогаалдын эгелеринге хамаарыштыр айтырыглар.

1-ги эге:

- Онер-оол каяа чедип келгенил?

- Ол кымнарнын- биле таныжып алганыл?

- Дараазында овур-хевир кымныы-дыр?

Чолдак дурт-сынныг, семис, сарыг, карактары Артыш-оолдуу ышкаш улуг, дорт эвес, а хыйырартыр коор.

_ Онер-оол кайы эртемге уштуг болганыл?

- Силернин ада-иенер эки ооредилгелиг, быжыг сагылга- чурумнуг болзун деп кузеп, силерге хун буруде чагып турар. Ынчангаш кижи бурузу эки ооредилгелиг, 4-5 демдектерлиг болур дээш кызымаккай ооренир ужурлуг.

- Болукте утказа билдинмес чаа сос бар –дыр бе?

 Башкы словарь состу таблицага коргузер.

- Мынды – кыс иви.

2-ги эге:

- Иви мал кандыг мал-дыр?

- Ивилерни эр-кызынын, хар-назынынын аайы-биле канчаар адаар-дыр?

-  Бо чаа состерни таблицаже киир бижип алынар.

3-ку эге:

- Иви малдын чиир чемин адап корунерем?

- Шулун деп оът кандыг боорул?

- Бо база силерге чаа сос –тур , Ону таблицаже кииргеш, уитказын бижип алынар.

- Чуге бо эгени «Шулун» деп адааныл?

 1-ги болук айтырыгларга харыылаар. Арткан болуктер кичээнгейлиг дыннаар.

- Онер-оол хоорайдан Одуген тайгазында келген.

- Артыш-оол, Нурзат, Сергей.

- Сергейнин овур-хевири

-Математикада.

- Мынды

 Оореникчилер шупту таблицазынга словарь состу бижиир.

- Оргеннер дег быжыг, узун буттарлыг, кулузун дег суук дуктерлиг, хоюг кара карактарлыг, хачыланып турар кулактарлыг.

- кыс ивилерни- мындылар дээр, чазап каан эр ивини- чары дээр,

 Бугаларны- эдерлер дээр,

Чаш оолдарын- анайлар дээр.

-  Ивинин чиир чеми- шулун  деп чингис оът, чааттар, чекпе.

- Сут дег аккыр, ховен дег хоюг чингис оът.

- Чуге дизе, иви малдын эн чиир  чемижи .

Айтырыг-харыы

беседа

Ооредилгеге чуткулдуг , быжыг сагылга-чурумнуг болуру.

сос курлавырын байыдары.

 IV.Быжыглаашкын

 Номчаан  эгелеринге хамаарыштыр оореникчилерге чогаадыкчы ажылды кылдырар.

1. - Дараазында номчаан эгелеривиске хамаарыштыр синквейнден тургузаалынар.

Синквейн  дээрге беш одуругдан тургустунган шулук хевири.[1]

 Синквейннин тургузарынын чуруму:

1 –ги сос-  чангыс сос, чуве ады

2-ги сос -  ийи  демдек ады

3-ку одуруг-  уш кылыг созу

4-ку одуруг – домак.

5-ки одуруг – чангыс чуве ады

Чижээ:

Шулун

Аккыр, хоюг

 Озуп унер, быжар, ковудээр

Шулунга ивилер аажок ынак.

Оът

 - Синквейн- биле эки ажылдадывыс.  Силернин шуптунарнын тургускан синквейннеринер  солун болгаш чогаадыкчы болду. Эр-хейлер!

2. Оореникчилерге чогаалга хамаарыштыр тестини кылдыртыр.

Капсырылга № 4

 Слайд № 10

 Бердинген чижек ёзугаар болуктер синквейни тургузар. Кылган ажылын камгалаар.

1-ги болук –мынды

2-ги болук – чаат

3-ку болук -  таспан.

Бугу оореникчилер тестини  кылыр

 Тестини кылгаш бодунун ажылын боду унелээр.

Слайд №11

Синквейн технология методу.

 Бот ажыл

Коммуникативтиг билиглернин  сайзыралы.

Чогаалаг хамаарыштыр алган билиглерин туннеп билири.

 V.Кичээлдин туннели, рефлексия

- Богунгу кичээливистен туннелдерни ундурээлинер.

-Кичээливис эгезинде кандыг сорулгаларны салып алган бис?

- Ол сорулгалар чедип алдынган бе?

- Салган сорулгаларны чедип алыр дээш кандыг- кандыг ажылдарны кичээл дургузунда кылдывыс?

-  Чогаалды чуге « Одугенде чайлаг» деп адааныл?

-  Чогаалдын кол маадыры кымыл?

- Кичээл солун болду бе?

- Бо кичээлден чуну кончуг сонуургадынар?

 Кичээлге оореникчилернин ажылдаанын унелээри.

Демдек салыры.

 Башкынын айтырыгларынга харыылаар.

 беседа

 Туннелдерини кичээлге хамаарыштыр ундуруп билири.

VI.Онаалга

 Кичээлден оореникчилерге онаалганы бээр. Кылырынга хамаарыштыр допчулалды кылыр.

.  Бердинген онаалгаларны оореникчи шилип алыр.

 1. 1,2,3-ку  эгелерден деннелгелерни ушта бижиир.

2.  Эгелерге   хамаарыштыр  чурук  чуруур.

3.  Тожу, Азас  дугайында  шулуктер чыып  бижиир.

Онаалганы бижип демдеглээр.

Билиинин болгаш сонуургалынын аайы- биле онаалгаларны шилиири.

№

Теманын ады

Шагы

Теория

Практика

1

Киирилде кичээл

Журналистиканын тывылганы болгаш сайзыралы

1

2

Чечен чогаал дугайында ниити билиглер:

1. Шулук  дугайында билиг
2. Чогаадыгны бижиири

          3.Чечен чогаалдын     жанрлары

3

2

1

3

Журналистика  

 Солун ундурер ажыл дугайында эге билиглер Бичии уругларга солун журналдар дугайында медээ

5

3

2

4

Литературлуг редактор

5

3

2

5

Солуннун утказы болгаш тургузуу

5

3

2

6

Солуннун каасталгазы

3

3

2

7

 Солунга материалдарны чыыры.  

2

1

1

8

Солунну тарадыры

2

1

1

9

Уран чуул дугайында билиг, оон хевирлери

2

1

1

10

1. Школа музейинче экскурсия

2.  Суурнун улуг назылыглары-биле ужуражылгалар кылыр.

2

1

1

11

«Школанын аныяк бижикчизи» деп моорейни эрттирер.

4

2

2

12

Ниитизи-биле

34