С. Токаның “Демисел эгелээн” деп чогаалынга кичээл-мөөрей.
методическая разработка (7 класс) по теме

План:

1. Мөөрей «Угаанче шаап халдаашкын».
2. Мөөрей “Сагынгырлар”
3. Мөөрей «Кичээнгейлиг көр».
4. Мөөрей “Таблица-биле ажыл”.
5. Мөөрей “Кичээнгейлиг тывыңарам”
6. Мөөрей “Бажыңга онаалга”.
7. Мөөрей “Ном-биле ажыл”
8. Түңнел.

Кичээлдиң темазы: С. Токаның “Демисел эгелээн” деп чогаалынга кичээл-мөөрей.

Сорулгазы:

1.Чогаалдың утказын өөреникчилерниң кайы хире билип алганын хынап, улам быжыглаар;

2.Чогаалда мөзү чок маадырларның үүлгедиглерин сойгалап билир кылдыр, а мөзүлүг маадырларның овур-хевирин дамчыштыр төлептиг мөзү-бүдүшке кижизидер;

3.Өөреникчилерниң угаан-медерелин сайзырадып, дыл-домаан байыдар;

Кичээлдиң кыйгырыы: “Аът болуру кулунундан, кижи болуру чажындан”

Кичээлдиң чорудуу

-Уруглар, кандыг байырлал чоокшулап орар ийик? Ам удавас дыштанылга, ийиги улдуңнуң демдектерин үндүрер болгай. Эки демдектерлиг бооруңарга, силерниң ада-иелериңер дыка өөрүүр болгай. Бо кичээлде эки демдектерден ажылдап алырыңарны күзедим. Бөгүн өөренип эрткенивис С. Токаның “Араттың сөзү” деп тоожузундан үзүндүлерге хамаарыштыр кичээл-мөөрей эрттирер бис. Эгезинде “мөөрей” деп сөстүң утказын тайылбырлап, чугаалап көрүңерем. (өөреникчилер харыылаар)

“Мөөрей” дээрге спорттуң кайы-бир хевиринге азы кандыг-бир темага чижилгелиг маргылдааның бир хевири-дир. Чижээ: хөл-шыдыраазы, хүреш маргылдаазы. Оюннуң төнчүзүнде чаңгыс тиилекчи азы чаңгыс бөлүк артар. Ынчангаш силер ийи бөлүкке чарлып алгаш, бөлүк бүрүзү тус-тузунда бодунуң адын камгалап, билиин көргүзер. Бөлүктер баш бурунгаар белеткеп алганыңар-биле ат болгаш кыйгырыыңарны таныштырыптаалыңар. (боттарын таныштырар)

1-ги бөлүк –“Алдыртпастар”

Кыйгырыы: “Алды аргалыг, беш мегелиг”

2-ги бөлүк – “Чечен-мергеннер”

Кыйгырыы: “Чечен менде, чечек черде”

1-ги  мөөрей. “Угаанче шаап халдаашкын”

1) С. Тока деп кымыл?

2) С. Тока кажан, каяа төрүттүнгенил?

3) С. Токаның эң улуг хемчээлдиг, билдингир чогаалы.

4) Чогаалчының авазының ады.

5) Ол бичии турда, кым деп шолалап турганыл?

6) С. Токаның акылары, угбаларының аттары.

2-ги мөөрей “Сагынгырлар”.    -Бис шупту 2 бөлүк болуп алгаш, мөөрейлежир шээй бис, уруглар. Силерни эптиг-найыралдыг болуп, кичээлди эрттирерин күзеп, мындыг онаалга берейн. Бердинген найырал темазында  үлегер домактарны уламчыылаар силер.

1.Демниг сааскан теве тудуп чиир.

2. Эки кижээ эш хөй.

     Эки аътка ээ хөй.

3. Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар.

4. Чүс акшаның орнунга чүс эштиг бол.

3-кү мөөрей. “Кичээнгейлиг көр” (презентацияда чурукту көргеш, кайы эгениң адынга хамааржырыл, адын таблицаже киир бижиир)

4-кү мөөрей. “Таблица-биле ажыл”

5-ки мөөрей. “Кичээнгейлиг тывыңарам” (айтырыгларлыг саазыннарны бээр)

а)Кымның овур-хевири-дир, тывыңарам.

“ ... арны дээрге бырышкак болгаш маткалыг көк” (Даш-Чалаңның)

“... салы улуг болгаш брагадан өде берген чоруур, а арны көзүлбес. Чүгле карактары кылаңайнчып, чочагайзыг думчуу көстүр” (Чолдак-Степанның)

б)Кымның сөстери-дир, тывыңарам.

“  Кайда турарың ол боор, мелегей! Бодуңну көрүн сен. Мындыг бодуң маңаа канчап көстүп келгениң ол, ыядыр арны чок!” (Идам-Сүрүңнүң)

“Ийе, бистер сээң сооңда чорупкан бис, сен кайыын көстүп келдиң?” (Вераның)

6. Мөөрей “Бажыңга онаалга” Бөлүк бүрүзүнден бир өөреникчи баш удур бердиген темаларга дыңнадыг белеткеп алыр.

“Тываларның орус чон-биле харылзаазы”

“Чоннуң аас-кежии дээш”

7. Таблицага эге бүрүзүнүң кыска утказын чаңгыс домак-биле бижиир.

8. Ном-биле ажыл. “Экизин аа!” деп эгеде Каа-Хемниң бойдузун чогаалчы дылдың кандыг уран-чечен аргалары-биле илереткенил? (деңнелге, диригжидилге тывар).

“...Күскү чаашкын чап-чаа-ла төге каапкаш, аязы берген. Хүннүң күскү херелдеринге чылыткан чер чуга туман кеттинипкен. Сырый туманнар аразында дагларның кожагарларын көөрүмге, Тере-Хөлдүң ортузунда ортулукка дөмейлежир болду. Бо кежээ мээң бо төрээн Мергеним, ооң эриктери меңээ чүгле анаа эргим эвес, харын-даа, тоолда чүве дег, онза кайгамчык чараш турган. Кускү кежээниң бойдузун магадап, тайганың чаагай чыдын хөрээм долдур тынып, куштарның янзы-бүрү мыжыраашкыннарын дыңнап элээн үр турдум. Мен бо черни мурнунда-даа көрүп, ооң үннерин дыңнап чораан мен, ынчалза-даа бөгүн ону мен мырыңай бир өске янзылыг көрүп турдум...”

Түңнел.

-Бөгүн кайы чогаалчының, кандыг чогаалын сайгарып көрдүвүс?

-Ол чогаалдың онзагайы чүдел?

-Кол маадыры кымыл?

-Кичээливистиң кыйгызы чүү ийик?

-Силер бодаарыңарга, ол өөренген темавыска дүгжүр-дүр бе? Чүге?

Уругларның харыыларын түңнеп, С. Токаның каяа ажылдап чораанын, Тываның хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузун демдеглеп, аңаа тураскааткан тураскаалдар кайда барын башкы түңнээр.

Бажыңга онаалга. Чогаалда кирген черлер аттарын ушта бижиир. Кичээлде эки ажылдаан бөлүктерни демдеглеп, демдектерни салыр.