"Иви-чараш мал" (Монгуш Эргеп «Өдүгенде чайлаг"», 5-ки класстыӊ төрээн чогаалынга чугаа сайзырадылгазының кичээли)
презентация к уроку (5 класс) на тему

Кичээлдиң темазы: «Иви-чараш мал» ( 5-ки класстыӊ төрээн чогаалынга чугаа сайзырадылгазының  кичээли)

Кичээлдиң сорулгазы: 1) уругларның  харылзаалыг аас чугаазын сайзырадып, иви ажыл-агыйы-биле холбашкан лексиканы идепкейжидери;  2)уругларныӊ боданыр арга-шинээн, логиктиг боданыышкынын сайзырадыры  ; 3) күш-ажылга эрес,кежээ чорукка кижизидер.

  Планнаттынган өөредилгениӊ түӊнелдери:

1)бот-тускайлаӊ түӊнелдери: өөреникчилер боттарыныӊ үзел-бодалдарын боттары тодарадып, углап билири; өөренириниӊ чугулазын, чаа билиглер шиӊгээдип алырын медерелдии-биле угаап билири;  

2)предметтиг түӊнелдери:  чугаа культуразыныӊ дүрүмнерин сагып билири; кичээлге алган билиглеринге даянып, бодунуӊ үзел-бодалын бадыткап, шынзыдып билири;

3)метапредметтиг түӊнелдери: өөренген чогаалыныӊ ужур-утказын шын билип, өске литератураларда чогаалдар-биле база деӊней сайгарып билири.

Кичээлдиң дерилгези: слайд-презентация, «Өдуген тайга чурттуг-ла мен» деп ырының үн бижидилгези, Б.К.Ондар „Словарь топонимов”, Б.И.Татаринцев „Этимологический словарь тувинского языка”,  „Люди Центра Азии”(4 том) деп ном

Кичээлдин чорудуу:

Организастыг кезээ. – Экии, уруглар! Кичээлге шупту белен бе?  Төрээн чогаалывыс кичээлин эгелээлиӊер !

 Психологтуг мергежилге.

-   Кичээливисти эгелээр мурнунда силерге  чүзүн-баазын чечектер улеп бээйн, оларны каяа күзээр-дир силер, аӊаа азыптыңар че! Эр-хейлер! Ам боттарыңарны дыка чараш чечектерлиг аянда олурар кылдыр бодап алыңар. Чечектер силерниң   сагыш-сеткилиңерни  бүдүн кичээл дургузунда көдүрүп, өөртүр болзун! Ам бот-боттарывысче удур-дедир көрүшкеш, хүлүмзүржүп кааш, кичээливисти эки сеткил-хөөн-биле эгелеп, дараазында тыва улустуӊ ырызын кончуг кичээнгейлиг дыӊнаптаалыӊар.

 II. Кичээлдиӊ сорулгазын салыры.  ( Мотивация учебной деятельности учащихся)

 «Өдуген тайга чурттуг-ла мен» деп ырыны дыңнадыр.

- Кайы чер улузунуң ырын дыңнадывыс, уруглар? (Тожу чонунуӊ Өдуген тайгазынга тураскааткан ырызы)

- Чаңчылчаан ажыл-агыйы чүү улус ийик? (иви ажыл-агыйы)

Ынчаарга бо кичээлден бис чүнү билип алыр бис? Кичээливистиӊ сорулгазы кандыг болурул?

- Өдүген тайгазында чурттап чоруур Тожу чонунуӊ амыдыралы-биле чоок таныжып, иви мал дугайында билиивис ханыладыр бис.  

- Шын-дыр, уруглар. Кичээливисте өөренип эрткенивис М.Эргептиӊ «Өдүгенде чайлаг» деп чогаалды катаптавышаан, иви малдың дугайында алган билиглеривисти улам делгемчидип, иви ажыл-агыйы-биле холбашкан сөстерни ажыглап өөренир бис.

III. Катаптаашкын

-Өдүген деп  сөстүң утказын билир кижи бар бе, уруглар?

1.Өөреникчиниӊ дыӊнадыы: - _Интернет четкизинде  мындыг тайылбыр бар: http://www.tuvaonlin.ru деп сайтта Тожунуӊ үндезин чурттакчылары Өдүген дээрге кайы-даа талазындан хостуг эрте бээр ажык чер деп тайылбырлап турар. Ынчаарга Өдүген дээрге тодаргай чер ады эвес, ниити уткалыг бедик даглар баштарында дески, оргулааш чер бооп турар. Тожунуӊ чурттакчылары колдуунда Кара-Балык биле Азас хөлдерниӊ аразында даглар кырында оргулаашты ынчаар адап турар. Ол-ла сөстүӊ эртем езузу-биле тайылбырын эртемден Б.И.Татаринцев «Этимологический словарь тувинского языка» деп ажылында мынчаар бижип турар:

«Өдүген деп  сөс Моолдуң болгаш Тываның эрте-бурунгу тураскаалдарында хөй таваржып турар «өтүкен» деп сөстүң бир хевири.  Өдүген - «даглар аразында дыка улуг, дески, ыяш-даш чок, одар-белчиирлиг оргулааш чер» дээн уткалыг. Оон аңгыда утказын делгемчидир алыр болза «ие-чер, ыдыктыг чер» деп утказы база бар».

Түӊнел: интернет четкизинде биле эртем езузу-биле тайылбырлар чоокшулашкак бооп турар.

- Өөренип эрткенивис «Өдүгенде чайлаг» деп чогаалдың маадыры Өнер-оол каяа аалдап чедип келген ийик? Ону кымнар, канчаар уткуп алганыл?

- Самбуевич Өнер-оолга чүнүң дугайында чугаалап бергенил?

2. Даяныг-схема-биле ажыл

- Ивиниӊ чурумалын тургузары-биле даяныг-схема-биле ажылдаптаалыңар.

         (Уруглар башкынын удуртулгазы-биле бердинген схеманы айыттынган бөлүктер аайы-биле долдуруп, чогаалдан ушта бижилгелерни кылыр. Оон түӊнелинде даяныг-схема конструкцияга ивиниӊ хевир-дүрзүзүн, аажы-чаӊын база өске-даа талаларын тодарадып көргүскен чурумал тодарап көстүп кээр)

3. Таблица-биле ажыл.

 - Ивининиӊ аажы-чаӊын, хевир-дүрзүзүн көргүзерде, чогаалчы кандыг уран-чечен аргаларны ажыглаан-дыр? (эпитеттер, деӊнелге)

Сула шимчээшкин

Буур дег шаараш мыйыстарлыг (баштарын чаяр)

Борбалчыӊнаан карактарлыг (карактарын өрү-куду долгандыр көөр)

Кылын харныӊ кыры-биле

Кызырткайндыр саяктай бээр (өттүнер)

4. Шүлүк-биле ажыл (Л.Чадамбаның «Иви фермазында» деп шүлүүн бир өөреникчиге шээжи-биле  чугааладыр).

- Уруглар, Тожу чурттуг чогаалчывыс Л.Б. Чадамбаның «Иви фермазында» деп шүлүүнден   «Өдугенде чайлаг» деп чогаалда ивиниң чурумалынга немей чүнү билип ап болур-дур, кичээннгейлиг дыӊнаар.

Хомнук, дүвү, шуурган, хады

Хөөмээйлээн дег улуп турар

Хөртүк харлыг тайга-сыннар

Хөвең-биле бургенипкен.

Изиг дүшпес тайга-сыннар-

Иви, чары турлаа ол боор.

Чаат, шулун, чаат, чекпе-

Чарым-Тайга оъду ол боор.

Хады, пөштүг, шиви, дыттыг

Кара-ногаан арга ишти

Хаваан дүгген, ажынган дег

Хаалаан-хоолаан шимээргеп тур.

А ол шиилээн арга черде

Майгын хоорай хөлзээн туру.

Аңчы-малчын ивижилер

Байырда дег хөлзээн турлар.

Иштии, артыы тайга-сындан

Иви-чары сөктүп кээп тур.

Кадарчылар-ивижилер

Хавырып кээп санаары ол.

Мыйгак- сыын дег, куураңнашкан,

Мыйыстары шаараңнашкан,

Чеже чүве, тумен иви,

Черликсимээр челип турар.

Дазыл ышкаш мыйыстарлыг

Дарган чаагай эдерлери

Дүвүренчиг хөректешкен

Түрлүг-сүрлүг халчып турлар.

Кожак-кожак чары, мынды

Холга кирип, челелеткен-

Кастынгылап, дус-даа чылгаан,

Карактарын борбаңнаткан.

Анайлары, даспаннары:

-А-ба, а-ба!- кылдыр эткен.

Иелери-мындылары:

-Ийет, ийет!- дишкен-даа дег.

Хонаш черде майгын ферма-

Хоолаан тайга хоорайы бо.

Хокаштар дээр иви, чары-

Хорум-Тайга хойлары бо.

Танышканың иви-чарың-

Эъди, сүдү кайгамчык мал.

Тайга-сынга аңнап мунар

Эрес болгаш кашпагай мал.

   -Шүлүкте ивиниӊ овур-хевирин чогаалчы канчаар чуруп көргүскенил?

- Мыйгак, сыын дег куу өңнуг.

- Эрес, кашпагай, аңнап мунарынга эптиг.

- Шаараш мыйыстарлыг.

- Хоюган (черликсимээр).

-Күштүг, шыырак (дарган чаагай).

-Эъттиг, сүттүг.

- Хокаш деп ады база бар. Оон аңгыда ивиниң 1 дүктүг мыйыс, 2 дүктүг мыйыс, 3 дүктүг мыйыс деп аттары база бар.( самбырага немей бижиир).

5. Таблица-биле ажыл.

Тыва болгаш тофа дылда ивилерниӊ хар-назы, эр-кызыныӊ аайы-биле аттарын деӊневишаан, бичии шинчилелден кылыптаалыӊар:

Деӊнелге анализиниӊ түӊнелдери:

• Тыва болгаш тофа дылдарда иви ажыл-агыйыныӊ лексиказы ниитизи-биле чоок,дөмей;
• Тыва дылдыӊ тожу диалектизиниӊ лексиказы бай-байлак бооп турар, чүге дээрге амгы үеге чедир ында иви ажыл-агыйы сайзырап, кадагалаттынып артып калган;
• Тофа дылда иви ажыл-агыйыныӊ терминнери тыва дыл-биле колдуунда дүгжүп турар, чүгле чамдык терминнер шуут чок бооп турар.  

 6. Слайд-презентация

 (Чуруктуг слайдыларны ажыглап, өөреникчиниң иви дугайында немелде тайылбыры).

- Ивилерниң янзы-буру хевирлерин  Тываның Тожудан аңгыда бүдүн делегейниң аңгы-аңгы булуңнарында өстүрүп , ажаап турар. Чижээ: соңгу чүктүң ивизин Ыраккы Соңгу чүкке, Сахалин ортулукка көрүп болур. Бистиң Тываның Тожуда ивилеривис   соңгу чуктуң ивизиниң бир хевири болур. Дыка эки эштип билирлер. 10 ажыг километр далай кежиглерин чайлыг эштип кеже бээр.  (2-ги слайд)

Шокарларлыг иви – Россияның Кызыл дептеринче киир бижиткен. Ивиниң бо хевирин Кыдатка, Тайвань ортулукка, Вьетнамга, Корея, Япония, Россияга көрүп болур. (3-ку слайд)      

Олень благородный- делегейниң Кызыл Дептеринче киир бижиткен. Барыын Европа, Скандинавия,Сонгу Африка, Тибет, Кыдат, Алтай чуртунда бар. Мага-боду дыка улуг, дензизи 300 килограмм, узун дурту 2,5 метр чедип турар. (бистин ивилеривис-биле деңнээрге, 80-120 килограмм) (4-5 слайдылар).

6-гы слайд.

Олег Бараанович Орай-оол- Тываның алдарлыг ивижизи, 2008 чылдың Наадымының тиилекчизи, чоокку уеде чырыкче үнер «Азия Төвүнүң кижилери» деп номнуң 4-ку томунуң маадыры. Бүгү назынында тайгада чурттап, иви ажылын сайзырадып чоруур. Ооң чугаазы-биле, ивиниң эъди чымчак, сүдү хоюг. Бир ивиден хунде 200-300 грамм сут саар.  Иви-хосталгага ынак амытан. Ону кажан-даа кажаалавас. Кыжын 1 хунде 30-40 километр черни эртип кааптар. А чайын изигде кончуг бергедежир. Кара эртенден кара кежээге дээр чаңгыс черге бөлдүнчүп алгаш, тура хунзээр. Бир эвес туда кадарбас болза, черлик ивилерге каттыжып алгаш, черликсип чоруп бээр. Чаа төрүттүнген ивиниң чаш оглу дыка эрес, кашпагай. Төрүттүнгеш, 30 минута эрткенде, тура халааш, кижиге четтирбейн, чиде халый берип болур. Ынчангаш ону дораан кижилерге, одарга өөрензин дээш, баштай ыяшка, ооң соонда авазынга 2 ай ишти хире баглап өөредир. Ивилерниң чаа үнүп келген чымчак, дуктуг мыйыстары эм шынарлыг. Адыг иви ужуруп алган болза, бир дугаар чуу-даа арттырбайн, мыйыстарын чиптер, ооң соонда артканын чиир. Чаа өзүп олурар, чымчак  мыйыстар ол хире чаагай. Ивиниң одарын үргүлчү солувас болза, чиир оъттарын дазылындан ушта тыртып чип кааптар. А ол оъттар катап 15 чыл болгаш унер. Олег Бараановичиниң ажыл-агыйында бо хуннерде 130 хире иви бар. Ивиниң саны чылдан чылче эвээжеп турар. (1980 чылдар-биле деңнээрге, муң ажып турган). Ивижилерни күрүне деткип, дузаламчы акшаны чыл санында берип турар.

IV. Кичээлдиң туннели.- Кичээливисти туңнептээлиңер. Ивини чүге чараш мал дээр бис? Иви дугайында номдан алган билиглеривиске немей чүнү билип алдыңар? Иви малдың ажыы чул? Ивилерге кандыг хамаарылгалыг болур ужурлуг бис?

        V.  Бажыңга онаалга.  1) «Иви-чараш мал» деп темага чогаадыг- чурумал бижиир;

2)  «Ивиниӊ мыйыстары канчап тывылганыл?» деп темага тоолчургу чугаа чогаадыр.

Ажыглаан литература:

1. Этимологический словарь тувинского языка (2 тома) Автор: Татаринцев Б.И. Издательство: Наука Формат: PDF Язык: русский Размер: 23 МБ Cтраниц: 345+389 Год издания: 2000-2002.

2. Б.К.Ондар. Топонимический словарь Тувы- Кызыл, 2007

  Чадамба, З. Б. (1974). Тоджинский диалект тувинского языка. Кызыл

           Сат, Ш. Ч. (1968). О говоре населения Тере-Холя // Сборник научно-методических статей. Гуманитарные науки. Кызыл. C. 99-115.

         Серен, П. С. (2006). Тере-Хольский диалект тувинского языка. Абакан.

         Рассадин, В. И. (1996). Присаянская группа бурятских говоров. Улан-Удэ.

        Мендуме, М. К. (1984). Орус шөлү. Кызыл.

        Эргеп, М.С. (1994). Өдүгенде чайлаг. Кызыл.

        Кушкаш, Т.Т. (1996). Тожунуң бурунгузу. Кызыл.

Интернет-ресурсы:

http://www.tuvaonlin.ru