М.Эргеп Одугенде чайлаг (Ажык кичээл)
план-конспект урока (5 класс)

Темазы:

М. Эргеп Өдүгенде чайлаг (тоожудан эгелер).

Кичээлдиӊ хевири:

Түӊнел кичээл

Сорулгалары:

Өөредир: өөренген чүүлүн катаптавышаан, уругларның кичээлге сонуургалын хаара тудар, чогаалдың кол маадырларының овур-хевирин, аажы-чаңын тодарадыр; уран-чеченин сайгарып өөредир;

Сайзырадыр: уругларның дыл-домаан, логиктиг боданыышкынын, сөс курлавырын байыдар, аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр,

Кижизидер: тѳрээн чурт дугайында билигни делгемчидип, Тожунуӊ иви ажыл-агыйын сонуургадыр, бойдуска, дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидер.

Эртемни ѳѳредириниӊ түӊнелдери

Бот-тускайлаӊ: чогаалдыӊ утказынга дүүштур түннел-кичээлге киржип, ѳскелерниӊ бодалын дыӊнап билир, шын үнелеп, киржип, бодунуӊ бодалын шынзыдып, камгалаар.

Эртемнииниӊ: ѳѳренип турар темазын сонуургаар, чаа кол билиглерни медерелдии-биле шингээдип алыр. Сѳзүглелди аянныг шын, тода номчуур болгаш география, бойдус эртеми-биле харылзаазын тодарадыр. Чогаадыкчы ажылдарга идепкейлиг киржир.

Метапредметтиг: бот-угланыышкынныг кичээлдиӊ сорулгазын тодарадып, бодунуӊ ажылын башкы-биле кады үнелеп билир. Түӊнелди үндүрүп, ону амыдырал-биле холбаар.

Медереп билип алырыныӊ сѳзүглелден кол чуулдерни шилип шыдаар, сайгарар.

Харылзажылга кичээлге алган билиин аас болгаш бижимел бижиир, бодунуӊ бодалын диалог, монолог дамчыштыр шын, чиге илередир, айтырыгларны шын, тода салыр, эптиг найыралдыг ажылдаар.

Шиӊгээдип алыр кол билиглер

Тожу, Ѳдүген, ивиниӊ хар-назыныныӊ аайы-биле аттары,  

Ажыглаар метод, аргалар:

Хайгаарал, дилеп-тыварының, шинчилел, чогаадыкчы хамаарылгазының, ном-биле бот ажылдар, словарь-биле ажыл, тест, беседа, синквейн,

Ажылды организастаарыныӊ хевирлери:

Бот-тускайлаӊ, эжеш, бѳлүктеп

Дерилгези:

Презентация, Тываның картазы, көргүзүг чуруктар (Тожунуң, ивиниң, кат-чимистиң, чадырның), кичээлдиң кыйгызы: “Демниг сааскан теве тудуп чиир” экранда парлап каан, компьютер, проектор.

№

Кичээлдиң кезектери

Башкының ажыл-ижи

Өөреникчиниң ажылы

Түңнелдер

1

Организастыг кезээ

• Экии уруглар! Олуттарыӊарга эптиг олургулаптыӊар. Бѳгүнгү болур кичээливис онзагай кичээл. Чүге дизе бисте аалчылар аалдап келген.

Кичээливистиң кыйгырыы “Демниг сааскан теве тудуп чиир”. Демниг деп сѳстүӊ чоок уткалыг сѳзү чүл, уруглар?  

Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыңнаар.

Өөреникчилер боттарының бодалын илередип, үлегер домактың утказын чугаалаар.

Бо үлегер домактың утказы - кичээлде шупту демниг ажылдаар. Саасканнар тевени тудуп чипкен эвес, а шупту кады ажылдааш, демниг, эптиг-найыралдыг ажылдаарын чугаалап турар.

1. Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугаалажырының янзы-бүрү хевирлерин билир, үежилери-биле болгаш улуг улус-биле чугаалажып билир.

2

Катаптаашкын.

Шупту Тываныӊ картазынче кѳрүптээлиӊер. (Картадан Тожуну тыптырар).

Эрткен кичээлде кымның чүү деп чогаалын номчаан ийик бис уруглар.

Бо хүн чогаалдың шупту эгелеринге хамаарыштыр түңнел кичээлди эрттирер-дир бис. Ынчангаш шуптуңарга идекпейлиг ажылдаарыңарны күзедим, уруглар.

• Бисте мындыг чагаа ужуп келген-дир уруглар. Бо чагааны кым харыылаптарыл?

Аас-биле ажыл:

1-ги чагаа. Өдүген дээрге кайда чер ады чүвел, кым билирил? Шын-дыр.

Тожунуң өске кожууннардан онзагай талазы чүү чүвел?

Тожу дугайында чүнү билир силер? (Кыска дыӊнадыг)

Башкының айтырыынга өөреникчилер долу харыыны бээр.

М.Эргептиң «Өдүгенде чайлаг» деп тоожузундан эгелерни номчуп дооскан бис деп өөреникчилер харыы бээр.

Шупту чогаалды номчаан, башкының ажылын кылырынга белен деп харыыны берген турар.

Чагаа-биле ажыл:

Тожуда (өөреникчилер харыылаар).

Иви болгаш балык ажыл-агыйлыг, чадырларда чурттап турар.

1) Чаа немелде билиг алыр (познавательный): өөреникчилер даап бодап, угаап бодап билири, кандыг-ла бир чаа чүүлдү билип алыр деп сорулга тургустунуп кээри.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кылыр чүүлүнге сорулганы салыр, өскертип билир; бодунуң харыызын шын кылдыр эдип билир (самокрекция) чугула айтырыгны тургузуп, даап бодаашкынын илередип,  логиктиг сайгарылгаларны кылып, бадткалдарны кылып, тып билир.

2. Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Тус айтырыг бүрүзүнге бодунуң бодалын, туружун тода, шын, харылзаалыг кылдыр илередип билир. Чугаа этикедин сагыыр.

3

Быжыглаашкын.

2 ЧАГАА: Монгуш Эргептиң Өдүгенде чайлаг деп чогаалында кол маадырывыс кым ийик, уруглар?

Ол каяа чедип келген ийик уруглар? Шын-дыр, Тожуга.

3. Чагаа: Өнер-оолду чайлагга кымнар уткуп алганыл? Аттарын адаптыңар, уруглар.

4-8 Чагаажыгаштар-биле ажыл:

Катай чайлаан эштериниң дугайында одуругларны кымның дугайында бижээн-дир тывар силер.

(Чараш мал):

9 Чагаа: Өнер-оол чайлагга чүнү кончуг сонуургааныл, уруглар?

Экранда ивиниң чуруун көөр.

Дараазында ивиниң чиир оъдунуң ады чүл, уруглар? Ийе, шын-дыр.

Ивиниң овур-хевирин көргүскен одуругну кым номчуптарыл, уруглар?

Иви кандыг мал болду?

10 Чагаа: Ивиге сиген белеткээр бе?

Ынчангаш иви малдың чиир чемин билип алдывыс, уруглар (экранда чуруктарны көргүзер).

Кыдырааш-биле ажыл.

Тест-биле ажыл кылдыртыр

(6 айтырыглыг).

Бистиң өгбелеривис шагдан тура мал ажыл-агыйлыг чораан. Силер база дыштанылгаңарда кырган-ава, кырган-ачаңарның аалынга барып ындыг ажылдардан кылып дузалажыр силер, уруглар.

Сула шимчээшкин:

Шупту бичии када оожум туруп кээлиңер, уруглар. Улаштыр ажылдаарывыска эки болур кылдыр сула шимчээшкинден кылыптаалыңар:

Ажылдаарга эки боор,

Адыжывыс дыштанзын.

Эзеп-херлип орбас бис,

Эки кызып бижиир бис.

Улаштыр ажылдап кириптээлиңер.

Чагаа: сан кичээли

Ном-биле ажыл.

Ам Тожунуң бойдус-байлааның дугайында көөр бис. Бүгү кежик – Чер-Иеде деп эгени ажыдып алыңар, уруглар.

• Хуулгаазын чурумалдыг аргалар деп тѳлевилелди дыӊнаптаалыӊар.

11. Чагаа: Кайы хире байлак, кат-чимистиг оран-дыр, уруглар! Чүге Чер-Ие деп турарыл?

Кижиниң чип турары бүгү-ле аъш-чем, ижип турарывыс суг-даа, кедер хеп-даа, аарый бергеш эмненир эм-дом-даа, чурттаар оран-сава-даа шупту-ла черден төрүттүнүп турар болганда ону бистер Чер-Ие дээр бис. Тынып турар агаарывыс безин черден үнүп турар үнүштер дузазы-биле арыгланып, чаартынып турар болгай. Теректер чок турган болза хирлиг агаар боду арыгланы бээр бе?

Номчаан эгелеринге хамаарыштыр оореникчилерге чогаадыкчы ажылды кылдырар.

1. - Дараазында номчаан эгелеривиске хамаарыштыр синквейнден тургузаалынар.

Синквейн дээрге беш одуругдан тургустунган шулук хевири (презентация)

Монгуш Эргептиң Өдүгенде чайлаг деп чогаалында кол маадырының ады Өнер-оол.

Ол Тожуга чедип келген.

Тожу кожуунда болуп турар деп харыыны бээр.

Өнер-оолду Шурумаа, Артыш-оол, Сергей, Нурзат, Оля Өнер-оолду уткуп алганнар.

Өнер-оол шак бо эштери-биле кады эптиг, найыралдыг, солун кылдыр дыштанып эрттирген.

Өнер-оолдуң чайлагга баргаш, эң-не сонуургаан чүүлү – иви деп харыылаар.

Уруглар экранда ивиниң чуруун көөр.

Ивилерниң чиир чемнери онзагай, олар өске малдар, аңнар ышкаш аксынга таварышкан-на сигеннерни чивес. Шулун, чаат, чекпе, дус чиир деп өөреникчилер долу харыын бээр.

Ном-биле ажыл.

Номнуң 111 дугаар арнын ажыткаш, ивиниң овур-хевирин көргүскен одуругну 1 өөреникчи номчуур.

Сериин тайгага тааржыр күштүг, шыдамык мал.

Сиген белеткевес,боду харны казып, тып чиптер. Оон аңгыда шулун, чаат, чекпени чиир.

Кыдырааш-биле ажыл.

Айтырыглар экранда бар. Уруглар харыылапканының соонда, чанында эштери-биле солчур, бот-боттарынга демдээн салчыр.

Улаштыр ажылдаарынга эрес-сергек болуру-биле өөреникчилер башкының аайы-биле сула шимчээшкин кылыр.

Ном-биле ажыл.

Уруглар экранда чуруктарны көрбүшаан, сөзүглел иштинден уран-чечен аргаларны тывар.

(Ай, бес, тоорук, киш-кулаа, честек-кат, инек-карааның чуруу экранда көстүп турар). Номдан оларның дугайында бижээн эгелерни тып номчуур, деңнелге болгаш эпитеттерни тывар.

Ном-биле ажыл.

Чогаалдың кол билиглерин медереп билип олурар, херек кырында амыдырал-биле холбап, философтуг бодалды улам ханы сайгарып «Бүгү кежик – Чер-Иеде» деп сөстерниң ханы утказын билип алыр.

Арын 115-118.

“Бис чиир чемни-даа, кедер хепти-даа, чурттаар оран-саваны-даа чер-иевистен четтирип турар бис. Оон туржук тынар агаарны-даа, ижер сугну-даа оон ап турар-ла болгай бис” бир уруг номчуур.

1. Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Тодарадып, тып, бадыткап, шынзыдып, деңнеп, шүүштүрүп, даап бодап, түңнеп билир. Алган медээден кол чүүлдү бодунга билип ап шыдаар. Долгандыр турар хүрээлелди база социумну билип алыры-биле янзы-бүрү аргаларны ажыглаар, дуржулга солчуру, киржири, төлевилел тургузары, чогаадыкчы ажылдарны чорудары.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Бодунуң билбес чүүлдерин медереп билир, ону чедип алыр дээш кызар; ону чедип алыр дээш кызар бодунуң эрттирипкен частырыгларын эскерип билир, оларны эдер дээш ажылдаар, кылыр чүүлерин боду планнап билир, план аайы-биле ажылдаар.

3) Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугааның утказын билип алыры, дыңнап алган чүүлүн кыска азы делгереңгей дамчыдып билир. Сөзүглелдиң утка талазы-биле болгаш уран-чечен сайгарылгазын кылыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир. Номчулганың янзы-бүрү аргаларын ажыглап билир (улуг-каралап, чүгүртү ханылап номчуур о.д.ө.) Бодалын дамчыдып билир. Таблица, схема, кысказы-биле чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар. Словарьлар, энциклопедиялар, Интернет-биле ажылдап билир.

1. Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Тодарадып, тып, бадыткап, шынзыдып, деңнеп, шүүштүрүп, даап бодап, түңнеп билир. Алган медээден кол чүүлдү бодунга билип ап шыдаар. Долгандыр турар хүрээлелди база социумну билип алыры-биле янзы-бүрү аргаларны ажыглаар, дуржулга солчуру, киржири, төлевилел тургузары, чогаадыкчы ажылдарны чорудары.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Бодунуң билбес чүүлдерин медереп билир, ону чедип алыр дээш кызар; ону чедип алыр дээш кызар бодунуң эрттирипкен частырыгларын эскерип билир, оларны эдер дээш ажылдаар, кылыр чүүлерин боду планнап билир, план аайы-биле ажылдаар.

3) Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Чугааның утказын билип алыры, дыңнап алган чүүлүн кыска азы делгереңгей дамчыдып билир. Сөзүглелдиң утка талазы-биле болгаш уран-чечен сайгарылгазын кылыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир. Номчулганың янзы-бүрү аргаларын ажыглап билир (улуг-каралап, чүгүртү ханылап номчуур о.д.ө.) Бодалын дамчыдып билир. Таблица, схема, кысказы-биле чугула медээ бээр аргаларны ажыглаар. Словарьлар, энциклопедиялар, Интернет-биле ажылдап билир.

4

Түңнел.

Кичээливистиң кыйгырыы: “Демниг сааскан теве тудуп чиир”. Шынап-ла сааскан чеже-даа чаңгыс болза ындыг улуг тевеге күш четпес болгай. Ол ышкаш бис база күжүвүстү каткаш, шупту идекпейлиг ажылдаан бис. Ынчангаш бо хүн шупту эки ажылдаан, эр хейлер, уруглар!

Үлегер домактың утказын бадыткап, Тожунуң дугайында, Өнер-оолдуң дыштанылгазының дугайында дыка хөй чүүлдерни билип алдывыс.

1. Чаа немелде билиг алыр (познавательный):

Бадыткаан азы шын эвес бодалдарга шын харыы бээр тезистерни (харыыларны) ажыглап (тып) билир, янзы-бүрү литературадан, Интернет четкилеринден херек материалдарны тывар, номчулганың сорулгаларын медереп билир.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Ажылынга үнелелди берип шыдаар, тыптып келген бергелерниң үнген дөзүн тодарадып, оларны шиитпирлээр аргаларны тывар.

3)Харылзаа тудуп, чугаалажып билири (коммуникативные):

Аас болгаш бижимел чугааны билип алыр. Айтырыгны дыңнап, аңаа шын харыылап билир.

5

Демдек салыры.

Уругларга чогуур демдектерни салыр.

Уруглар бот-боттарын үнелээр.

6

Бажыңга онаалга бээри.

Монгуш Эргептиң Өдүгенде чайлаг деп чогаалынга онаалгалар.

Монгуш Эргептиң Өдүгенде чайлаг деп чогаалдан кайы маадырны сонуургаан силер.

1. Чогаадыг “Мээң ынак маадырым”.

Монгуш Эргептиң Өдүгенде чайлаг деп чогаалдан кайы эге силерге эң-не солун болду?

2. Чогаадыг “Эң-не сонуургаан эгем”.
3. Азас хөлдү азы ивиниң чуруун чуруп эккээр.

Бажыңга онаалганы кыдырааштарынга бижиир

Өөреникчи бодунуң сонуургаан онаалгазын шилип аар.

2) Бот угланыышкынныг (регулятивный):

Кичээлдиң азы онаалгаларның сорулгаларын хүлээп, аңаа дүүштүр ажылдаар.