Открытый урок К/ө- «Үвлин цаг». Гр-к- Әвән-зүүһин йилһлт.
план-конспект урока (5 класс)

МБОУ Элст балһсна  « Очра Номтын нертә нәәмдгч тойгта дундын школ»

Ил кичәлин төр:

«Үвлин цаг».

Әвән-зүүһин йилһлт.

                     Белдснь: хальмг келнә багш

                                           Леляева Саглара Юрьевна

Элст-2012.

Кичәлин төр: К/ө- «Үвлин цаг». Гр-к- Әвән-зүүһин йилһлт.

Кичәлин күцл:

1.  Хальмг келнә үзгүдин болн әәсин тускар авсн  күүкдин медрлинь сергәҗ тодлулх. Тедниг келлһндән, бичлһндән чикәр олзлдг, бичдг дасхх. Үгин әвән-зүүһин йилһлт кеҗ, багшин заасн тоотыг батллһн.
2. Хальмг утх-зокъялын үүдәврмүдәр дамҗҗ сурһульчнрин келлһнь өргҗүлх.Үвлин цагин тускар күүндҗ, шүлгүд чееҗәр келүлһн, йиртмҗ шинҗлх.

     3. Эврәннь бәәсн һазр усндан, төрскн келндән дурта болх, эргндкән харх,

            төрскнч седкл зүүлһх.

Кичәлин дөңцлмүд:  Онц ахр тольмуд болн схемс (күн болһнд),  компьютер (интерактивн сабр), онц  даалһврмуд, магнитофон («Байрин айс», даалһвр күцәсн  цагт).

Кичәлин йовуд.

1. Кичәлд белдлһнә агчм.

- Мендвт, күүкд!

- Мендвт багш!

-Суутн. Эндр цугтан бәәнәт? Не, сән, ода келлһән ясад, цуһар хальмг әс, дарҗңгуд давтхмн (күүкд хальмг әс, дарҗңгуд  келцхәнә). 

(И. С.№1 әс, дарҗңгуд ).

2. Не, сән. Ода эндрк йиртмҗин бәәдл шинҗлҗ үзхмн?

Йиртмҗин бәәдл схемәр шинҗллһн. Күүкд самбрур одад, аһарин, салькна, теңгрин ямаранинь темдглнә. 

(И. С.№2 йиртмҗин бәәдлин схем).

        - Тегәд, иим теңгрин бәәдл кезә болна, ода ямаран җилин цаг?  

3. Эн мана кичәлин дуудвр :

«Үвлин теңгр иткл уга болдг». (И. С.№3).

- Энүнә жанрнь келтн?

- Эн хальмг үлгүр.

- Мел чик. Эндрк мана кичәлин төр: «Үвлин цаг». Әвән-зүүһин йилһлт. (И. С.№4, №5 үвлин зург).

Девтрмүдән секәд, эндрк өдрин диг-дара болн кичәлин төр бичҗ авцхатн.

(күүкд бичҗәнә).

Күүкд, ода хәләтн, эн зәңгст эндү бәәхлә чикләд, нер өгтн. Цугтан девтртән күцәллһн. (айс арһул наачана) (И.С.№6 текст).

Текст

Өвлдэ һорвн сар бәнә: бар, тула, лу. Үвл мана тегт олн зүсн болна.

Цасын орна, шурхын , шуурна. Зәрмдан ик цасн орхыш, дулан бәәнә. Чаңһ

китн болхла, һолмут, нурмуд көрна. Өвльд көвуд, күүкэд байрылна. Эднә

инадн, шуугән икэ холас соңсгдна. Үвль – җилин сергмҗта цаг.

- Йир сән. Мана хальмг келн йир өргн, гүн. Терүнә нег талнь  хальмг келнә грамматик болна. Эн чикәр келдг, бичдг дасхна. Тана ширәд күн болһнд хойр цаасн бәәнә. Уланднь- чик хәрүһнь цасна умшар темдглтн, хаҗһр, эс гихлә күцц биш хәрү болхла, көк цааснднь темдглтн. Тегәд эн текстд ямаран-ямаран зокалмудар эндүс харһв келлтн . (күүкд келцхәнә):

-Эгшгин таарлт.

- Алңтрулгч хадврмуд.

- Алңтрулгч эгшгүд.

- Удан эгшг.

-Җөөлн темдг.

- Тодрха биш эгшг.

- Тегәд, эн цуг зокалмуд  хальмг келнә ямаран ик әңгд орна?

- Энүг әвән - зү, эс гиҗ фонетик гинәвидн.      

- Сән. Мана цаһан толһан хальмг әс кедү, ямаран  болдг билә?

- Эннь, Ә,Ө,Ү, Җ,Һ, ң. Һурвн эгшг, һурвн хадвр әс.

- Сән. Хадвр әс яһҗ йилһрнә?

- Хадвр әс хошадлдг болн эс хошадлдг, дуута болн дүлә болдмн.

- Чик. Эгшг әәсин тускар кен келх?

-Эгшг әс өмн дарана болн ар дарана, ахр болн удан болна.

-Йир сән.  

Физминутк давуллһн.

  Мини цогц  

- Сән. Цааранднь. Дарук цугтан кех даалһвр.

(текстәс 1-гч вариант-«үвлд», 2-гч вариант – «Теегт» гидг үгмүдин әвән-зүүһин йилһлт кех) (нег-негнәннь даалһвр хәләҗ хаҗһрнь чиклх(взаимопроверка)  ). (вариант болһнас неҗәд күн босад умшллһн).

Онц даалһврмуд:

(Бәәрндән)

1-гчнь: 144 -гч дамшлһ күцәҗәнә

(Самбрт)

2-гчнь:  йилһлтин ашмуд хәләҗ, туслх үгмүдтәһинь татасар ирлцүлх. 

(И.С.№7 Даалһвр).

                                    Үвл           4үзг, 4ә, 2 нил.

                                    Йиртмҗ         3үзг, 4ә, 2нил.

                                    Цан         4үзг, 5ә, 2нил.

                                    Мөсн         4үзг, 5ә, 2нил.

                                    Аһар        4үзг, 4ә, 2 нил.

                                    Бичкдүд        3үзг, 4ә, 2нил.

                                    Цасн         7үзг, 8ә, 2нил.

                                    Байр        6үзг, 8ә, 3нил.

IV. Кичәлин ашнь һарһлһн.

Ода  иим марһа давулхмн. Кен үвлин туск шүлг, үлгүр, тәәлвртә туульс болн нань чигн амн-үгин зөөр келлтн. (ашнь һарһх, кен элвгәр келснь - түрүн орм авна) .

- Тегәд, күүкд, эндр мадн җилин ямаран цагин тускар күүндвидн?

-Эндр бидн үвлин цагин тускар күүндвидн.

-Үвл мана теегт ямаран болна?

 - Үвл мана теегт олн зүсн болна.

- Күүкд, тадн  үвлд дуртайт?

-Э, мадн үвлд йир дуртавидн!  (цуһар).

- Эндр мадн  грамматикин ямаран әңгин йилһлт кеввидн?

- Әвән-зүүһин йилһлт кеввидн.

-Э, мел чик. Йир сән. Эн схемд тана цуг келсн зокалмуд бичәтә. Тана ширә деер ахр толь бәәнә.

V. Геерин даалһвр. (Цааснд бичәтә ширә деер күн болһна өмн кевтнә).

Күнд: «Байрта үвл» ахр келвр тогтах. Нег үгин әвән-зүүһин йилһлт кех.

Дунд:    -гч дамшлһн.

Амр: Сәәхн, арһул, умш, җөөлн, архайг, һаза гидг үгмүдин үзгүднь, әәсинь тоолад бичх  Янзнь: умш-3үзг, 4ә.

VI.Темдг тәвлһн. (Сәәнәр көдлсндн ханлтан өргәд, цаасдннь ашар темдгнь тәвҗ йөрәл келх).    (И. С.№8 Г/д).

Олзлгдсн литератур:

1. Хальмг келн. 5 класс. Манҗин  , Онтан З, Э, 2008җ.

2. Хальмг кел болн литератур даслһна методическ һардвр 5-11 класс, Босхомджиева Н.Д. Э, 2007г.

3.  Келлһ өргҗүллһн. Көдлмшин девтр.  5-7 класс. Хейчиева Э.Г. Э, 2008г.

4.  Калмыцко-русский словарь, Э, 2004г.

Толь:

Үвлин цаг К/ө

Кен? Юн?

Архайг - хлопья

Долда - ком

Дошлһна мөсн -  каток

Дошур - коньки

Дөрвн үзг - четыре стороны света

Керг- дело

Киитн Аав - Дед Мороз

Көр – сугроб

Күчн – сила

Мөсн – лёд

Ова – куча

Тег – степь

Умш – крупинка

Ур – пар

Утан – дым

Үвл – зима

Үвлзң – зимовка, зимовье

Цан – сани

Цаң (кирү, кору) – иней, изморозь

Цасн – снег

Цасн Күүкн – Снегурочка

Цасн күн – снеговик

Цоорг – прорубь

Шин җил – Новый год

Шуурһн – метель

Эрг – берег, обрыв

   Ямаран?

Адһмта – спешащий, спешный

Бависн – лохматый, ветвистый

Бавһр – лохматый

Байсңһу – жизнерадостный, весёлый

Гүн – глубокий

Догшн – сильный

Көвкһр – пушистый, рыхлый

Мөңгн – серебряный

Мөстә – ледяной

Нигт – густой

Сергмҗтә – весёлый, жизнерадостный

Серглң – бодрый

Үвлздг – зимующий

Үвлин – зимний

Хагзлсн – полинявший

Цаһан – белый

Цаста –снежный

Шүрүн – суровый, грубый

Шуугата - шумный

        Ю кех? Яах?

Баглрх  - собираться

Баһрх  уменьшаться

Беерх (даарх) – зябнуть, мёрзнуть

Бултх –прятаться, скрываться

Бурһудх -  буравить, сверлить

Гилвлзх – сверкать, блестеть

Дошх – кататься

Ишкрх – свистеть

Киитрх – холодать

Көрх – замерзать, остывать

Мөстх – оледенеть, покрываться льдом

Ниргх – шуметь

Өмсх – одевать, надевать

Тачкнх – трещать, греметь, грохотать

Үвлзх – зимовать

Үләх – дуть

Хайх (шивх) – бросать, кидать

Хальтрх – скользить

Холдх – удаляться, отдаляться

Хүвсхх – вихриться

Цоорх – провалиться

Сумлх – пробивать (отверстие)

Чичрх – дрожать

Шивлдх – бросаться, кидаться

Шуугх – шуметь, гудеть

Шуурх – мести (о метели)

Шухтнх - скрипеть

Грамматик

Әвән-зү- фонетика

Хадвр- согласные

Эгшг-гласные

Ар дарана- заднерядные или твёрдые (только гласные)

Өмн дарана- переднерядные или мягкие(только гласные)

Ахр- краткие(только гласные)

Удан – долгие(только гласные)

Тодрха биш эгшг – неясная гласная или редуцированная (только гласные)

Дуута- звонкие (только согласниые)

Дүлә – глухие(только согласниые)

Хошадлдг – парные(только согласниые)

Эс хошадлдг – непарные(только согласниые)

Ә-звук

Үзг- буква

Ниилвр - слог

1-гчнь: (онц герин даалһвр)

Үвлин амрлһна өдрмүдт манад мини таньл күүкн Аюна гиичлҗ ирв. Эн Бурятьд бәәнә. Би гиичдән Элстин сонҗлтс үзүлхәрн, тодрха кевәр теднә тускар келҗ өгүв.

Сити-Чессүр өөрдчкәд, Аюна йир икәр өврв:

- Ю-у, яһсн сәәхн гермүдви! Энчн теегин җирлһн болвзго?!

(цуг үгмүдин җөөлн эгшгүдинь нег татасар, хатуһинь хойр татасар темдглх.)

2-гчнь: (Онц герин даалһвр)

Бата школасн ирәд, ээҗдән соньн зәңг келв: «Ээҗ, ээҗ, эндр мадн кичәлмүдин хөөн үлдәд, Цаһан сарин нәәрт белдвр кевүвидн». Багш Кермн Боваевна маднд даалһвр өгв: Цаһана туск дуд дуулад, би биилх. Дорҗ Айса хойр цаһана боорцгудын тускар келҗ өгх. Бембин аав нәәрт ирәд «цаһаллһн» гисн авъяс маднд цәәлһн бәәҗ үзүлх. 

(цуг үгмүдин дуута хадврмуднь нег татасар, дүләһинь хойр татасар темдглх.)