Урок по теме "Одугенде чайлаг"
план-конспект урока (5 класс) на тему

                                        М.Эргеп  «Одугенде чайлаг».

                                   5-ки класска төрээн чогаал кичээли.

Кичээлдиң сорулгазы:1. Тоожу хевириниң  чогаалы-биле таныжылга. Эгелерни  бодамчалыг номчуур. Номчаан эгелериниң аттарын болгаш утказын сайгарып, допчу эдерти харыылаар.

2. Төрээн чурт дугайында билигни делгемчидип, Тожунуң  иви ажыл-агыйын сонуургадыр, бойдуска, дириг амытаннарга  ынак  болурунга кижизидер.

                                  Кичээлдиң чорудуу.

Чаа теманың  кичээли. 1-ги кезээнде Азас, Тожу, иви, аңныыр, балык  ажыл-агыйы деп билиндирер, словарь сөстерни хууда чугааже киирер.

2-ги кезээ: Иви чараш мал. Номдан ивиниң онзагайын бижээн, чураан эпитеттерни, деннелгелерни дилеп, тып, түңнеп харыылаар. Чугле ивиниң чиир оъду чүл деп проблемалыг айтырыгны уругларга тургузар. Дилеп, тайылбырлап, тодарадып өөредиринге чанчыктырар.  Ол аттарны ушта бижиир (шулун, чаат, чекпе, а кижи кезип  белеткээн чем  чивес). Ол аттарның онзагайын билиндирер.

3.Сөзуглелди номчаан соонда интерактивтиг технологияны ажыглап, өөреникчилер бөлүктерге чарлып ажылдаар. Уш бөлүкке чарлыр:

 Диалог  хевиринге айтырыглар:

-Тожу дугайында дыңнаан силер бе, уруглар?

- Тожуга барган, көрген кижи бар бе?

-Тожуда кандыг онзагай чүүлдер барыл?

-Тожунуң агаар-бойдузу, дириг амытаннары, үнүжү  кандыгыл?

-Кым деп   бөлүк (этноним)  чурттап чорааныл? (Ак, Кол, Бараан деп көшкүн чон чурттап чораан).

-Кандыг мергежилдер билип алдыңар?  ( аңчы, ивижи, балыкчы)

-Тываның  алдарлыг чогаалчылары  кымнар Тожу чурттугул? (Ю.Ш.Кюнзегеш, Л.Б.Чадамба)

-Ивиниң даштыкы хевири, мунарга чоруу кандыг-дыр? Узүндүнү  номчааш, дыңнадыг кылып тодарадыр, ивини чуруур. Ол чурукту делгелгеге салып  азы ханага азып болур бе деп үнелээр силер. Чурукта чурумал (тайга, тос  чадыр…) бар бе база сайгарар.

4.Тожуда кандыг топонимнер, гидронимнер барыл? Төлевилелди тургузар.

              Топонимнер (черлер аттары):                                 Гидронимнер

                     Бедий – бедик чер дээн                                 (суглар, хемнер аттары)    

                     Одүген                                                                      Тожу - Хөл

                     Хам – Сыра (тайгалар  аттары)                             Азас

                                                                                                         Ногаан – Хөл

                                                                                                         Доора – Хем

                                                                                                         Салдам

                            Зоонимнер (дириг амытаннарның  шола  аттары):

         Ивилер                                                инектер                                                     аъттар

Буланак, Дөңгүрак,                                   Ак - Инек                           Дорала

Чаашпай, Челер - Иви                              Узербей                                                      Сарала                                                                                                      

                                                                   Дагыр - Мыйыс

Ивилерниң  аттарынга таблица тургузар.

 Уругларның словарын байыдары-биле ивилерниң  назы-хар аайы-биле аттары.

                       Ивиниң оглу – анай

                       Саар кыс иви – мынды

                       2 харлыг иви – даспан

                       Мунар иви – чары

                       Иви бугазы – эдер

 Онаалга: Ивилерниң  хар-назынының аайы-биле таблица тургузар.

5. Баштайгы кичээлде ивини чуруур болган бис, а ол чуруктарның  шынарын  көрүп, делгелгеге  салып, ханага  азып, харын-даа садып болур бе деп үнелээлиңер. Чаңгыс сөс – биле  чугаалаарга  ПАНО  болган  бе? (кыдыын каастаан бе, өң-чүзүнү  кандыг болган? ) Кымның  чуруун садып  алыксаар  силер?  Чүге?  Кымның  албас  сен?  Чуге?

6.Азас  – жемчужина Сибири (жемчуг – ак  өңүг  үнелиг даш – чинчи). Хөлдүң  узуну 40 км,   дооразы – 9 км. Шупту 9 ортулуктар бар, шупту аттарлыг, чугле Доора – Хем үндүр агып чыдар. Онаалга: 1. Азас хөлду чуруур. Тожу – Хөл  деп  аттың  тыптып  келгениниң дугайында тоолчургу чугаа. Анчы кырган – ачаның чугаазын номдан тыпкаш, номчааш. Бодунуу– биле допчу харыылап тайылбырлаар.2. Тожунуң  балыктары, чечектери, кат – чимизи, үнүштери,  агаары,  оът – сигени деп төлевилелдер кылыр 3. Иви - чараш мал деп дыңнадыг кылыр. 4. Иви мал дугайында шүлүктерни таныштырар. (Д. Ооржак. «Ивиниң ыры», В. Шаравии. Иви дугайында тывызык).