Методическая разработка урока "Лексикын ороноор аяншалга"
методическая разработка (8 класс) по теме

Буряад хэлэн

Класс 8

Темэ: Лексикын ороноор аяншалга

Зорилгонууд: hурагшадай хэр зэргэ темэе ойлгоhые элирүүлхэ, дабтан осодхохо, оршон тойронхи аша туhа, хүнүүдэй хоорондохи харилсаан, хани нүхэд, багашуулые хүмүүжүүлгэдэ тон шухала гэhэн бодол гүнзэгырүүлхэ, ажаглажа, тобшолол хэжэ шадаха дадал hайжаруулха.

Түхэл: Бэхижүүлгын хэшээл.

Арга метод: Эвристическэ.

Хэрэгсэлнүүд: таблица, стенд, карточканууд, морин тухай зурагууд, самбар, компьютер, проектор, Г. Чимитовэй, Н. Дамдиновай, Д. Жалсараевай, Ш-Н. Цыденжаповай шүлэгүүд, «Υгэ-суранзан» - гэhэн наадан.

Хэшээлэй байгуулга:

I. Эмхидхэлэй үе. Сээжээр уран уншалга.

II. Урид үзэhэн мэдэсыень hэргээлгэ.

III. Мэдэсэ, дадалнуудыень улам гүнзэгырүүлхэ, hайжаруулха шата. Практическа хүдэлмэри. Υгэ-суранзан. Грамматическа наадан. Холбоо хэлэлгэ хүгжөөлгэ.

IV. Хэшээлэй тобшолол гаргалаг.

Хэшээлэй ябаса.

I. Эхидхэлэй үе. Сайн байна! Һуугты.

1) Фонтическая зарядка. Сээжэр уран уншалга. Сагаалганай амаршалга.

Г. Чимитовэй шүлэг.

Саhа бордоhото үбэлнай

Сагаа hарая хүтэлбэ.

Сэлгеэ hайхан буряадтамнай

Сагаалгамнай морилбо!

Hахал сагаан абанараа,

Hаншаг сагаан эжынэрээ,

Сасуу олон үетэнөө

Сагаа hараар амаршалнабди!

2) Танилсая, нүхэд! (hурагшад Н. Дамдиновай «Нэрэ обог» гэжэ шүлэгэй удхаар хамтадаа уншана).

Хүн хадаа нэрэтэй байдаг,

Хүлэг хадаа дэлhэтэй байдаг.

Обог, нэрэеэ нэрлэжэ,

Олондоо бэеэ танюулнам.

(hурагшад бүхэн өөрыгөө нэрлэнэ). Бадмын хүбүүн Баярби, Иволга тоонто нютагни.

II. Урид үзэhэн мэдэсыень hануулан дабтаhан hэргээлгэ.

1) Багшын оролто үгэ. Хэлэн-гайхамшагта зэбсэг «Хүн бүхэн түрэhэн эхэтэй, түрэл хэлэтэй, түрэл арадтай гээшэ ааб даа. Эдэ гурбанай алинииньшье хүнэй ажабайдалтай таhаршагүй холботой» (Ш-Н. Цыденжапов).

Түрэлхи хэлэн хүниие хүгжөөхэ, ажабайдал ойлгуулха, эрдэм бэлигтэй болгохо, арадайнгаа түүхэтэй, гүн гүнзэгы сэдьхэлтэй танилсуулха хэрэгтэй гол үүргэ дүүргэдэг. Түрэл хэлэеэ мэдээгүй, сэгнээгүй хүн түрэл арадайнгаа сэдьхэл ойлгожо, Эхэ орондоо гүнзэгыгөөр дурлажа шадахагүй. Ямаршье хэлэн хэдэн мянган үгэнүүдhээ бүридэдэг.

2) Дабталгын асуудалнуудта харюусалга. Проектор. Таблицаа хүдэлхэ.

Лексика – хэлэнэй бүхы үгэнүүд бүхы үгэнүүд хамта дээрээ:

Υгын удха.

Эхир үгэнүүд

Олон удхатай үгэнүүд

Υгын сэхэ ба шэлжэhэн удха

Омонимууд

Антонимууд.

а) Лексика юу үзэдэг бэ?

б) Олон удхата үгэнүүд ганса удхата үгэнүүдhээ юугээрээ ондооб?

в) Шэлжэhэн удхатай үгэнүүдтэ жэшээ hанагты.

Һурагшад: сагаан саhан – (сагаан сэдьхэл)

                Алтан hиихэ – (алтан гар)

                Эжы hажана – (тала hажана)

                Халуун сай – (Халуун зүрхэн).

г) Ямар үгэнүүдые омонимууд гэдэг бэ?

Һурагшадай жэшээнүүд: Байгал далай эршэтэ долгёороо шууяна. Алтан далай мүнгэн долгёор ара газарhаа долгилон байна.

д) Ямар үгэнүүдые антонимууд гэдэг бэ?

Багшын хэлэhэн үгэнүүдтэ h урагшад антонимуудые hанана:

Сэбэр – (мухай), Ааляар – (түргэн), Эртэ – (орой), Υбшэн – (элүүр), Υбэлжөөн – (зуhалан), Нимгэн – (зузаан), холо – (дүтэ), hубай – (hүтэй).

е) ямар үгэнүүдые синонимууд гэдэг бэ?

(hурагшад бэе бэедээ үгэнүүдые дурадхана):

Хангюурдаха – зэдэлүүлхэ, Морин – ардаг, Шүбэhэтэй – шандаhатай, Огторгой – тэнгэри, Булиха – диилэхэ.

ё) Лексикэ үзэжэ дүүргэбэбди. Υгэ хадаа өөрын удхатай, өөрын онсо бэшэлгэтэй. Υгэдэ ямараар хандаха ёhотойб?

Һурагшад: өөhэдынгөө hанамжануудаар хубаалдана.

3) Уран уншалга (сээжээр): Д. Жалсараевай шүлэг.

(Бүлэгөөр уншана).

Υгэмнай морин шэнги

Янза бүриин ябадалтай:

Hайхан жороо байха,

Далитай гүйдэл байха,

Даамай гэшхэдэл байха.

Харин үгэ-мориёо заримдаа

Хайша хэрэг хүлэнэлдэ даа.

- Энэ шүлэгэй удхаар тобшолол гаргая: арадай поэт Д. Жалсараев баян буряад үгэеэ зүбөөр хэрэглэхэ тухай hургаал тайлбарилна. Υгэ бүхэндэ ехэ наринаар, гамтайгаар хандаха, зүбөөр хэрэглэжэ шадахын тула бидэ бүгэдэ аман болон бэшэгэй буряад хэлэеэ hургуулиhаа эхилжэ hайнаар шудалха ёhотойбди.

4) Даабаринуудые дүүргэхэ. Тиихэдэ иимэ схемээр хүдэлхэ: Υгэ-холбуулал-мэдүүлэл-үгүүлэл.

а) Байгаалида хабаатай эхир үгэнүүдые hаная. Жэшээнь: Газар дэлхэй, орон тэнгэри, тала дайда, хада уула, хорхой шумуул, хүн зон, ан гүрөөл г.м.

б) Омонимууд олон удхата үгэнүүдhээ юугээрээ илгаатайб? Эдэ жэшэнүүдhээ омонимуудые илган тодоруулагты:

Голой эрье, эрье мааран, гэдэргээ эрье.

Ногоон набшаhан, ногоон ургана, ногоон намаан.

Урагшаа хара, хара сонхоор, хара гутал.

в) Эдэ оньhон үгэнүүдые хүсэлдүүлэн бэшэхэдээ, харша удхатай үгэнүүдые нэмэжэ бэшэгты:

Ульгам мориндо газар …, хашан мориндо газар …, (ойро-холо).

Шэхээрээ дуулаhан …, нюдөөрөө үзэhэн …, (худал-үнэн).

Ɵөрын дайда …, хүнэй дайда …, (хүйтэн-дулаан).

- Иимэ үгэнүүд хэлэлгэ соо ямар үүргэ дүүргэнэб?

Һурагшад: хүнэй hанал бодол улам тодо, хурса болгоно.

г) Морин тухай презентаци руу анхарал хандуулаад, морин тухай тобшо хөөрэлдөө эмхидхэхэ.

Эртэ урда сагhаа буряад арадта агта хүлэгэй үүргэ айхабтар ехэ байгаа. Мал ажалтай, тааруу hудалтай талын зоной түүхэ морин эрдэнитэй таhаршагүй холбоото. Жэлэй дүрбэн сагта ажалай хүндые, аян замай холые, ажабайдалайнгаа бэрхэшээлые моринойл хүсөөр дабадаг байгаа. Тиимэ дээрhээ «Хүлэг морин – хүнэй нүхэр», «hайн морин эзэнhээ», «hайн морин хүн ухаатай» - гэжэ үнэн зүрхэнhөө унагаа хайрлан магтадаг.

д) Мориндо хабаатай синонимуудые hанан бэшэе:

Морин – адууhан, агта, гүйгөөшэ, хүлэг, эмээлтэ, хазаарта, аргамаг. - - ---- Ногоон карточкануудаар хүдэлхэ.

Зүрхэтэй – эрэлхэг, айдаггүй.

Ажалша – хүдэлмэришэ.

Харгы – зам, аян.

Хүсэтэй – шадалтай, шүрбэhэтэй, шандааhатай.

Бэрхэшээл – хүндэ хүшэр.

Магтадаг – түүрээдэг.

е) Хүнэй hайн ба муу тала харуулhан шэнжэнүүдтэ антонимуудые олоё.

- Хүхэ карточкануудаар хүдэлхэ.

Бэрхэ-тулюур, үнэншэ-худалша, илдам налгай-хэрзэгы шэрүүн, шэрүүн-зөөлэн, хараалша-үреэлшэ, шуран-удаан (нобшо).

Тобшолол. Эдэ үгэнүүдые үргэнөөр хэрэглэхэ хэрэгтэй. Тиигэжэ хэлэеэ баяжуулхат, хүгжөөхэт, гүнзэгырүүлхэт.

III. Грамматическа наадан – «Υгэ суранзан» (Суранзан харуулха) гурбан бүлэг болон хүдэлхэ.

Нааданай дүрим. Багшын зааhан 3 үгэнүүдые (Байгаали, морин, нүхэр) hайн гү, али муу үгэ гү гэжэ элирүүлхэ, hайн hаань «+», муу hаань «-» тэмдэгүүдые табяад, үгэнүүдэй талмай зохёохо. Һурагшад үгэ бүхэндэ удхаарнь таарама үгэнүүдые (ямаршье хэлэлгын хубяар гараhан байха) «сглуулна». Һүүлэй hүүлдэ талмай дээрэхи үгэнүүд дээрээ үндэhэлэн, али нэгэ үгөөрнь үгүүлэл зохёохо.

а) Байгаали, морин, нүхэр.

б) Υгэнүүдэй талмай.

- Оршон тойрон, хуби, аша туhа, хамгаалха, гамтайгаар, хандаха, хюдадаг, хосорно, баялиг, ой модон, ан арьятан, шубуу шонхор, хорхой шумуул.

- Эрдэни, агта хүлэг, нүхэр, ажалша, хүсэтэй, шэрхи, амитан, эсэсэ сусахагүй, жэлэй 4 сагта, бэрхэшээлнүүдые, ухаатай, үүргэ ехэ, ажалай хүндые, талын зон.

- Хүндэлдэг, бэрхэ, оролдосотой, туhалдаг, hайхан сэдьхэлтэй, дуратай, сүлөө сагтаа, илдам налгай, шуран, хүндэмүүшэ, үреэлшэ, зөөлэн сэдьхэлтэй, хурса ухаатай, шиидэмгэй.

в) Yгүүлэлнүүдые зохёохо.

г) Шалгаха.

IV. Хэшээлэй түгэсхэл.

Эрдэмтэй хүнэй хэлэн хурса. Һайн hураhан, ном уншадаг хүнэй хэлэн баян ойлгосотой, ном бага уншадаг, муугаар hураhан хүнэй хэлэн үгытэй, мохоо, ойлгосогүй байха. Тиимэhээ хэлэлгэ хүгжүүхэ манай шухала зорилго болоно.

Хэлэ баянтай болохын тула олон үгэ мэдэхэ хэрэгтэй. Υгэ баянтай hаа, үгэнүүдэйнгээ бии болодог аргануудые hайн мэдэхэ шухала. Бидэ шэнэ үгэнүүд ямар аргануудаар бии болодог бэ гэжэ мэдэхэ болообди.

Энэ хэрэгтэ хэлэнэй үүргэ тон ехэ.

Ш-Н. Цыденжаповай шүлэг уншая (карточкануудые тараалга).

Түрэлхи хэлэеэ орхилго -

Түрэhэн арадhаа холодолго.

Хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ

Хүхэ далайтай хахасажа,

Хуурай газарта ангажа,

Хосорhон загаhые hнуулдаг…

- Асуудалнуудта харюусалга:

1. Шүлэгэй гол удха юун болоноб?

2. Түрэлхи хэлэеэ поэт ямар юумэнтэй зэргэсүүлнэб?

3. Шүлэгэй удхаар тобшолол гаргаха.

Сэгнэлтэ.

Гэрэй даабари.